Mann Ki Baat

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ, ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਫਲਤਾ, ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਜੀਵਨ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ, ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦੀ ਸਫਲ ਲੈਂਡਿੰਗ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਾ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਜੀ-20 ਦਾ ਸਫਲ ਆਯੋਜਨ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਵਰਗ ਤੋਂ, ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਅਣਗਿਣਤ ਪੱਤਰ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦਾ ਲੈਂਡਰ ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਉਤਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਪਲ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸਰੋ ਦੇ ਯੂਟਿਊਬ ਲਾਈਵ ਚੈਨਲ ‘ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ 80 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ - ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਕਾਰਡ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰੋੜਾਂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਲਗਾਵ ਹੈ। ਚੰਦਰਯਾਨ ਦੀ ਇਸ ਸਫਲਤਾ ‘ਤੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੁਇਜ਼ ਮੁਕਾਬਲਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ- ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਮੁਕਾਬਲਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- ’ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਮਹਾਕਵਿਜ਼’ MyGov ਪੋਰਟਲ ‘ਤੇ ਕਰਵਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ’ਚ ਹੁਣ ਤੱਕ 15 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। MyGov ਦੇ ਲਾਂਚ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਵਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਦੇਰ ਨਾ ਕਰੋ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਛੇ ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਹਨ। ਇਸ ਕਵਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਓ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੀ-20 ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਆਯੋਜਨ ਨੇ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਮੰਡਪਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੈਲੀਬ੍ਰਿਟੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੋਕ ਉਸ ਨਾਲ ਸੈਲਫੀ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਪੋਸਟ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ’ਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅਫਰੀਕੀ ਸੰਘ ਨੂੰ ਜੀ-20 ਦਾ ਪੂਰਨ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਅਗਵਾਈ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ, ਸਿਲਕ ਰੂਟ ਦੀ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਲਕ ਰੂਟ ਵਪਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਸੀ। ਹੁਣ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਜੀ-20 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਰਥਿਕ ਗਲਿਆਰੇ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ-ਮੱਧ ਪੂਰਬ-ਯੂਰਪ ਆਰਥਿਕ ਗਲਿਆਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੌਰੀਡੋਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਲਾਂਘੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ।

ਦੋਸਤੋ, ਅੱਜ ਜੀ-20 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਰਚਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੀ-20 ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਏ। ਹੁਣ ਇਸ ਲੜੀ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੋਮਾਂਚਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ - ‘ਜੀ-20 ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਨੈਕਟ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ’। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰਾਹੀਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨਗੇ। IITs, IIMs, NITs ਅਤੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਵੱਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਗੀਆਂ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ 26 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖੋ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੋ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਕਈ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਖੁਦ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਵਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ 27 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਦਿਵਸ’ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪਹਿਲੂ ‘ਰੋਜ਼ਗਾਰ’ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸੈਕਟਰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਨਿਵੇਸ਼ ਨਾਲ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਖਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਇਨੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਖਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀ-20 ਦੇ ਸਫਲ ਆਯੋਜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਰਤ ’ਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਜੀ-20 ਲਈ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਡੈਲੀਗੇਟ ਭਾਰਤ ਆਏ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਰਸੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਡੈਲੀਗੇਟ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਨੁਭਵ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਹਨ, ਉਸ ਨਾਲ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦਾ ਹੋਰ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਏਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਥਾਵਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋਯਸਡਾ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ 2018 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਦਾ Motto ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਲੋਕ ਹੈ-

       ‘ਯਤ੍ਰ ਵਿਸ਼ਵਮ ਭਵਤਯੇਕ ਨੀਡਮ’

ਭਾਵ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਸਮੇਟ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਹੋਯਸਡਾ ਮੰਦਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲਣਾ ਵੀ ਮੰਦਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਹੁਣ 42 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੇ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਤੇ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਵਿਰਾਸਤੀ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਓ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਵੋਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਾਧਿਅਮ ਵੀ ਬਣੋਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਹੁਣ ਗਲੋਬਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲਗਾਵ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚਲੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਪਿਆਰੀ ਧੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਆਡੀਓ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।

### (MKB EP 105 ਆਡੀਓ ਬਾਈਟ 1) ###

ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ ਹੋ, ਹੈ ਨਾ? ਉਸ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਮਿੱਠੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਿਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਓਗੇ। ਇਸ ਬੇਟੀ ਦਾ ਨਾਂ ਕੈਸਮੀ ਹੈ। 21 ਸਾਲਾ ਕੈਸਮੀ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ ‘ਤੇ ਕਾਫੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਕੈਸਮੀ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਨਹੀਂ ਆਈ ਪਰ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਦੇ ਭਾਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਹੈ। ਕੈਸਮੀ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਨੇਤਰਹੀਣ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਔਖੀ ਚੁਣੌਤੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੋਕਿਆ। ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਰਫ 3 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਫਰੀਕਨ ਡਰੱਮਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਹ 5-6 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਮੋਹ ਲਿਆ - ਇੰਨਾ ਮੋਹ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਤਬਲਾ ਵਜਾਉਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਮਲਿਆਲਮ, ਤਾਮਿਲ, ਕੰਨੜ੍ਹ ਜਾਂ ਅਸਾਮੀ, ਬੰਗਾਲੀ, ਮਰਾਠੀ, ਉਰਦੂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਰ ਸਾਧੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਣਜਾਣ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਲਾਈਨਾਂ ਬੋਲਣੀਆਂ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਿੰਨਾ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕੈਸਮੀ ਲਈ ਇਹ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਖੇਡ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ, ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਕੰਨੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

### (MKB EP 105 ਆਡੀਓ ਬਾਈਟ 2) ###

ਮੈਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਲਈ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਕੈਸਮੀ ਦੇ ਜਨੂੰਨ ਦੀ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੇਵਾ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਅਨੋਖੀ ਘੋੜਾ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖਾਸੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਹ ਸੇਵਾ ਬਿਲਕੁਲ ਮੁਫਤ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਨੈਨੀਤਾਲ ਦੇ 12 ਪਿੰਡ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਸ ਨੇਕ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਵੀ ਮਦਦ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਘੋੜਾ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਕਵਿਤਾਵਾਂ’, ‘ਕਹਾਣੀਆਂ’ ਅਤੇ ‘ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ’ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ। ਬੱਚੇ ਵੀ ਇਸ ਵਿਲੱਖਣ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਦੋਸਤੋ, ਮੈਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸੱਤਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਧੀ ‘ਆਕਰਸ਼ਣਾ ਸਤੀਸ਼’ ਨੇ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਮਹਿਜ਼ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ 7-7 ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਚਲਾ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਆਕਰਸ਼ਣਾ’ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਲੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਕੈਂਸਰ ਹਸਪਤਾਲ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਉੱਥੇ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਥੋਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ‘ਕਲਰਿੰਗ ਬੁੱਕਸ’ ਮੰਗੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਪਿਆਰੀ ਗੁੱਡੀ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਛੂਹ ਗਈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਸੇ ਕੈਂਸਰ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਧੀ ਵੱਲੋਂ ਜ਼ਰੂਰਤਵੰਦ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੱਤ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ 6 ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਿਤਾਬਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ’ਆਕਰਸ਼ਣਾ’ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦਾ ਯੁੱਗ ਡਿਜੀਟਲ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਈ-ਬੁੱਕਸ ਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ -

            ਜੀਵੇਸ਼ੁ ਕਰੁਣਾ ਚਾਪਿ, ਮੈਤ੍ਰੀ ਤੇਸ਼ੁ ਵਿਧਿਯਤਾਮ।

ਭਾਵ, ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਦਇਆ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਓ। ਸਾਡੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜੋ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪਾਸੇ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਇਹ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਸੰਭਵ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰਾਂ, ਬਾਘਾਂ, ਚੀਤਿਆਂ ਅਤੇ ਹਾਥੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹਜਨਕ ਵਾਧਾ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਹੋਰ ਉਪਰਾਲੇ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਰੀ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਉਪਰਾਲਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ, ਸੁਖਦੇਵ ਭੱਟ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ? ਉਸ ਦੀ ਟੀਮ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ਕੋਬਰਾ। ਇਹ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਨਾਮ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖਤਰਨਾਕ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਟੀਮ ’ਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਸਿਰਫ ਇਕ ਕਾਲ ‘ਤੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ ’ਚ ਜੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੁਖਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਟੀਮ ਹੁਣ ਤੱਕ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੱਪਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਅ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖਤਰਾ ਦੂਰ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਟੀਮ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਆਟੋ ਡਰਾਈਵਰ ਐੱਮ. ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਵੀ ਚੇਨਈ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਪਿਛਲੇ 25-30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਬੂਤਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਹਰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਜਿਵੇਂ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ, ਸਿਹਤ ਆਦਿ ਦਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਪੈਸਾ ਵੀ ਖਰਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ’ਚ ਡਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੋਸਤੋ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨੇਕ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬਹੁਤ ਰਾਹਤ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਫਰਜ਼ ਦਾ ਦੌਰ ਵੀ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਫਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਤਰ ’ਚ ਪਰੋਂਦੀ ਹੈ। ਯੂ.ਪੀ. ਸੰਭਲ ਵਿੱਚ, ਦੇਸ਼ ਨੇ ਫਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇਖੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਇੱਥੇ 70 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਿੰਡ ਹਨ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੰਭਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਇਆ. ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਜਨਭਾਗੀਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ‘ਸੋਤ’ ਨਾਂ ਦੀ ਨਦੀ ਵਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਅਮਰੋਹਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਸੰਭਲ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਬਦਾਯੂੰ ਤੱਕ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀ ਇਹ ਨਦੀ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦਰਿਆ ਦਾ ਵਹਾਅ ਘਟਦਾ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਨਦੀ ਵਗਦੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹਾਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਹ ਨਦੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਨਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਸੰਭਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸੋਤ ਨਦੀ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ 70 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਸੋਤ ਨਦੀ ਦੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਿਆ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਸਾਲ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 6 ਮਹੀਨਿਆਂ ’ਚ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਦੀ ਮਾਰਗ ਦਾ ਪੁਨਰਵਾਸ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬਰਸਾਤ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਰੰਗ ਲਿਆਈ ਅਤੇ ਸੋਤ ਨਦੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰ ਗਈ। ਇਹ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਬਣ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਂਸ ਦੇ ਬੂਟੇ ਵੀ ਲਗਾਏ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿਣ। 30 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੰਬੂਸੀਆ ਮੱਛੀਆਂ ਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਛੱਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਮੱਛਰ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋਣ। ਦੋਸਤੋ, ਸੋਤ ਨਦੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਦ੍ਰਿੜ ਸੰਕਲਪ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੱਡੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਕਰਤੱਵ ਦੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਜਦੋਂ ਇਰਾਦੇ ਪੱਕੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਉਹ ਕਈ ਹੋਰ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਜੀ ਜੰਗਲ ਮਹਿਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਤਨਾਲਾ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਨਵੇਂ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਸਭ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੋਗੇ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਾਰਨਾਮਾ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ! ਜਵਾਬ ਹੈ - ਇੱਕ ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ। ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ‘ਸਾਲ’ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਹੁਨਰ ਨੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਰਾਫਟ ਦੀ ਮੰਗ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਹੁਨਰ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਗੋਂ ‘ਸਾਲ’ ਦੇ ਪੱਤੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਹ ਕਈ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ, ਹੁਣ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਖੁਦ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਜੋ ਕਿ ਦਿਹਾੜੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ, ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਹੋਈ, ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਜੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਬੱਚਤ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਜੀਵਨ ਬੀਮਾ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਵੀ ਉਜਵਲ ਹੋਵੇ। ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਜੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਘੱਟ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਨ - ਤੁਸੀਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਦੇਖੋ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਜੀ-20 ਸੰਮੇਲਨ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਭਲਾ ਕੌਣ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕਈ ਨੇਤਾ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਰਾਜਘਾਟ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਬਾਪੂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅੱਜ ਵੀ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ’ਚ ਸਵੱਛਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕੇ ਗਏ ਹਨ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸਵੱਛਤਾ ਹੀ ਸੇਵਾ ਅਭਿਆਨ’ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੰਡੀਅਨ ਸਵੱਛਤਾ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੇਨਤੀ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ- 1 ਅਕਤੂਬਰ ਯਾਨੀ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 10 ਵਜੇ ਸਵੱਛਤਾ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਸਫ਼ਾਈ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੋ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਗਲੀ, ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ, ਪਾਰਕ, ਨਦੀ, ਝੀਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜਨਤਕ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਇਸ ਸਫ਼ਾਈ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਫ਼ਾਈ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਫਾਈ ਦਾ ਇਹ ਕਾਰਜ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖਾਦੀ ਦਾ ਕੁਝ ਉਤਪਾਦ ਜ਼ਰੂਰ ਖਰੀਦਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਸੀਜ਼ਨ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਖਰੀਦਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹੋਵੋ। ਕੋਈ ਇਸ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਨਵਰਾਤਰੀ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣਾ ਸ਼ੁਭ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇਗਾ। ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੋਕਲ ਫਾਰ ਲੋਕਲ ਦਾ ਮੰਤਰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਹੋ ਸਕੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਖਰੀਦਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਭਾਰਤੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਡ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਦਾ ਸਮਾਨ ਹੀ ਤੋਹਫੇ ਵਜੋਂ ਦਿਓ। ਤੁਹਾਡੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਵੱਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਭਾਰਤੀ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਲਾਭ ਸਾਡੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਕਾਮਿਆਂ, ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖਰੀਦਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਹੀ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਂਗਾ, ਨਵਰਾਤਰੀ ਅਤੇ ਦੁਸਹਿਰਾ ਲੰਘ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਹਰ ਤਿਉਹਾਰ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਓ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਰਹਿਣ, ਇਹੀ ਮੇਰੀ ਕਾਮਨਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁੱਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਫੇਰ ਮਿਲਾਂਗੇ, ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ, ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਕਾਮਯਾਬੀਆਂ ਨਾਲ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜਦੇ ਰਹੋ, ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨਾ ਨਾ ਭੁੱਲੋ। ਮੈਂ ਉਡੀਕ ਕਰਾਂਗਾ। ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਧੰ

ਨਵਾਦ ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨ, ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਅਗਸਤ ਐਪੀਸੋਡ ’ਚ ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਦੇ ਏਦਾਂ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਸਾਵਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ’ਚ ਦੋ-ਦੋ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਇਆ ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਵਣ ਯਾਨੀ ਮਹਾਸ਼ਿਵ ਦਾ ਮਹੀਨਾ, ਉਤਸਵ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮਹੀਨਾ। ਚੰਦਰਯਾਨ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੇ ਉਤਸਵ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਚੰਦਰਯਾਨ ਨੂੰ ਚੰਦਰਮਾ ਉੱਪਰ ਪਹੁੰਚਿਆਂ 3 ਦਿਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਘੱਟ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪੰਗਤੀਆਂ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ :

ਆਸਮਾਨ ਮੇਂ ਸਿਰ ਉਠਾ ਕਰ

ਘਨੇ ਬਾਦਲੋਂ ਕੋ ਚੀਰ ਕਰ

ਰੋਸ਼ਨੀ ਕਾ ਸੰਕਲਪ ਲੇ

ਅਭੀ ਤੋ ਸੂਰਜ ਉਗਾ ਹੈ।

ਦ੍ਰਿੜ ਨਿਸ਼ਚੇ ਕੇ ਸਾਥ ਚਲ ਕਰ

ਹਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੋ ਪਾਰ ਕਰ

ਘੋਰ ਅੰਧੇਰੇ ਕੋ ਮਿਟਾਨੇ

ਅਭੀ ਤੋ ਸੂਰਜ ਉਗਾ ਹੈ।

ਆਸਮਾਨ ਮੇਂ ਸਿਰ ਉਠਾ ਕਰ

ਘਨੇ ਬਾਦਲੋਂ ਕੋ ਚੀਰ ਕਰ

ਅਭੀ ਤੋ ਸੂਰਜ ਉਗਾ ਹੈ।

(आसमान में सिर उठाकर

घने बादलों को चीरकर

रोशनी का संकल्प ले

अभी तो सूरज उगा है।

दृढ़ निश्चय के साथ चलकर

हर मुश्किल को पार कर

घोर अंधेरे को मिटाने

अभी तो सूरज उगा है।

आसमान में सिर उठाकर

घने बादलों को चीरकर

अभी तो सूरज उगा है।)

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨ, 23 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਚੰਦਰਯਾਨ ਨੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਕੁਝ ਸੂਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ ਉੱਪਰ ਵੀ ਉੱਗਦੇ ਹਨ। ਮਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰਯਾਨ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਸ ਸਪਿਰਿਟ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਹਾਲ ’ਚ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਹਾਲ ’ਚ ਜਿੱਤਣਾ ਜਾਣਦਾ ਵੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤੱਥ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਅੱਜ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਲਾਲ ਕਿਲੇ ਤੋਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ Women Led Development ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸਸ਼ਕਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਮਹਿਲਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਅਸੰਭਵ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਭਵ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰਯਾਨ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵੀ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਸ ਪੂਰੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਮੈਨ ਸਾਇੰਟਿਸਟ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੁੜੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਿਸਟਮਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਮੈਨੇਜਰ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਅਹਿਮ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਲ਼ੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਹੁਣ ਅਨੰਤ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੁਲਾੜ ਨੂੰ ਵੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਜਦ ਇੰਨੀਆਂ ਸਸ਼ਕਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ, ਉਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਬਣਨ ਤੋਂ ਭਲਾ ਕੌਣ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਇੰਨੀ ਉੱਚੀ ਉਡਾਣ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵੀ ਵੱਡੀਆਂ ਹਨ। ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਸੈਕਟਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪਾਰਟਸ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ’ਚ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਦ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਵੀ ਮਿਲੀ। ਇਹੀ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਗੇ ਵੀ ਸਾਡਾ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਏਦਾਂ ਹੀ ਅਣਗਿਣਤ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਸਤੰਬਰ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਜੀ-20 ਲੀਡਰ ਸਮਿਟ ਦੇ ਲਈ ਭਾਰਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੈ। ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ 40 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗਲੋਬਲ ਆਰਗੇਨਾਈਜੇਸ਼ਨਜ਼ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੀ-20 ਸਮਿਟ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਜੀ-20 ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਨਕਲੂਸਿਵ ਫੋਰਮ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਪਰ ਹੀ ਅਫਰੀਕੀ ਯੂਨੀਅਨ ਵੀ ਜੀ-20 ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਅਤੇ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਸ ਅਹਿਮ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ। ਸਾਥੀਓ, ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਬਾਲੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜੀ-20 ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇੰਨਾ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਏ। ਦੇਸ਼ ਦੇ 60 ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ 200 ਬੈਠਕਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜੀ-20 ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਵੇਖ ਕੇ, ਸਾਡੀ ਵਾਇਬ੍ਰੈਂਟ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਸੀ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਜੀ-20 ਦੀ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਪੀਪਲਜ਼ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ। ਜੀ-20 ਦੇ ਜੋ 11 ਅੰਗੇਜ਼ਮੈਂਟ ਗਰੁੱਪਸ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕੈਡਮੀਆਂ, ਸਿਵਲ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਨੌਜਵਾਨ, ਮਹਿਲਾਵਾਂ, ਸਾਡੇ ਸਾਂਸਦ, Entrepreneurs ਅਤੇ ਅਰਬਨ ਐਡਮਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਆਯੋਜਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਡੇਢ ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਸਾਡੀ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦੋ-ਦੋ ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਜੀ-20 ਕੁਇਜ਼ ਵਿੱਚ 800 ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਸਵਾ ਲੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਲੰਬਾਨੀ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 450 ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ ਕਰੀਬ 1800 ਯੂਨੀਕ ਪੈਚਿਸ ਦਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਕਲੈਕਸ਼ਨ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਕਰਾਫਟਸ ਮੈਨਸ਼ਿਪ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜੀ-20 ਵਿੱਚ ਆਏ ਹਰ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਟਿਸਟਿਕ ਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ ਹੋਏ ਸਾੜ੍ਹੀ Walkathon ਵਿੱਚ 15 ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ 15000 ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਾਲ ਸੂਰਤ ਦੀ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਇੰਡਸਟਰੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਿਆ ਹੀ, ਵੋਕਲ ਫਾਰ ਲੋਕਲ ਨੂੰ ਵੀ ਬਲ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਲ ਲਈ ਗਲੋਬਲ ਹੋਣ ਦਾ ਰਾਹ ਵੀ ਬਣਿਆ। ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਜੀ-20 ਦੀ ਬੈਠਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਆਓ, ਮਿਲ ਕੇ ਜੀ-20 ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਈਏ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਈਏ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਐਪੀਸੋਡ ’ਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਅਕਸਰ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਖੇਡਾਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨਿਰੰਤਰ ਨਵੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਹਾਲ ਹੀ ’ਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਰਚਮ ਲਹਿਰਾਇਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੇਮਸ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬੈਸਟ ਐਵਰ ਪਰਫਾਰਮੈਂਸ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕੁਲ 26 ਪਦਕ ਜਿੱਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 11 ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਸਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ 1959 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੇਮਸ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ਮੈਡਲਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਦਈਏ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 18 ਤੱਕ ਹੀ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ 18, ਜਦ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ 26 ਮੈਡਲ ਜਿੱਤ ਲਏ। ਇਸ ਲਈ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੇਮਸ ਵਿੱਚ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਫੋਨ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ। ਯੂ. ਪੀ. ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨੇ ਆਰਚਰੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ, ਅਸਾਮ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਮਲਾਨ ਨੇ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ’ਚ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ, ਯੂ. ਪੀ. ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਨੇ ਰੇਸਵਾਕ ਵਿੱਚ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਅਭਿਦੰਨਿਯਾ ਨੇ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀਓ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਲੈਕਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਟੀਮ, ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਮ ਰੋਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੇਮਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦਾ ਸਿਰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਗਤੀ, ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ 2 ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਜਦ ਇੱਥੋਂ ਗਏ, ਉਦੋਂ ਇਹ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕੀ? ਅਤੇ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਪ੍ਰਗਤੀ : ਸਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਊਡ ਫੀਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਮੈਂ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਝੰਡਾ ਇੰਨਾ ਕੁ ਉੱਚਾ ਲਹਿਰਾ ਕੇ ਆਈ ਹਾਂ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਗੋਲਡ ਫਾਈਟ ’ਚ ਪਹੁੰਚੇ ਸਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਲੂਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਰਿਗਰੈੱਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਇਹੀ ਸੀ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਕਿ ਹੁਣ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦੇਣਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਹਰ ਹਾਲ ’ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਲਹਿਰਾ ਕੇ ਹੀ ਆਉਣਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਫਾਈਟ ਨੂੰ ਲਾਸਟ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹੀ ਪੋਡੀਅਮ ਉੱਪਰ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੋਮੈਂਟ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੀ, ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਾਊਡ ਫੀਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮਤਲਬ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਦਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਪ੍ਰਗਤੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਫਿਜ਼ੀਕਲੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਬਲਮ ਆਈਆਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਉੱਭਰ ਕੇ ਆਏ, ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਬੜਾ ਇੰਸਪਾਇਰਿੰਗ ਹੈ। ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੁਹਾਨੂੰ?

ਪ੍ਰਗਤੀ : ਸਰ! 5 ਮਈ, 2020 ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਸਰ ਬ੍ਰੇਨ ਹੈਮਰੇਜ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੈਂ ਵੈਂਟੀਲੇਟਰ ਉੱਪਰ ਸੀ, ਕੁਝ ਕੰਫਰਮੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਬਚਾਂਗੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਬਚਾਂਗੀ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਂਗੀ। ਬਟ! ਏਨਾ ਸੀ ਕਿ ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਹਿੰਮਤ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਉੱਪਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਐਰੋ ਚਲਾਉਣੇ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਚਾਈ ਹੈ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਭਗਵਾਨ ਦਾ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡਾਕਟਰ ਦਾ, ਫਿਰ ਆਰਚਰੀ ਦਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਅਮਲਾਨ ਵੀ ਹੈ, ਅਮਲਾਨ ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਐਥਲੈਟਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੁਚੀ ਕਿਵੇਂ ਡਿਵੈਲਪ ਹੋਈ?

ਅਮਲਾਨ : ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ, ਨਮਸਕਾਰ 

ਅਮਲਾਨ : ਸਰ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਨੀ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਬਟ! ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਮਲਾਨ ਤੈਨੂੰ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਵਿੱਚ ਕੰਪੈਟੀਸ਼ਨ ’ਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਚਲੋ ਠੀਕ ਹੈ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦ ਮੈਂ ਸਟੇਟ ਮੀਟ ਖੇਡੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਹਾਰ ਗਿਆ, ਹਾਰ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲਗੀ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ-ਕਰਦੇ ਮੈਂ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਏਦਾਂ ਹੀ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਹੁਣ ਮਜ਼ਾ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਰੁਚੀ ਵਧ ਗਈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅਮਲਾਨ ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕਿੱਥੇ ਕੀਤੀ?

ਅਮਲਾਨ : ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੈਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਈਂ ਰੈੱਡੀ ਸਰ ਦੇ ਅੰਡਰ। ਫਿਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਵਿਖੇ ਸ਼ਿਫਟ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਵੀ ਹੈ, ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਤੁਸੀਂ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਰੇਸਵਾਕ ਟੀਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਸਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਅੱਜ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਪੋਰਟ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਕਿੱਲਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੈਰੀਅਰ ਕਿੱਥੋਂ-ਕਿੱਥੋਂ ਤੋਂ ਕਿੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ।

ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ : ਮੇਰਾ ਜਿਵੇਂ ਈਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਮਤਲਬ ਕਾਫੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ 5 ਜੱਜ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਭਾਗ ਵੀ ਲਈਏ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕੱਢ ਦੇਣਗੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਰੋਡ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਜੰਪ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਗੋਡਾ ਮੋੜਿਆ ਤਾਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਦੋ ਵਾਰਨਿੰਗ ਵੀ ਆ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਪੀਡ ਉੱਪਰ ਏਨਾ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਮੈਨੂੰ ਟੀਮ ਮੈਡਲ ਤਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਥੋਂ ਜਿੱਤਣਾ ਹੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਇੱਥੇ ਆਏ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਇੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਜੀ, ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ, ਭਰਾ ਵਗੈਰਾ ਸਭ ਠੀਕ ਹਨ?

ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ : ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ, ਸਭ ਵਧੀਆ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮਤਲਬ ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਮੋਟੀਵੇਟ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਸੱਚੀ ਸਰ, ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਰਗੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਪੁੱਛਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਇੰਨੀ ਸਪੋਰਟ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ ਇਸ ਗੇਮ ’ਚ ਵੀ ਮਤਲਬ ਅਸੀਂ ਟਵੀਟ ਵੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਟਵੀਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੰਨੇ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤੇ ਹਨ, ਕਾਫੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਓਲੰਪਿਕਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਇੰਨਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਵਧਾਈ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਬੜਾ ਨਾਮ ਰੋਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਓ ਅਸੀਂ ਅਭਿਦੰਨਯਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਅਭਿਦੰਨਯਾ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਦੱਸੋ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ।

ਅਭਿਦਨਯਾ : ਸਰ ਮੈਂ ਕੋਹਲਾਪੁਰ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ 25 ਐੱਮ. ਸਪੋਰਟਸ ਪਿਸਟਲ ਅਤੇ 10 ਐੱਮ. ਏਅਰ ਪਿਸਟਲ ਦੋਵੇਂ ਈਵੈਂਟ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਟੀਚਰ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਂ 2015 ਵਿੱਚ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਟਾਰਟ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਟਾਰਟ ਕੀਤੀ, ਉਦੋਂ ਕੋਹਲਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮਿਲਦੀਆਂ। ਬੱਸ ਤੋਂ ਟਰੈਵਲ ਕਰਕੇ ਵਡਗਾਂਵ ਤੋਂ ਕੋਹਲਾਪੁਰ ਜਾਣ ਲਈ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਈ ਵੀ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਅਤੇ 4 ਘੰਟੇ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 6-7 ਘੰਟੇ ਤਾਂ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਵਿੱਚ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸਕੂਲ ਵੀ ਮਿਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੰਮੀ-ਪਾਪਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਬੇਟਾ ਇੱਕ ਕੰਮ ਕਰੋ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਨੀਵਾਰ-ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂਗੇ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਰੇਂਜ ਲਈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਮਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਗੇਮਸ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੇਮਸ ਕਰਦੀ ਸੀ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਮੰਮੀ-ਪਾਪਾ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਰੁਚੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਕੁਝ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਫਾਇਨੈਂਸ਼ਲ ਸਪੋਰਟ ਇੰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇੰਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੁਪਨਾ ਸੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਰੀ-ਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਮੈਡਲ ਵੀ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਤਾਈਕਵਾਂਡੋ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਲੈਕ ਬੈਲਟ ਹਾਂ ਅਤੇ ਬਾਕਸਿੰਗ, ਜੂਡੋ ਅਤੇ ਫੈਂਸਿੰਗ, ਡਿਸਕਸ ਥਰੋ ਵਰਗੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੇਮਸ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਮੈਂ 2015 ’ਚ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ। ਫਿਰ 2-3 ਸਾਲ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਟਰਗਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਸਟ ਟਾਈਮ ਮੇਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਲਈ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ’ਚ ਸਿਲੈਕਸ਼ਨ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਕਾਂਸੀ ਮੈਡਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉੱਧਰੋਂ ਦਰਅਸਲ ਮੈਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਿਆ। ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਸਕੂਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਰੇਂਜ ਬਣਵਾਈ, ਫਿਰ ਮੈਂ ਉੱਧਰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੂਣੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਰਨ ਲਈ। ਉੱਥੇ ਗਗਨ ਨਾਰੰਗ ਸਪੋਰਟਸ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਹੈ, ਗਨ ਫਾਰ ਗਲੋਰੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸੇ ਦੇ ਅੰਡਰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਗਗਨ ਸਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਗੇਮ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਤੁਸੀਂ ਚਾਰੋ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਪ੍ਰਗਤੀ ਹੋਵੇ, ਅਮਲਾਨ ਹੋਵੇ, ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਹੋਵੇ, ਅਭਿਦੰਨਯਾ ਹੋਵੇ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਾਂਗਾ।

ਅਮਲਾਨ : ਸਰ ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਸਰ!

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਜੀ,

ਅਮਲਾਨ : ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਪੋਰਟਸ ਕਿਹੜਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਸਰ?

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਖੇਡ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖਿੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਪਰ ਹਾਕੀ, ਫੁੱਟਬਾਲ, ਕਬੱਡੀ, ਖੋ-ਖੋ ਇਹ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਖੇਡਾਂ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਰਚਰੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਵਧੀਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਮੈਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਯੂਥ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਭਾਵ ਸੀ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਬੱਚਾ ਖੇਡਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਰੋਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਜੋ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਿਆ ਰਹੇ ਹੋ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੋਟੀਵੇਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਵਿਖਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਦੱਸੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ/ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚਰਚਾ ’ਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਲੋ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ, ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈਆਂ, ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ।

ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀ : ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ, ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ। ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਧੰਨਵਾਦ ਜੀ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਇਸ ਵਾਰ 15 ਅਗਸਤ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਨੇ ‘ਸਬਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ’ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੇਖੀ, ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੇ ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ ਅਭਿਯਾਨ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ‘ਹਰ ਮਨ ਤਿਰੰਗਾ’ ਅਭਿਯਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਅਭਿਯਾਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਰਿਕਾਰਡ ਵੀ ਬਣੇ, ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤਿਰੰਗੇ ਖਰੀਦੇ। ਡੇਢ ਲੱਖ ਡਾਕਘਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਰੀਬ ਡੇਢ ਕਰੋੜ ਤਿਰੰਗੇ ਵੇਚੇ ਗਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੀ, ਬੁਨਕਰਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸੈਂਕੜੇ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਲਫੀ ਪੋਸਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਵਾਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ 15 ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਤਕਰੀਬਨ 5 ਕਰੋੜ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਲਫੀ ਪੋਸਟ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਸਾਲ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 10 ਕਰੋੜ ਨੂੰ ਵੀ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਮੇਰੀ ਮਾਟੀ ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼’ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਭਿਯਾਨ ਜ਼ੋਰਾਂ ਉੱਪਰ ਹੈ। ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਹਰ ਘਰ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਅਭਿਯਾਨ ਚਲੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਮਿੱਟੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਣਗੇ। ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਾਟਿਕਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਇਸ ਅਭਿਯਾਨ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਵੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਇਸ ਵਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਪੱਤਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਵਣ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੂਰਨਿਮਾ ਇਸ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਰਵੇਭਯ : ਵਿਸ਼ਵ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ-ਦਿਵਸਸਯ ਹਾਰਦਯ : ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾ:

(सर्वेभ्य: विश्व-संस्कृत-दिवसस्य हार्द्य: शुभकामना:)

ਤੁਹਾਡੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਿਵਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈਆਂ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਜਨਮਦਾਤੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗਿਆਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਂਭਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਯੋਗ, ਆਯੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਫਿਲਾਸਫੀ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਪਰ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹੁਣ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਮੋਸ਼ਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਫੌਰ ਯੋਗ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਫੌਰ ਆਯੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਫੌਰ ਬੁਧਿਜ਼ਮ ਵਰਗੇ ਕਈ ਕੋਰਸ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ‘ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਰਤੀ’ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਅਭਿਯਾਨ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ 10 ਦਿਨ ਦੇ ‘ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸੰਭਾਸ਼ਣ ਸ਼ਿਵਰ’ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਗੌਰਵ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬੀਤੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਤਿੰਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨੂੰ 2020 ਵਿੱਚ ਸੈਂਟਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਦੇ ਕਈ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਆਈ. ਆਈ. ਟੀਐੱਸ ਅਤੇ ਆਈਆਈਐੱਮਐੱਸ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕੇਂਦਰ ਕਾਫੀ ਪਾਪੂਲਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਕਸਰ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ, ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ। ਸਾਡੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਸ਼ਕਤ ਮਾਧਿਅਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਾਡੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਆਪਣੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਚਿਰ ਪੁਰਾਤਨ ਭਵਯ ਵੈਭਵ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਏਦਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ। 29 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਤੇਲੁਗੂ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ।

ਅੰਦਰਿਕੀ ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿਨੋਤਸਵ ਸ਼ੁਭਾਕਾਂਕਸ਼ਲੁ।

(अन्दरिकी तेलुगू भाषा दिनोत्सव शुभाकांक्षलु।)

ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤੇਲੁਗੂ ਦਿਵਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈਆਂ। ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਈ ਅਨਮੋਲ ਰਤਨ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੇਲੁਗੂ ਦੀ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਲਾਭ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਕਈ ਐਪੀਸੋਡਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਉੱਪਰ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਦੇਖਣਾ, ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਣਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਅਨੁਭਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਵਰਨਣ ਕਰ ਦੇਵੇ ਪਰ ਅਸੀਂ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਦੇਖੇ ਬਿਨਾ ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਕੋਈ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਵਿਖਿਆਨ ਕਰ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਨੂੰ ਦੇਖੇ ਬਿਨਾ ਉਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ, ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਿਊਟੀ, ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਕੋਨਾ-ਕੋਨਾ ਛਾਣ ਲਈਏ ਪਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕਈ ਬਿਹਤਰੀਨ ਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ।

ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੁਝ ਧਨਪਾਲ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਧਨਪਾਲ ਜੀ ਬੰਗਲੁਰੂ ਦੇ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਆਫਿਸ ਵਿੱਚ ਡਰਾਈਵਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਤਕਰੀਬਨ 17 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Sightseeing Wing ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਲੋਕ ਬੰਗਲੁਰੂ ਦਰਸ਼ਨੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਧਨਪਾਲ ਜੀ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਟਰਿੱਪ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਸੈਲਾਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਬੰਗਲੁਰੂ ਵਿੱਚ ਟੈਂਕ ਨੂੰ ਸੇਕੀ ਟੈਂਕ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖਰਾਬ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਧਾਉਣ ਉੱਪਰ ਫੋਕਸ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੇ ਇਸ ਜਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮਿਲੇ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਧਨਪਾਲ ਜੀ ਦਾ ਮਨ ਅਜਿਹਾ ਰਮਿਆ, ਅਜਿਹਾ ਰਮਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਪੀਗ੍ਰਾਫੀ ਭਾਵ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਡਿਪਲੋਮਾ ਵੀ ਕਰ ਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਬੰਗਲੁਰੂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਛਾਨਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੁਣ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਬ੍ਰਾਇਨ ਡੀ, ਖਾਰਪ੍ਰਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਿਆਂ ਬੇਹੱਦ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਹ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ Speleology ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਬ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ, ਸਰਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਗੁਫਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੰਟਰਸਟ ਉਦੋਂ ਜਾਗਿਆ, ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਟੋਰੀ ਬੁਕਸ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। 1964 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਐਕਸਪਲੋਰੇਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। 1990 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਅਣਜਾਣ ਗੁਫਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਟੀਮ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੀ 1700 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁਫਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੂੰ World Cave Map ’ਤੇ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਗਹਿਰੀ ਗੁਫਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮੇਘਾਲਿਆ ’ਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਬ੍ਰਾਇਨ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ Cave Fauna ਯਾਨੀ ਗੁਫਾ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਡੌਕਿਊਮੈਂਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ। ਮੈਂ ਇਸ ਪੂਰੀ ਟੀਮ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰੀ ਸਲਾਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ’ਚ ਘੁੰਮਣ ਦਾ ਪਲੈਨ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾਓ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ Dairy Sector ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਇੰਪੋਰਟੈਂਟ ਸੈਕਟਰ ’ਚੋਂ ਇੱਕ

 ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਮਾਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ’ਚ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਬਨਾਸ ਡੇਅਰੀ ਦੇ ਨਾਲ Interesting Intiative ਸਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ। ਬਨਾਸ ਡੇਅਰੀ, ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਡੇਅਰੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਔਸਤਨ 75 ਲੱਖ ਲੀਟਰ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰੋਸੈਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ’ਚ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ’ਚ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਡਿਲਿਵਰੀ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਟੈਂਕਰ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਿਲਕ ਟ੍ਰੇਨਸ (ਟ੍ਰੇਨਾਂ) ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਲੋਡਿੰਗ ਅਤੇ ਅਨਲੋਡਿੰਗ ’ਚ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਲਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਵੀ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਰੇਲਵੇ ਨੇ ਪਾਲਨਪੁਰ ਤੋਂ ਨਿਊ ਰੇਵਾੜੀ ਤੱਕ ਟਰੱਕ-ਓਨ-ਟ੍ਰੈਕ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਦੇ ਟਰੱਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਟ੍ਰੇਨ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਦਿੱਕਤ ਇਸ ਨਾਲ ਦੂਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਟਰੱਕ-ਓਨ-ਟ੍ਰੈਕ ਸੁਵਿਧਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਸ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣ ’ਚ 30 ਘੰਟੇ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਹੁਣ ਅੰਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ’ਚ ਪਹੁੰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਈਂਧਣ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੁਕਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਈਂਧਣ ਦਾ ਖਰਚ ਵੀ ਬਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਲਾਭ ਟਰੱਕਾਂ ਦੇ ਡਰਾਈਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਸਾਨ ਬਣਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, Collective Efforts ਨਾਲ ਅੱਜ ਸਾਡੀ Dairies ਵੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸੋਚ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਨਾਸ ਡੇਅਰੀ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਰਖਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ’ਚ ਵੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀਡਬਾਲ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਅਭਿਯਾਨ ਤੋਂ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਵਾਰਾਣਸੀ ਮਿਲਕ ਯੂਨੀਅਨ ਸਾਡੇ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮਰਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਧਾਉਣ ਲਈ Manure Management ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੇਰਲਾ ਦੀ ਮਾਲਾਬਾਰ ਮਿਲਕ ਯੂਨੀਅਨ ਡੇਅਰੀ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਬੇਹੱਦ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਆਯੁਰਵੇਦਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਗ ਹਨ ਜੋ ਡੇਅਰੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ Diversify ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕੋਟਾ ’ਚ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮ ਚਲਾ ਰਹੇ ਅਮਨਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਡੇਅਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਇਓਗੈਸ ’ਤੇ ਵੀ ਫੋਕਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਬਾਇਓਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਲਗਾਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ’ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਰਚ ਵੀ ਕਰੀਬ 70 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਡੇਅਰੀਆਂ, ਬਾਇਓਗੈਸ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ Community Driven Value Addition ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਭਰ ’ਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟਰੈਂਡਸ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਅੱਜ ਬਸ ਇੰਨਾ ਹੀ। ਹੁਣ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖੜੀ ਦੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਪਰਵ-ਉੱਲਾਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ ਦੇ ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ‘ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ’ ਇਹ ਅਭਿਯਾਨ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਅਭਿਯਾਨ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਆਸਥਾ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਤਾਂ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇ ਲਈ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੋਵੇਗੀ। ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਯਤਨਾਂ ਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਜੀ-ਭਰ ਕੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਜੁਲਾਈ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਭਾਵ ਮੌਨਸੂਨ ਦਾ ਮਹੀਨਾ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਮਹੀਨਾ। ਬੀਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਯਮੁਨਾ ਸਮੇਤ ਕਈ ਨਦੀਆਂ ’ਚ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਕਲੀਫ ਝੱਲਣੀ ਪਈ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਪਹਾੜ ਖਿਸਕਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਬਿਪਰਜੌਯ ਸਾਈਕਲੋਨ ਵੀ ਆਇਆ ਪਰ ਸਾਥੀਓ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਮੂਹਿਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ, ਸਾਡੇ ਐੱਨਡੀਆਰਐੱਫ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ, ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਫ਼ਤ ਨਾਲ ਨਿੱਬੜਣ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਓਨੀ ਹੀ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਦਾ ਭਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇਹੀ ਭਾਵਨਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਇਹੀ ਸਮਾਂ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਲਈ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬਣੇ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੌਣਕ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਅਜੇ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਚਲ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਪੂਰੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਜਲ ਸੰਰਖਣ ਲਈ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਐੱਮ.ਪੀ. ਦੇ ਸ਼ਹਡੋਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪਕਰਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਮੇਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੁਣੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਕਰਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੰਮ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 100 ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਟਰ ਰੀਚਾਰਜ ਸਿਸਟਮ ’ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਪਾਣੀ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੂਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਪਾਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਭੂਮੀ ਜਲ ਪੱਧਰ ਵੀ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਸੁਧਰੇਗਾ। ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ 800 ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਰੀਚਾਰਜ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਟੀਚਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਾਲੀ ਖ਼ਬਰ ਯੂ.ਪੀ. ਤੋਂ ਆਈ ਹੈ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ’ਚ 30 ਕਰੋੜ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਅਜਿਹੇ ਯਤਨ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਨ-ਜਾਗਰਣ ਦੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵੀ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਾਵਣ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਮਹੀਨਾ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਮਹਾਦੇਵ ਦੀ ਸਾਧਨਾ-ਆਰਾਧਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਵਣ ਹਰਿਆਲੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਵਣ ਦਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਵਣ ਦੇ ਝੂਲੇ, ਸਾਵਣ ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ, ਸਾਵਣ ਦੇ ਉਤਸਵ, ਭਾਵ ਸਾਵਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਉੱਲਾਸ (ਖੁਸ਼ੀ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੀ ਇਸ ਆਸਥਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਵਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਆਰਾਧਨਾ ਦੇ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਭਗਤ, ਕਾਂਵੜ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਸਾਵਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 12 ਜੋਤੀ ਲਿੰਗਾਂ ’ਚ ਵੀ ਖੂਬ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਬਨਾਰਸ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਕਾਸ਼ੀ ’ਚ ਹਰ ਸਾਲ 10 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੈਲਾਨੀ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਯੁੱਧਿਆ, ਮਥੁਰਾ, ਉਜੈਨ ਵਰਗੇ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚੰਗਾ ਗੁਜਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਸਾਡੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਜਨ-ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਦੋ ਅਮਰੀਕਨ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਆਏ ਸਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੇ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਤੇ ਸੁਣਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੀ ਕਿ ਇਹ ਖੁਦ ਵੀ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਆ ਗਏ। ਇਹ ਇਸ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਭੋਲੇਨਾਥ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਭ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਮੂਲ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਹੈ, Charlotte Shopa  (ਸ਼ਾਰਲੋਟ ਸ਼ੋਪਾ)। ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਜਦ ਮੈਂ ਫਰਾਂਸ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ, ਸ਼ਾਰਲੋਟ ਸ਼ੋਪਾ ਇੱਕ ਯੋਗ ਪ੍ਰੈਕਟੀਸ਼ਨਰ ਹਨ, ਯੋਗ ਟੀਚਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 100 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੈਂਚਰੀ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਹ ਪਿਛਲੇ 40 ਸਾਲ ਤੋਂ ਯੋਗ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ 100 ਸਾਲ ਦੀ ਇਸ ਉਮਰ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਯੋਗ ਨੂੰ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੋਗ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚਿਹਰਾ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰੀਏ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਵੀ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਯਤਨ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਉਜੈਨ ਵਿੱਚ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ 18 ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਪੁਰਾਣਾਂ ਉੱਪਰ ਅਧਾਰਿਤ ਆਕਰਸ਼ਕ ਚਿੱਤਰ ਕਥਾਵਾਂ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਬੂੰਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਨਾਥਦੁਆਰਾ ਸ਼ੈਲੀ, ਪਹਾੜੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਸ਼ੈਲੀ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਣਨਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਜੈਨ ਦੇ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਭਾਵ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਉਜੈਨ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਮਹਾਕਾਲ ਮਹਾਲੋਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੈਵੀ ਸਥਾਨ ਦੇ ਤੁਸੀਂ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕੋਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਉਜੈਨ ’ਚ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੇਂਟਿੰਗਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਨੋਖੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਹੈ, ਇਹ ਪੇਂਟਿੰਗ ਰਾਜਕੋਟ ਦੇ ਇੱਕ ਆਰਟਿਸਟ ਪ੍ਰਭਾਤ ਸਿੰਘ ਮੋਡਭਾਈ ਬਰਹਾਟ ਜੀ ਨੇ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਪੇਂਟਿੰਗ ਛਤਰਪਤੀ ਵੀਰ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਉੱਪਰ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਆਰਟਿਸਟ ਪ੍ਰਭਾਤ ਭਾਈ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਰਾਜ ਅਭਿਸ਼ੇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਕੁਲਦੇਵੀ ਤੁਲਜਾ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੀ ਮਾਹੌਲ ਸੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਿਆਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕਈ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ Ecology, Flora, Fauna, Bio Diversity ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਸਪੈਸ਼ਲਾਈਜ਼ਡ ਸਬਜੈਕਟ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਐਕਸਪਰਟਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਵਾਡਾਵੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਹਨ ਸੁਰੇਸ਼ ਰਾਘਵਨ ਜੀ, ਰਾਘਵਨ ਜੀ ਨੂੰ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਪੇਂਟਿੰਗ ਕਲਾ ਅਤੇ ਕੈਨਵਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਕੰਮ ਹੈ ਪਰ ਰਾਘਵਨ ਜੀ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੇਂਟਿੰਗਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਗੇ। ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਲੌਰਾ ਅਤੇ ਫੌਨਾ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗਸ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਡਾਕੂਮੈਂਟੇਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਰਜਨਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ ਦੀ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ, ਓਰਚਿਡਸ ਦੀ ਪੇਂਡਿੰਗਸ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਜੋ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੀ ਕਗਾਰ ਉੱਪਰ ਹਨ। ਕਲਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਉਦਾਹਰਣ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪ ਬਾਤ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਕ੍ਰੇਜ਼ ਦਿਖਿਆ, ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ 100 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁਰਲੱਭ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਉੱਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਖੂਬ ਚਰਚਾ ਹੋਈ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਭਾਵ ਦਿਖਿਆ। ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਈਆਂ ਇਹ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਢਾਈ ਸੌ ਸਾਲ ਤੱਕ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਰਲੱਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਾਤਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਹ ਟੈਰਾਕੋਟਾ, ਸਟੋਨ, ਮੈਟਲ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣਗੀਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖੋਗੇ ਤਾਂ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸੈਂਡਸਟੋਨ ਸਕਲਪਚਰ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। ਇਹ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਅਪਸਰਾ ਦੀ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਤਾ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਹੈ। ਚੋਲ ਯੁਗ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮੁਰਗਨ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਤਾਂ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੀ ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਕਰੀਬ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਕਾਂਸੇ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਵੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਲਲਿਤ ਆਸਣ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਉਮਾ-ਮਹੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਨੰਦੀ ਉੱਪਰ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਸੂਰਿਆ ਦੇਵ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡਾ ਮਨ ਮੋਹ ਲੈਣਗੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੈਂਡਸਟੋਨ ਨਾਲ ਬਣੀ ਹੈ। ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਇੱਕ ਪੈਨਲ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਦੀ ਕਥਾ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। 16ਵੀਂ-17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਸ ਪੈਨਲ ਦਾ ਸਬੰਧ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਹੈ।

 
ਸਾਥੀਓ, ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਨਾਮ ਲਏ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਲਿਸਟ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਇਸ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। 2016 ਅਤੇ 2021 ’ਚ ਵੀ ਜਦ ਮੈਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਕਈ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਦੀ ਚੋਰੀ ਰੋਕਣ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧੇਗੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਲਗਾਓ ਹੋਰ ਵੀ ਗਹਿਰਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਦੇਵ ਭੂਮੀ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮਾਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਉਹ ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਰਿਹਾ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਉਹ ਪੂਰਾ ਮਾਮਲਾ ਕੀ ਹੈ?

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਹਨ ਚਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਨੀਤੀ ਮਾਣਾ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ। ਇਹ ਉਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਹ ਤੋਹਫ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਗਦ-ਗਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਖਿਰਕਾਰ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੋਜ-ਪੱਤਰਾਂ ਉੱਪਰ ਸੰਭਾਲ਼ੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਹਾਭਾਰਤ ਵੀ ਤਾਂ ਇਸੇ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਉੱਪਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੇਵ-ਭੂਮੀ ਦੀਆਂ ਇਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਇਸ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਨਾਲ ਬੇਹੱਦ ਹੀ ਸੋਹਣੀਆਂ-ਸੋਹਣੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਣਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਯੂਨੀਕ ਯਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਵ-ਭੂਮੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਲ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਖਰੀਦਣ। ਇਸ ਦਾ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀ ਕਾਫੀ ਪਸੰਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਉੱਪਰ ਖਰੀਦ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਰਾਸਤ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੰਗ ਭਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਪ੍ਰੋਡਕਟ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਵੀ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ।

ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਦੀਆਂ ਦੁਰਲੱਭ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸਿਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਿੰਡ ਮੰਨ ਕੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਯਤਨ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਦੇ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਪੱਤਰ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਮਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਤੋਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ ਜੋ ਹਾਲ ਹੀ ’ਚ ਹੱਜ ਯਾਤਰਾ ਕਰਕੇ ਆਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੱਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਪੁਰਸ਼ ਸਹਿਯੋਗੀ ਜਾਂ ਮਹਿਰਮ ਦੇ ਬਿਨਾ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 100-50 ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ 4 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਮਹਿਰਮ ਹੱਜ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵੀ ਦਿਲੋਂ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ, ਬਿਨਾ ਮਹਿਰਮ ਹੱਜ ਉੱਪਰ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੁਮੈਨ ਕੁਆਰਡੀਨੇਟਰਸ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਬੀਤੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੱਜ ਪਾਲਿਸੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਾਡੀਆਂ ਮੁਸਲਿਮ ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੱਜ ਉੱਪਰ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੱਜ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਮਾਵਾਂ-ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਜੋ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਨਾਈਟਸ ਹੋਣ, High Altitudes ਵਿੱਚ ਬਾਈਕ ਰੈਲੀਆਂ ਹੋਣ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਲੋਕਲ ਕਲੱਬ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਸਪੋਰਟਸ ਗਰੁੱਪ ਹੋਣ, ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੰਟਰਟੇਨਮੈਂਟ ਦੀ ਬਾਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਐਡਵੈਂਚਰ ਦੀ ਬਾਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਬਾਤ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੈ। ਇਹ ਆਯੋਜਨ ਇੱਕ Common Cause ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ Common Cause ਹੈ, ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਮੁਹਿੰਮ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਡ੍ਰੱਗਸ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਯਤਨ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਇੱਥੇ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਨਾਈਟ, ਬਾਈਕ ਰੈਲੀਆਂ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੈਸੇਜ ਨੂੰ ਸਪ੍ਰੈਡ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋਕਲ ਕਲੱਬਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Vada (ਵਾਦਾ) ਕਲੱਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਦਾ ਭਾਵ ਵਿਕਟਰੀ ਅਗੇਂਸਟ ਡ੍ਰੱਗਸ ਅਬਿਊਜ਼ (Victory Against Drugs Abuse)। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਪੋਰਟਸ ਗਰੁੱਪ ਵੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਫਿਟਨੈੱਸ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਅਤੇ ਨਸ਼ਾਮੁਕਤੀ ਲਈ ਅਵੇਅਰਨੈੱਸ ਕੈਂਪੇਨ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਯਤਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡ੍ਰੱਗਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸੇ ਸੋਚ ਨਾਲ 15 ਅਗਸਤ 2020 ਨੂੰ ਨਸ਼ਾਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਅਭਿਯਾਨ ਨਾਲ 11 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਨੇ ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੀ ਕਰੀਬ ਡੇਢ ਲੱਖ ਕਿਲੋ ਦੀ ਖੇਪ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੇ 10 ਲੱਖ ਕਿਲੋ ਡ੍ਰੱਗਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਰਿਕਾਰਡ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੀ ਕੀਮਤ 12000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਜੋ ਨਸ਼ਾਮੁਕਤੀ ਦੀ ਇਸ ਨੇਕ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਆਦਤ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਵੀ ਵੱਡੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖਤਰਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖ਼ਤਮ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧੀਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਡ੍ਰੱਗਸ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ Inspiring Journey ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਇਹ Inspiring Journey ਹੈ ਮਿੰਨੀ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਦੀ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿੰਨੀ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਿਆ, ਇਹੀ ਤਾਂ ਟਵਿਸਟ ਹੈ। ਐੱਮ.ਪੀ. ਦੇ ਸ਼ਹਡੋਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ ਬਿਚਾਰਪੁਰ, ਬਿਚਾਰਪੁਰ ਨੂੰ ਮਿੰਨੀ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਿੰਨੀ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਇਸ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਿੰਡ ਅੱਜ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੇ ਉੱਭਰਦੇ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਸ਼ਹਡੋਲ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਬਿਚਾਰਪੁਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਿੰਨੀ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਬਣਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੋ-ਢਾਈ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬਿਚਾਰਪੁਰ ਪਿੰਡ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਸੀ, ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਜਕੜ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਲੇਅਰ ਅਤੇ ਕੋਚ ਰਈਸ ਅਹਿਮਦ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ। ਰਈਸ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਸਾਧਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਲਗਨ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਫੁੱਟਬਾਲ ਸਿਖਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਇੱਥੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਇੰਨੀ ਪਾਪੂਲਰ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਬਿਚਾਰਪੁਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖੇਡ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇੰਨਾ ਸਫ਼ਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਬਿਚਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਸਟੇਟ ਲੈਵਲ ਦੇ 40 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਨਿਕਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੁਣ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਹਡੋਲ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਕਾਫੀ ਵੱਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ 1200 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਨੈਸ਼ਨਲ ਲੈਵਲ ਉੱਪਰ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ। ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੇ ਕਈ ਵੱਡੇ ਸਾਬਕਾ ਖਿਡਾਰੀ ਅਤੇ ਕੋਚ ਅੱਜ ਇੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋ ਇੱਕ ਆਦਿਵਾਸੀ ਇਲਾਕਾ ਜੋ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨਸ਼ੇ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨਰਸਰੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ‘ਜਿੱਥੇ ਚਾਹ ਉੱਥੇ ਰਾਹ’। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ, ਤ੍ਰਾਸ਼ਣ ਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਵਰ੍ਹੇ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 2 ਲੱਖ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇੱਕ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਧ ਕੇ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸਜੇ ਸਨ, ਵਿਵਿਧਤਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਯੋਜਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਇਹ ਵੀ ਰਹੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਸੰਖਿਆ ’ਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਜਾਨਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਈ ਦਿਲਚਸਪ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੀ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਰਾਈਟਰਸ ਮੀਟ ਦਾ ਆਯੋਜਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਵੇਖੀ ਗਈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਤਿਰੂਪਤੀ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋਇਆ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਿਲਿਆਂ ਦਾ, ਫੋਰਟਸ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਮਹੱਤਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਕੈਂਪੇਨ ਕਿਲੇ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਭਾਵ ਫੋਰਟਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਆਈਆਂ। 

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਜਦ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੀ ਗੂੰਜ ਹੈ, 15 ਅਗਸਤ ਨੇੜੇ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਹੀਦ ਵੀਰ-ਵੀਰਾਂਗਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ‘ਮੇਰੀ ਮਾਟੀ ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼’ ਅਭਿਯਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਅਮਰ ਬਲੀਦਾਨੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਹੋਣਗੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਲੱਖਾਂ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ’ਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੱਢੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਤੋਂ, ਕੋਣੇ-ਕੋਣੇ ਤੋਂ 7500 ਕਲਸ਼ਾਂ ’ਚ ਮਿੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇਗੀ। ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪੌਦੇ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਆਏਗੀ। 7500 ਕਲਸ਼ਾਂ ’ਚ ਆਈ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਫਿਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਵਾਰ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਾਟਿਕਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਾਟਿਕਾ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣੇਗੀ। ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਲਾਲ ਕਿਲੇ ਤੋਂ ਅਗਲੇ 25 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਲਈ ਪੰਚ ਪ੍ਰਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ‘ਮੇਰੀ ਮਾਟੀ ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼’ ਅਭਿਯਾਨ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਚ ਪ੍ਰਣਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੁੰ ਵੀ ਚੁੱਕਾਂਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਸੈਲਫੀ ਨੂੰ yuva.gov.in ਉੱਪਰ ਜ਼ਰੂਰ ਅੱਪਲੋਡ ਕਰਿਓ। ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ ਅਭਿਯਾਨ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹਰ ਘਰ ’ਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਹੋਵੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਣਗਿਣਤ ਬਲੀਦਾਨਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਬਸ ਇੰਨਾ ਹੀ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਅਸੀਂ 15 ਅਗਸਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਂਗੇ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਮਰ-ਮਿਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਇਸੇ ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।  ਨਮਸਕਾਰ।

My dear countrymen, Namaskar. Once again a warm welcome to all of you in 'Mann Ki Baat'. Usually 'Mann Ki Baat' comes your way on the last Sunday of every month, but this time it is being held a week earlier. All of you know, I'll be in America next week and there the schedule is going to be pretty hectic, and hence I thought I'd talk to you before I go, what could be better than that! The blessings of the Janata-Janardan, the people, your inspiration, will also continue to enhance my energy.

Friends, many people say that as Prime Minister I did a certain good work, or some other great work. Many listeners of 'Mann Ki Baat' shower praises in their letters. Some say a particular task was performed; others refer to a job well done; some express that a certain work was much better; in fact very good at that! But when I see the efforts of the common man of India, the sheer hard work, the will power, I myself am moved. Be it the loftiest goal, be it the toughest challenge, the collective might of the people of India, the collective power, provides a solution to every challenge. Just two-three days ago, we saw how big a cyclone hit the western part of the country... Strong winds, heavy rain. Cyclone Biparjoy caused a lot of destruction in Kutch. But, the courage and preparedness with which the people of Kutch fought such a dangerous cyclone is equally unprecedented too. Just a couple of days later, the people of Kutch are also going to celebrate their new year, that is, Ashadhi Beej. It is also a coincidence that Ashadhi Beej is considered a symbol of the onset of rains in Kutch. I have been going to Kutch for many years... I have also had the good fortune to serve the people there... and thats how I know very well the zest and fortitude of the people of Kutch. Kutch, was once termed as never to be able to recover after the devastating earthquake two decades ago... Today, the same district is one of the fastest growing districts of the country. I am sure the people of Kutch will rapidly emerge from the devastation caused by Cyclone Biperjoy.

Friends, no one has any control over natural calamities, but, the strength of disaster management that India has developed over the years, is becoming an example today. There is a significant way to combat natural calamities –viz. conservation of nature. These days during monsoon, our responsibility in this direction increases manifold. That is why today the country is making collective efforts through campaigns like 'Catch the Rain'. Last month in 'Mann Ki Baat', we had discussed about start-ups associated with water conservation. This time too I have come to know through letters about many people who are trying their very best to save every drop of water. One such friend is Tulsiram Yadav ji of Banda district of UP. Tulsiram Yadav ji is the Pradhan of Luktara Gram Panchayat. You too know that there have always been hardships regarding water in Banda and Bundelkhand regions. To overcome this challenge, Tulsiram ji has built more than 40 ponds in the area, taking the people of the village along with him. Tulsiram ji has made the basis of his campaign – farm water in farms, village water in villages. Today, the result of his hard work is that the ground water level in his village is improving. Similarly in Hapur district in U.P., people collectively have revived an extinct river. A long time ago, there used to be a river here named Neem. As time went by, she disappeared, but was always remembered in local memories and folklore. Eventually, people decided to revive this natural heritage of theirs. On account of the collective efforts of the people, the Neem river has started flowing again. The point of origin of the river, the headwater is also being developed as an Amrit Sarovar.

Friends, these rivers, canals, lakes are not only water sources... life's myriad hues & emotions are also associated with them. A similar scene was observed in Maharashtra just a few days ago. This particular area mostly remains in the grip of drought. After waiting for five decades, the canal work of Nilwande Dam is now being completed here. A few days ago, water was released in the canal during testing. The pictures that came up during this time were really emotional. The people of the village were rejoicing as if it were the Holi-Diwali festival!

Friends, when it comes to management, I will also remember Chhatrapati Shivaji Maharaj today. Along with the bravery of Chhatrapati Shivaji Maharaj, there is a lot to learn from his governance and management skills. In particular, the work done by Chhatrapati Shivaji Maharaj regarding water management and navy, they raise the glory of Indian history even today. The Sea-forts built by him still stand proudly in the middle of the sea even after so many centuries. The beginning of this month itself marks the completion of 350 years of the coronation of Chhatrapati Shivaji Maharaj. This occasion is being celebrated as a big festival. During this, grand programs related to it were organized in Raigad Fort in Maharashtra. I remember, many years ago in 2014, I had the good fortune to go to Raigad and pay obeisance to that holy land. It is the duty of all of us to know about the management skills of Chhatrapati Shivaji Maharaj on this occasion, learn from him. This will instill in us a sense of pride in our heritage, and will also inspire us to perform our duties in the future.

My dear countrymen, you must have heard about the tiny squirrel from the Ramayana, who came forward to help build the Ram Setu. What I mean to say is that when the intention is noble, there is honesty in the efforts, no goal remains insurmountable. Today, India too, with a noble intention, is facing a huge challenge. The challenge is– T.B., or tuberculosis. India has resolved to create a T.B. free India by 2025. The goal is certainly a lofty one. There was a time when, after coming to know about T.B., family members used to turn away, but today T.B. patients are being helped by making them family members. To eliminate tuberculosis from the root, Nikshay Mitras have taken the lead. A large number of varied social organizations have become Nikshay Mitra in the country. Thousands of people in villages & Panchayats have come forward themselves and adopted T.B. patients. There are many children who have come forward to help TB patients. This public participation is the biggest strength of this campaign. It is due to this participation, that today, more than 10 lakh TB patients in the country have been adopted... and this is a noble deed on the part of close to 85 thousand Nikshay Mitras. I am happy that many sarpanchs of the country, even the village heads, have taken this initiative that they will spare no effort to uproot TB from their villages.

Shriman Dikar Singh Mewari, a Nikshay friend of a village in Nainital, has adopted six TB patients. Similarly, Shriman Gyan Singh, head of a village panchayat of Kinnaur and a Nikshay Mitra also is engaged in providing every necessary help to TB patients in his block. Our children and young friends are also not far behind in the campaign to make India TB free. Look at the wonder of Nalini Singh, a 7-year-old daughter from Una, Himachal Pradesh. Daughter Nalini, is helping T. B. patients through her pocket money.You know how much kids love piggy banks, but 13-year-old Meenakshi from Katni district of MP and 11-year-old Bashwar Mukherjee from Diamond Harbor in West Bengal are both different kids. Both these children have also handed over their piggy bank money to the T.B.-free-India campaign. All these examples, apart from evoking emotions, are also very inspiring. I heartily appreciate all these children who are thinking big at a tender age.

My dear countrymen, it is the nature of us Indians to be always ready to welcome new ideas. We love our things and also imbibe new things. An example of this is - Japan's technique Miyawaki; if the soil at some place has not been fertile, then the Miyawaki technique is a very good way to make that area green again. Miyawaki forests spread rapidly and become biodiversity spots in two to three decades. This is now spreading very fast in different parts of India too. Shriman Raafi Ramnath, a teacher from Kerala, changed the scenario of the area with this technique. Actually, Ramnath ji wanted to explain deeply about nature and environment to his students. For this he went to the extent of creating a herbal garden. His garden has now become a Biodiversity Zone. This success of his inspired him even more. After this, Raafi ji grew a mini forest with the Miyawaki technique and named it - 'Vidyavanam'. Now only a teacher can come up with such a beautiful name – 'Vidyavanam'. In the tiny space in this Vidyavanam of Ramnathji, over 450 trees of 115 varieties were planted. His students also help him in their maintenance. School children from the neighbourhood & common citizens throng in hordes to view this beautiful place. Miyawaki forests can be easily grown anywhere, even in cities. Some time ago, I had inaugurated a Miyawaki forest in Kevadia, Ekta Nagar in Gujarat. In Kutch too, in the memory of the people who died in the 2001 earthquake, a Smriti-Van has been built in the Miyawaki style. Its success in a place like Kutch shows how effective this technology is, even in the toughest of natural environments. Similarly, saplings have been planted in Ambaji and Pavagadh by the Miyawaki method. I have come to know that a Miyawaki garden is also being created in Aliganj, Lucknow. In the last four years, work has been done on more than 60 such forests in Mumbai and its surrounding areas. Now this technique is being appreciated all over the world. It is being used extensively in many countries like Singapore, Paris, Australia, Malaysia. I would urge the countrymen, especially those living in cities, to make an effort to learn about the Miyawaki method. Through this, you can make invaluable contribution in making our earth and nature green and clean.

My dear countrymen, nowadays there is a lot of discussion about Jammu and Kashmir in our country. Sometimes due to rising tourism, at times due to the spectacular events of G-20. Some time ago I had told you in 'Mann Ki Baat’ how 'Nadru' of Kashmir are being relished outside the country as well. Now the people of Baramulla district of Jammu and Kashmir have done a wonderful job. Farming has been going on in Baramulla for a long time, but here, there was a shortage of milk. The people of Baramulla took this challenge as an opportunity. A large number of people started dairy farming here. The women here came to the forefront of this task, such as a sister – Ishrat Nabi. Ishrat, a graduate, has started Mir Sisters Dairy Farm. About 150 litres of milk is being sold every day from their dairy farm. Similarly, one such friend is from Sopore... Wasim Anayat. Wasim has more than two dozen animals and he sells more than two hundred liters of milk every day. Another youth Abid Hussain is also doing dairy farming. His work is also progressing a lot. Due to the hard work of such people, 5.5 lakh liters of milk is being produced daily in Baramulla. The entire Baramulla is turning into the symbol of a new white revolution. During the last two-and-a-half - three years, more than 500 dairy units have come up here. The dairy industry of Baramulla is a testimony to the fact that every part of our country is full of possibilities. The collective will of the people of a region can achieve any goal.

My dear countrymen, this month many a great news has come in for India from the sports world. The Indian team has raised the glory of the Tricolor by winning the Women's Junior Asia Cup for the first time. This month itself our Men's Hockey Team has also won the Junior Asia Cup. With that, we have also become the team with the most wins in the history of this tournament. Our junior team also did wonders in the Junior Shooting World Cup. The Indian team has secured the first position in this tournament. Out of the total gold medals in this tournament, 20% have come in India's account alone. The Asian under Twenty Athletics Championship has also been held this June. In this, India remained in the top three in the medal tally among 45 countries.

Friends, earlier there used to be a time when we used to come to know about international events, but, often there was no mention of India in them. But, today, I am just mentioning the successes of the past few weeks, even then the list becomes so long. This is the real strength of our youth. There are many such sports and competitions, where today, for the first time, India is making her presence felt. For example, in long jump, Shrishankar Murali has won a bronze for the country in a prestigious event like the Paris Diamond League. This is India's first medal in this competition. One such similar success has been registered by our Under Seventeen Women Wrestling Team in Kyrgyzstan. I congratulate all these athletes of the country, their parents and coaches for their efforts.

Friends, behind this success of the country in international events, is the hard work of our sportspersons at the national level. Today, sports are organized with a new enthusiasm in different states of the country. They give players a chance to play, win and to learn from defeat. For example, Khelo India University Games were organized in Uttar Pradesh recently. A lot of enthusiasm was observed in the youth. Our youth have broken 11 records in these games... Punjab University, Amritsar's Guru Nanak Dev University and Karnataka's Jain University have occupied the first three places in the medal tally.

Friends, a major aspect of such tournaments is that many inspiring stories of young players come to the fore. In the rowing event at the Khelo India University Games, Assam's Cotton University's Anyatam Rajkumar became the first Divyang athlete to participate in it. Nidhi Pawaiya of Barkatullah University managed to win a Gold Medal in Shot-put despite a serious knee injury. Shubham Bhandare of Savitribai Phule Pune University, who had suffered a disappointment in Bangalore last year due to an ankle injury, has become a Gold Medalist in Steeplechase this time. Similarly, Saraswati Kundu of Burdwan University is the captain of her Kabaddi team. She has crossed many difficulties and reached there. Many of the best performing Athletes are also getting a lot of help from the TOPS Scheme. The more our sportspersons play, the more they'll bloom.

My dear countrymen, 21st June is also round the corner. This time too, people in every nook and corner of the world are eagerly waiting for the International Day of Yoga. This year the theme of Yoga Day is – ‘Yoga For Vasudhaiva Kutumbakam’ i.e. Yoga for the welfare of all in the form of 'One World-One Family'. It expresses the spirit of Yoga, which unites and takes everyone along. Like every time, this time too programs related to yoga will be organized in every corner of the country.

Friends, this time I will get the opportunity to participate in the Yoga Day program to be held at the United Nations Headquarters in New York. I see that even on social media, there is tremendous enthusiasm about Yoga Day.

Friends, I urge all of you to adopt yoga in your life, make it a part of your daily routine. If you are still not connected with yoga, then the 21st of June is a great opportunity for this resolve. There is no need for many frills in yoga anyway. See, when you join yoga, what a big change will come in your life.

My dear countrymen, the day after tomorrow i.e. the 20th of June is the day of the historical Rath Yatra. Rath Yatra bears a unique identity through out the world. Lord Jagannath's Rath Yatra is taken out with great fanfare in different states of the country. The Rath Yatra in Puri, Odisha is a wonder in itself. When I was in Gujarat, I used to get the opportunity to attend the great Rath Yatra in Ahmedabad. The way people from all over the country, every society, every class turn up in these Rath Yatras is exemplary in itself. Along with inner faith, it is also a reflection of the spirit of Ek Bharat- Shreshtha Bharat. My best wishes to all of you on this auspicious occasion. I pray that Lord Jagannath blesses all countrymen with good health, happiness and prosperity.

Friends, while discussing the festivals related to Indian tradition and culture, I must also mention the interesting events held in the Raj Bhavans of the country. Now Raj Bhavans in the country are being identified with social and development work. Today, our Raj Bhavans are becoming the flag bearers of the T.B.-Free India campaign & the campaign related to Organic farming. In the past, be it Gujarat, Goa, Telangana, Maharashtra, Sikkim, the enthusiasm with which different Raj Bhavans celebrated their foundation days is an example in itself. This is a wonderful initiative which empowers the spirit of 'Ek Bharat-Shreshtha Bharat'.

Friends, India is the mother of democracy. We consider our democratic ideals as paramount, we consider our Constitution as Supreme... therefore, we can never forget June the 25th. This is the very day when Emergency was imposed on our country. It was a dark period in the history of India. Lakhs of people opposed the emergency with full might. The supporters of democracy were tortured so much during that time, that even today, it makes the mind tremble. Many books have been written on these atrocities; the punishment meted out by the police and administration. I had also got the opportunity to write a book named 'Sangharsh Mein Gujarat' at that time. A few days ago I came across another book written on the Emergency, - Torture of Political Prisoners in India. This book, published during the Emergency, describes how, at that time, the government was treating the guardians of democracy most cruelly. There are many case studies in this book, there are many pictures. I wish that, today, when we are celebrating the Azadi Ka Amrit Mahotsav we must also have a glance at such crimes which endanger the freedom of the country. This will make it easier for today's young generation to understand the meaning and significance of democracy.

My dear countrymen, 'Mann Ki Baat' is a beautiful garland adorned with colourful pearls... each pearl unique and priceless in itself. Every episode of this program is full of life. Along with the feeling of collectivity, it fills us with a sense of duty and service towards the society. Here those topics are discussed openly, about which we usually get to read and hear very little. We often see how many countrymen got new inspiration after a certain topic was mentioned in 'Mann Ki Baat'. Recently I received a letter from the country's famous Indian classical dancer Ananda Shankar Jayant. In her letter, she has written about that episode of 'Mann Ki Baat', in which we had discussed about story telling. In that program, we had acknowledged the talent of the people associated with this field. Inspired by that program of 'Mann Ki Baat', Ananda Shankar Jayant has prepared 'Kutti Kahani'. This is a great collection of stories from different languages meant for children. This effort is very good, also since it deepens our children's attachment to their culture. She has also uploaded some interesting videos of these stories on her YouTube channel. I specifically mentioned this effort of Ananda Shankar Jayant because I felt very happy to see how the good deeds of the countrymen are inspiring others too. Learning from this, they also try to do something better for the country and society with their skills. This is the collective power of the people of India, which is instilling new strength in the progress of the country.

My dear countrymen, that's all this time with me in 'Mann Ki Baat'. See you again, next time, with new topics. It is the seasons of rains, hence, take good care of your health. Have a balanced diet and stay healthy. And yes! Certainly do yoga. Now summer vacations are about to end in many schools. I would also tell the children not to keep their homework pending for the last day. Finish your work and be at ease. Thank you very much!

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸਵਾਗਤ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਇਹ ਐਪੀਸੋਡ ਦੂਸਰੀ ਸੈਂਚਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਸਪੈਸ਼ਲ ਸੈਂਚਰੀ ਨੂੰ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੀ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਸਫਾਈ ਕਰਮੀ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਦਿੱਗਜ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਜੋ ਆਪਣਾਪਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਲਈ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਅਨੋਖਾ ਹੈ, ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟਾਈਮ ਜ਼ੋਨ ’ਚ, ਕਿਤੇ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾ ਕਿਤੇ ਦੇਰ ਰਾਤ ਸੀ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਕੱਢਿਆ। ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਦਾ ਉਹ ਵੀਡੀਓ ਵੀ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 100 ਸਾਲ ਦੀ ਇੱਕ ਮਾਤਾ ਜੀ ਆਪਣਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਬਾਰੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਾਰੂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਹੀ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇ ਲਈ ਪੂਰੇ ਆਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ੀ-ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ-ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ੀ-ਤੇਲੁਗੂ ਸੰਗਮ ਵੀ ਹੋਇਆ। ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਨੋਖਾ ਯਤਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਯਤਨ ਹੈ, ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦਾ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਵੇ ਜੋ ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਫੋਨ ’ਤੇ ਦੋ ਨੌਜਵਾਨ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ - ਇੱਕ ਹੈ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਗਿਆਮਰ ਨਯੋਕੁਮ ਜੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਬੇਟੀ ਹੈ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਸਿੰਘ ਜੀ। ਆਓ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਗਿਆਮਰ ਨਯੋਕੁਮ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਗਿਆਮਰ ਜੀ ਨਮਸਤੇ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ (Gyamar ji) : ਨਮਸਤੇ ਮੋਦੀ ਜੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਗਿਆਮਰ ਜੀ ਜ਼ਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਮੋਦੀ ਜੀ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਭਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਟਿਊਟ ਆਵ੍ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਫਸਟ ਈਅਰ ’ਚ ਮਕੈਨੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਿਤਾ ਜੀ ਵਗੈਰਾ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਜੀ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਇਹ ਸਭ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਕਿਵੇਂ ਚਲਿਆ, ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਗਏ ਕਿੱਥੇ, ਕਿਵੇਂ ਗਏ, ਕੀ ਹੋਇਆ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਮੋਦੀ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਜੋ ਇੰਸਟੀਟਿਊਸ਼ਨ ਹੈ ਜੋ ਐੱਨ.ਆਈ.ਟੀ. ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫਿਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ’ਚ ਖੋਜ ਕੀਤਾ, ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਜੋ ਸੰਕਲਪ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਜਾਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ ਨਾ, ਤਾਂ ਤੁਰੰਤ ਮੈਂ ਫਿਰ ਉਸ ਵਿੱਚ, ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਮੇਰਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਰਿਹਾ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਸੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕੋਈ ਸਲੈਕਸ਼ਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਮੋਦੀ ਜੀ ਜਦੋਂ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਦੋ ਓਪਸ਼ਨ ਸਨ, ਪਹਿਲਾ ਸੀ ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਈ.ਆਈ.ਟੀ. ਤਿਰੁਪਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਸੀ ਸੈਂਟਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ ਆਪਣਾ ਫਸਟ ਪ੍ਰੈਫਰੈਂਸ, ਸੈਕਿੰਡ ਪ੍ਰੈਫਰੈਂਸ ਮੈਂ ਆਈ.ਆਈ.ਟੀ. ਤਿਰੁਪਤੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਲਈ ਸਿਲੈਕਟ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕਿਵੇਂ ਰਹੀ ਤੁਹਾਡੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਯਾਤਰਾ? ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਗਏ ਸੀ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਹਾਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਰੁਣਾਚਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਜੋ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਇਹ ਸਭ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਫੋਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਗਿਆ, ਮੇਰਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਝੀਲ ਅਤੇ ਉੱਧਰ ਦੇ ਲੋਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੇਨ ਵਾਟਰ ਹਾਰਵੈਸਟਿੰਗ, ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਲਗਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਦੇਖੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਫਾਇਦਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੀਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵੀ ਵੀਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕ ਹਨ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਿੱਚ ਸੀਮਾ ’ਤੇ ਜੋ ਸੈਨਿਕ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਮਿਲਣਗੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਦੇਖੋ ਮੈਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਜਿਹਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਸੀ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਤਾਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਇੱਕਦਮ ਨਾਲ ਵਧ ਜਾਏਗੀ। ਅੱਛਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵੀ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਹਾਂ ਯਾਰ ਇਹ ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਾਂ ਇੰਝ ਹੀ ਹੈ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਮੋਦੀ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਜੋ ਇੱਕ ਸਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ ਨਾ, ਉਹ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ ਨਾ ਅਤੇ ਜੋ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਜੋ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਜੋ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੇਖੀਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਮਾਤ-ਭੂਮੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜੋ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਚੀਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹੈ ਨਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਾਨਤਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਉਹ ਜੋ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦਾ ਅਤੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ, ਉਹ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਹੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਉੱਥੇ ਜੋ ਦੋਸਤ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਵਧਾਈ ਕਿ ਆ ਕੇ ਭੁੱਲ ਗਏ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਵਧਾਈ, ਜਾਣ-ਪਹਿਚਾਣ ਕੀਤੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹਾਂ...! ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਐਕਟਿਵ ਹੋ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਜੀ ਮੋਦੀ ਜੀ ਮੈਂ ਐਕਟਿਵ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਲੌਗ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਆਪਣਾ ਇਹ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ, ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਿਵੇਂ ਹੋਏ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਅਨੁਭਵ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ ਤਾਕਿ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਕਿ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕੀ ਹੈ, ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਕੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਵੇਂ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪੂਰਾ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦਾ ਬਲੌਗ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕੰਮ ਆਵੇਗਾ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਜੀ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਾਂਗਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਗਿਆਮਰ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰੋਸ਼ਨ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ 25 ਸਾਲ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਨ - ਤੁਹਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਵੀ, ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਧੰਨਵਾਦ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਧੰਨਵਾਦ ਮੋਦੀ ਜੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ ਭਾਈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਦੇ ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਆਪਣੇਪਨ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਨੰਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਗਿਆਮਰ ਜੀ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਤਾਂ ਬੇਹਤਰੀਨ ਰਿਹਾ। ਆਓ, ਹੁਣ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਬੇਟੀ ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਾਣਯੋਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰਣਾਮ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਣਾਮ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚੰਗਾ ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਨਣਾ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਮੈਂ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਸਾਸਾਰਾਮ ਨਾਮ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਾਟਸਐਪ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਮੈਸੇਜ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਮੈਂ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਡੀਟੇਲ ਕੱਢੀ ਕਿ ਇਹ ਹੈ ਕੀ? ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਅਪਲਾਈ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਪਲਾਈ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਸੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ। ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਉੱਥੋਂ ਘੁੰਮ ਕੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਜਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਈ। ਉਹ ਜੋ ਤਜ਼ਰਬਾ ਮੈਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੀ, ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਉਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਦੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤਹਿ ਦਿਲ ਨਾਲ ਆਭਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇੰਨਾ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਮੈਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਇੰਸ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੀ ਦੂਸਰੇ ਸਾਲ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਕਿੱਥੇ ਜੁੜਨਾ ਹੈ? ਉਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸਰਚ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗੂਗਲ ’ਤੇ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਨੂੰ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਨਾਲ ਐਕਸਚੇਂਜ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਕਾਫੀ ਅਮੀਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਹੈ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਜਾਣਿਆ, ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬਿਹਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ, ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਫਾਰਮ ਭਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਣਮੱਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲੇ ਵਾਰ ਗਏ ਸੀ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗਈ ਸੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਯਾਦਗਾਰ ਗੱਲ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਕੀ ਕਹੋਗੇ?ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹਨ ਤੁਹਾਨੂੰ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ ਪੂਰੀ ਯਾਤਰਾ ਹੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਿਹਤਰੀਨ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ-ਇੱਕ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ’ਚ ਜਾ ਕੇ ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਬਣਾਏ ਹਨ, ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਮਿਲੀ, ਲੇਕਿਨ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗੀ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਲਗੀ ਉੱਥੇ, ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਚੀਜ਼ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਇਸਰੋ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦਾ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸਰੋ ਵਿੱਚ ਜਾਈਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੂਸਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਰਾਜ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਗਏ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਇਹ ਦੋ ਪਲ ਜੋ ਸਨ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਹੀ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹਾਂ, ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਉਹ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਪਾਉਂਦਾ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਫੀ ਸਹੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਯਾਦਗਾਰ ਪਲ ਸੀ ਮੇਰੇ ਲਈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਖਾਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੱਖ ਹੈ, ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਖਾਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੱਖ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਉਹ ਸੈੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਉੱਥੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਗਏ ਸੀ, ਤਾਂ ਸਾਊਥ ਇੰਡੀਅਨ ਪਕਵਾਨ ਸਨ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਗਏ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਡੋਸਾ, ਇਡਲੀ, ਸਾਂਬਰ, ਉਤਪਮ, ਵੜਾ, ਉਪਮਾ ਇਹ ਸਭ ਪਰੋਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਟਰਾਈ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗਾ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਖਾਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਹੈ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਵਾਦ ’ਚ ਵੀ ਬਿਹਤਰੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਉੱਤਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਖ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਖਾਣਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਲਗੇ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਹੁਣ ਤਾਂ ਦੋਸਤ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ... ਜੀ ਉੱਥੇ ਅਸੀਂ ਰੁਕੇ ਸੀ ਐੱਨ.ਆਈ.ਟੀ. ਤ੍ਰਿਚੀ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਈ.ਆਈ.ਟੀ. ਮਦਰਾਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਸੀਆਈਆਈ ਦਾ ਸਵਾਗਤੀ ਸਮਾਰੋਹ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਏ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ। ਕਾਫੀ ਲੋਕ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਵੀ ਹਨ। ਕੁਝ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਨਾਲ ਵੀ ਮਿਲੀ ਸੀ ਜੋ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟ ਬਿਹਾਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਗੱਲਬਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਬਲੌਗ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਅਨੁਭਵ ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਸ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦਾ, ਫਿਰ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾਪਨ ਜੋ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਤੁਹਾਡਾ ਸਵਾਗਤ-ਸਤਿਕਾਰ ਹੋਇਆ। ਤਮਿਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਮਿਲਿਆ, ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ, ਤਾਕਿ ਲਿਖੋਗੇ ਤੁਸੀਂ?

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ ਜ਼ਰੂਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ ਥੈਂਕ ਯੂ ਸੋ ਮਚ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਗਿਆਮਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਜੀਵਨ ਭਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਰਹੇ। ਇਹੀ ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਭ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਇਸ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ‘ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ’ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਪਹਿਲ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਪਰਕ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣ-ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਵਿਭਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ‘ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ’ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ’ਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1200 ਨੌਜਵਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ 22 ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਜੋ ਵੀ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵਨ ਭਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਵਸੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਸੀਈਓ, ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਆਗੂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੈਗਪੈਕਰਸ ਦੇ ਵਾਂਗ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਘੁੰਮਣ ਲਈ ਗਏ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਕੁਝ ਜਾਨਣ ਅਤੇ ਵੇਖਣ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਹਰ ਵਾਰ ਵਧਦੀ ਹੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੋਮਾਂਚਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਵੋਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀਰੋਸ਼ਿਮਾ ’ਚ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਹੀਰੋਸ਼ਿਮਾ ਪੀਸ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਨੁਭਵ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸੰਜੋ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਬਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਐਕਸਪੋ ਦਾ ਵੀ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ 1200 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੇ ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਹੈ, Museo Camera ਇਸ ਵਿੱਚ 1860 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ 8 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੈਮਰਿਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਆਵ੍ ਪੋਸੇਬਿਲਟੀਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਜਨਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੁੰਬਈ ਦਾ ਛੱਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਵਾਸਤੂ ਸੰਗ੍ਰਾਲਿਆ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 70 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸੰਭਾਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਸਾਲ 2010 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਇੰਡੀਅਨ ਮੈਂਬਰੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਔਨਲਾਈਨ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਹੈ। ਇਹ ਜੋ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਤੋਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਾਣਮੱਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟਿਆ ਹੈ। ਵਿਭਾਜਨ ਦੀ ਵਿਭਿਸ਼ਿਕਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਅਤੇ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਬਣਦੇ ਦੇਖੇ ਹਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ 10 ਨਵੇਂ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਵਿੱਚ ਬਿਪਲੋਬੀ ਭਾਰਤ ਗੈਲਰੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਦਾ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਪੀ. ਐੱਮ. ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵੀ ਅੱਜ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਵਾਰ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦਾਂਡੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਦਾਂਡੀ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਟੈਚੂ ਆਵ੍ ਯੂਨਿਟੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ। ਖ਼ੈਰ ਮੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਰੁਕ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਕਾਫੀ ਲੰਬੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਕਿਸ ਥੀਮ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਹਨ, ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਕੰਟੈਕਟ ਡੀਟੇਲ ਕੀ ਹੈ, ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਔਨਲਾਈਨ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਨੁਰੋਧ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ, ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਓ। ਤੁਸੀਂ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਆਕਰਸ਼ਕ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ #(ਹੈਸ਼ਟੈਗ) ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਮੈਮੋਰੀਜ਼ ’ਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਨਾ ਭੁੱਲੋ। ਇਸ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਜੁੜਾਓ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਕਹਾਵਤ ਕਈ ਵਾਰ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇਗੀ - ‘ਬਿਨ ਪਾਣੀ ਸਭ ਸੂਨ’। ਬਿਨਾ ਪਾਣੀ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਸੰਕਟ ਤਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਠੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਇਸੇ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 75 ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਇਸ ਲਈ ਖਾਸ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਯਤਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਦਮ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਹਰ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਦੀ। ਇੱਕ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਹੈ - FluxGen। ਇਹ Start-Up IOT enabled ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਵਾਟਰ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਦੇ ਵਿਕਲਪ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਦੱਸੇਗੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੇਗੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਹੈ LivNSense। ਇਹ ਆਰਟੀਫੀਸ਼ਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਲਰਨਿੰਗ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਪਲੈਟਫਾਰਮ  ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗ ਸਕੇਗਾ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਕਿੰਨਾ ਪਾਣੀ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਹੈ ਕੁੰਭੀ ਕਾਗਜ਼। ਇਹ ਕੁੰਭੀ ਕਾਗਜ਼ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਏਗਾ। ਕੁੰਭੀ ਕਾਗਜ਼ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਜਲ ਕੁੰਭੀ ਤੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਯਾਨੀ ਜੋ ਜਲ ਕੁੰਭੀ ਕਦੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਉਸੇ ਨਾਲ ਹੁਣ ਕਾਗਜ਼ ਬਣਨ ਲਗਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਜੇਕਰ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਾਲੋਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇਹ ਘਰ-ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਤੇ ਸ਼ਾਦੀ-ਵਿਆਹ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਆਯੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਗਰੁੱਪ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਚੰਗੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਕ ਯਤਨ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਖੂੰਟੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਖੂੰਟੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਨਿਬੜਣ ਲਈ ਬੋਰੀ ਬੰਨ੍ਹ ਦਾ ਰਸਤਾ ਕੱਢਿਆ ਹੈ। ਬੋਰੀ ਬੰਨ੍ਹ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਉੱਥੇ ਸਾਗ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਯਤਨ ਕਿਵੇਂ ਕਈ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਖੂੰਟੀ ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਆਕਰਸ਼ਕ ਉਦਾਹਰਣ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯਤਨ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, 1965 ਦੇ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ ਜੈ ਕਿਸਾਨ’ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਟਲ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ‘ਜੈ ਵਿਗਿਆਨ’ ਵੀ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ‘ਜੈ ਅਨੁਸੰਧਾਨ’ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਗੱਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਜੋ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ, ਜੈ ਕਿਸਾਨ, ਜੈ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਜੈ ਅਨੁਸੰਧਾਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਜਣ ਹਨ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਸ਼ਾਮਰਾਵ ਡੋਲੇ ਜੀ। ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਡੋਲੇ ਨਾਸਿਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਉਹ ਗਰੀਬ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕ ਵੀ ਹਨ। ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ। ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਵਿੱਚ ਡਿਲਪੋਮਾ ਕੀਤਾ, ਯਾਨੀ ਉਹ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ’ ਤੋਂ ‘ਜੈ ਕਿਸਾਨ’ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਤੁਰ ਪਏ। ਹੁਣ ਹਰ ਪਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਇਹ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਡੋਲੇ ਜੀ ਨੇ 20 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਟੀਮ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਟੀਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੈਂਕਟੇਸ਼ਵਰਾ ਕੋਆਪ੍ਰੇਟਿਵ ਪਾਵਰ ਐਂਡ ਐਗਰੋ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸਿੰਗ ਲਿਮਿਟਿਡ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਈ। ਇਹ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਨਿਰਜੀਵ ਪਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁੜ੍ਹ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੁੱਕੀ। ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਅੱਜ ਵੈਂਕਟੇਸ਼ਵਰਾ ਕੋਆਪ੍ਰੇਟਿਵ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਹ ਟੀਮ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 18 ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕ ਜੁੜੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਸਾਡੇ ਸਾਬਕਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਵੀ ਹਨ। ਨਾਸਿਕ ਦੇ ਮਾਲੇਗਾਂਵ ਵਿੱਚ ਇਸ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰ 500 ਏਕੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਐਗਰੋ ਫਾਰਮਿੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਹ ਟੀਮ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਤਲਾਬ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੀ ਹੈ। ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਰਗੈਨਿਕ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਡੇਅਰੀ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਗਾਏ ਅੰਗੂਰਾਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਟੀਮ ਦੀਆਂ ਜੋ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਥਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹਨ - ‘ਜੈ ਵਿਗਿਆਨ’ ਅਤੇ ‘ਜੈ ਅਨੁਸੰਧਾਨ’। ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਮੌਡਰਨ ਐਗਰੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੂਸਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਿਰਯਾਤ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਣ ’ਤੇ ਵੀ ਫੋਕਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ‘ਸਹਿਕਾਰ ਸੇ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਇਸ ਟੀਮ ਦੀ ਮੈਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਯਤਨ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਣ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਧਨ ਵੀ ਬਣੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਯਤਨ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਹਰ ਸਰੋਤੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ 28 ਮਈ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਜੀ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿਆਗ, ਹੌਸਲੇ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਗਾਥਾਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮੈਂ ਉਹ ਦਿਨ ਭੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅੰਡੇਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਕੋਠੜੀ ’ਚ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਜੀ ਨੇ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟੀ ਸੀ। ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਡਰ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਰਾਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਜਿੰਨਾ ਕੁਝ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ 4 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸੰਤ ਕਬੀਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵੀ ਜਯੰਤੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਜੋ ਰਾਹ ਸਾਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਦਾਸ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ,

‘‘ਕਬੀਰਾ ਕੁਆਂ ਏਕ ਹੈ, ਪਾਨੀ ਭਰੇ ਅਨੇਕ।

ਬਰਤਨ ਮੇਂ ਹੀ ਭੇਦ ਹੈ, ਪਾਨੀ ਸਬ ਮੇਂ ਏਕ।’’

(“कबीरा कुआँ एक है, पानी भरे अनेक।

बर्तन में ही भेद है, पानी सब में एक।|”)

ਯਾਨੀ ਖੂਹ ’ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਉਣ, ਲੇਕਿਨ ਖੂਹ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਪਾਣੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਕੁਰੀਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸੰਤ ਕਬੀਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਨੋਖੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਬਲ ’ਤੇ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਐੱਨ. ਟੀ. ਰਾਮਾਰਾਓ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਐੱਨਟੀਆਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਐੱਨਟੀਆਰ ਦੀ 100ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਬਹੁਮੁਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਬਲ ’ਤੇ ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਤੇਲੁਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਮਹਾਨਾਇਕ ਬਣੇ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਵੀ ਜਿੱਤਿਆ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 300 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਦਮ ’ਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜਿਊਂਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਰਾਮ ਅਤੇ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਐੱਨਟੀਆਰ ਦੀ ਐਕਟਿੰਗ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਏਨਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਐੱਨਟੀਆਰ ਨੇ ਸਿਨੇਮਾ ਜਗਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮਿਲਿਆ। ਦੇਸ਼-ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ’ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਐੱਨ.ਟੀ. ਰਾਮਾਰਾਓ ਜੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਿਮਰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਏਨਾ ਹੀ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਵਾਂਗਾ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਬਾਰਿਸ਼ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਮੌਸਮ ਦੀ ਹਰ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ’ਚ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ‘ਵਰਲਡ ਯੋਗਾ ਡੇ’ ਵੀ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਵੀ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰੀਆਂ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਦੇ ਰਹੋ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਣਾ। ਮੇਰਾ ਯਤਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਝਾਵਾਂ ਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਹੁਣ ਮਿਲਾਂਗੇ ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ। ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ 100ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ, ਲੱਖਾਂ ਸੁਨੇਹੇ ਮਿਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿੱਠੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਾਂ, ਵੇਖ ਸਕਾਂ, ਸੁਨੇਹਿਆ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਖਤ ਪੜ੍ਹਦਿਆ  ਹੋਏ ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਂ ਭਾਵੁਕ ਹੋਇਆ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਗਿਆ ਅਤੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਫਿਰ ਸੰਭਾਲ਼ ਵੀ ਲਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ’ਤੇ ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਸੱਚੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਦਰਅਸਲ ਵਧਾਈ ਦੇ ਪਾਤਰ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤੇ ਹੋ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਹਨ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਕੋਟਿ-ਕੋਟਿ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, 3 ਅਕਤੂਬਰ 2014 ਦੁਸਹਿਰਾ ਦਾ ਉਹ ਪਰਵ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦੇ ਦਿਨ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵਿਜੈ ਦਸ਼ਮੀ ਯਾਨੀ ‘ਬੁਰਾਈ ’ਤੇ ਅੱਛਾਈ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਪਰਵ’। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਛਾਈਆਂ ਦਾ, ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਦਾ, ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਪਰਵ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪਰਵ ਜੋ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ (positivity) ਨੂੰ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ (celebrate) ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ (people’s participation) ਨੂੰ ਵੀ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ (celebrate) ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਕਈ ਵਾਰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਮਹੀਨੇ ਅਤੇ ਇੰਨੇ ਸਾਲ ਗੁਜਰ ਗਏ। ਹਰ ਐਪੀਸੋਡ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਵਾਰ ਨਵੇਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂਪਣ, ਹਰ ਵਾਰੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਲੋਕ ਜੁੜੇ, ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕ ਜੁੜੇ। ਬੇਟੀ ਬਚਾਓ, ਬੇਟੀ ਪੜ੍ਹਾਓ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ, ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ, ਖਾਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗੱਲ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਗੱਲ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ, ਉਹ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੱਤਕਾਲੀਕ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਰਾਕ ਓਬਾਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਇਕ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਕ ਸਨ ਸ਼੍ਰੀ ਲਕਸ਼ਮਣ ਰਾਵ ਜੀ ਇਨਾਮਦਾਰ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਵੇ, ਸਾਨੂੰ ਓਹਦੇ ਚੰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣਾ-ਜੁਲਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਰੂਪ ’ਚ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕੰਮਕਾਜ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮਿਲਣ-ਜੁਲਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਮੌਕੇ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ 2014 ’ਚ ਦਿੱਲੀ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਖ ਹੈ। ਕੰਮ ਦਾ ਸਰੂਪ ਵੱਖ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੱਖ, ਸਥਿਤੀਆਂ-ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਬੰਧਨ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਤਾਮ-ਝਾਮ, ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੀਮਾ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਖਾਲੀ-ਖਾਲੀ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ। 50 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਘਰ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਜੋ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੁਝ ਹਨ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਹੱਲ ਦਿੱਤਾ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਇਆ। ਪਦਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੋਕਾਲ, ਵਿਵਸਥਾ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜਨਭਾਵ, ਕੋਟਿ-ਕੋਟਿ ਜਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਭਾਵ ਜਗਤ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ। ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੁਨੇਹਿਆ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ, ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇਕ ਤੋਂ ਇਕ ਅਨੋਖੇ ਸਰੂਪ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਤੱਪ-ਤਿਆਗ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ, ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੀ ਦੂਰ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਕ ਆਸਥਾ, ਪੂਜਾ, ਵਰਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਲੋਕ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੀ ਥਾਲੀ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਮੇਰੇ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਈਸ਼ਵਰ ਰੂਪੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੀ ਥਾਲੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਮੇਰੇ ਮਨ ਕੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਯਾਤਰਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। 

‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਸਵ ਸੇ ਸਮਿਸ਼ਟੀ ਕੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ।

‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਅਹਮ੍ ਸੇ ਵਯਮ੍ ਕੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ।

ਯਹ ਤੋ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਤੂ ਹੀ ਇਸਕੀ ਸੰਸਕਾਰ ਸਾਧਨਾ ਹੈ।

(‘मन की बात’ स्व से समिष्टि की यात्रा है।

‘मन की बात’ अहम् से वयम् की यात्रा है।

यह तो मैं नहीं तू ही इसकी संस्कार साधना है।)

ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰੋ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ 40-40 ਸਾਲ ਤੋਂ ਉਜਾੜ ਪਹਾੜੀ ਅਤੇ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕ 30-30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਬਾਓਲੀਆਂ ਅਤੇ ਤਲਾਬ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੋਈ 25-30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਵਾਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਪਿਛਲਾ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਕੁਝ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਖਪਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਾਡੇ ਹੀਰੋਜ਼ (Heroes) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਇਹ ਵੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀਰੋਜ਼ (Heroes) ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣੀਏ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਹੇ ਹਨ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਭਾਈ ਸੁਨੀਲ ਜਗਲਾਨ ਜੀ। ਸੁਨੀਲ ਜਗਲਾਨ ਜੀ ਦਾ ਮੇਰੇ ਮਨ ’ਤੇ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਲਈ ਪਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਜੈਂਡਰ ਰੇਸ਼ੋ (Gender Ratio) ’ਤੇ ਕਾਫੀ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ‘ਬੇਟੀ ਬਚਾਓ ਬੇਟੀ ਪੜ੍ਹਾਓ’ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਹਰਿਆਣਾ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਜਦੋਂ ਸੁਨੀਲ ਜੀ ਦੇ ‘ਸੈਲਫੀ ਵਿਦ ਡੌਟਰ’ ਮੁਹਿੰਮ (‘Selfie With Daughter’ Campaign) ’ਤੇ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਪਈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ। ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਵੇਖਦਿਆਂ ‘ਸੈਲਫੀ ਵਿਦ ਡੌਟਰ’ (‘Selfie With Daughter’) ਇੱਕ  ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਮੁਹਿੰਮ (Global Campaign) ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਦਾ ਸੈਲਫੀ (Selfie) ਨਹੀਂ ਸੀ, ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ (technology) ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਡੌਟਰ (Daughter) ਨੂੰ, ਬੇਟੀ  ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬੇਟੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ, ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਜੈਂਡਰ ਰੇਸ਼ੋ Gender Ratio ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਆਓ, ਅੱਜ ਸੁਨੀਲ ਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁਝ ਗੱਪ-ਛੱਪ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ।

ਸੁਨੀਲ : ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ! ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਸਰ ਤੁਹਾਡੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਨੀਲ ਜੀ ‘ਸੈਲਫੀ ਵਿਦ ਡੌਟਰ’ (‘Selfie with Daughter’) ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਫਿਰ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਸੁਨੀਲ : ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਰਿਆਣਾ ਤੋਂ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਚੌਥੀ ਲੜਾਈ, ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਅਤੇ ਹਰ ਬੇਟੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਨੀਲ ਜੀ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਕਿਵੇਂ ਹੈ, ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਕੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ?

ਸੁਨੀਲ : ਜੀ ਮੇਰੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਨੰਦਨੀ ਅਤੇ ਯਾਚਿਕਾ ਹਨ, ਇਕ 7ਵੀਂ ਕਲਾਸ (7th Class) ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ ਦੂਸਰੀ ਚੌਥੀ ਕਲਾਸ (4th Class) ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਥੈਂਕ ਯੂ ਪ੍ਰਾਈਮ ਮਨਿਸਟਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਲੈਟਰ ਵੀ ਲਿਖਵਾਏ ਸਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਾਹ-ਵਾਹ, ਅੱਛਾ ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰਾ ਅਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦਾ ਖੂਬ ਸਾਰਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿਓ।

ਸੁਨੀਲ : ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਜੀ। ਤੁਹਾਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਮੁਸਕਾਨ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਸੁਨੀਲ ਜੀ।

ਸੁਨੀਲ : ਜੀ ਸ਼ੁਕਰੀਆ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਗਾਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਚਾਹੇ ਸਾਡੀ ਸੈਨਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਖੇਡ ਜਗਤ ਹੋਵੇ, ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਖੂਬ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਦੇਊਰ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੁਰੱਸਤਿਆਂ, ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੀਆਂ ਉਹ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਈਕੋਫ੍ਰੈਂਡਲੀ ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਕੱਪਸ (Eco-Friendly Terracotta Cups) ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਖੂਬ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲਈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਹੀ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਵੇਲੋਰ ਵਿੱਚ ਨਾਗ ਨਦੀ ਨੂੰ ਮੁੜ੍ਹ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀ ਸਾਡੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਮੰਚ ਬਣਿਆ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਫੋਨ ਲਾਈਨ (Phone line) ’ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸੱਜਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਮੰਜ਼ੂਰ ਅਹਿਮਦ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਪੈਨਸਲ-ਸਲੇਟਾਂ (Pencil Slates) ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਮੰਜ਼ੂਰ ਅਹਿਮਦ ਜੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਤੁਸੀਂ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ। ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਸ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। 

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਇਹ ਪੈਨਸਲ-ਸਲੇਟਸ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਕਿਵੇਂ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸਰ, ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਸਰ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਸਰ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਵਧ ਗਿਆ ਸਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਬਹੁਤ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਕੋਲ 200 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ...

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਰੇ ਵਾਹ, ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਜੀ ਸਰ, ਜੀ ਸਰ। ਹੁਣ ਇਕ-ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਵਧਾ (expand) ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ 200 ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਾਹ-ਵਾਹ ਵੇਖੋ ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ...

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਯਾਦ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਨਾ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਹੈ, ਨਾ ਖੁਦ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੜਾ ਦੁਖ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਤਾਂ ਪਛਾਣ ਵੀ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ 200 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਜੀ ਸਰ, ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੋਰ ਨਵੇਂ expansion ਕਰਕੇ ਹੋਰ 200 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਖਬਰ ਦਿੱਤੀ ਤੁਸੀਂ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ (Even) ਸਰ, ਇੱਥੇ ਜੋ ਕਿਸਾਨ (farmer) ਹਨ ਸਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਦੋਂ ਤੋਂ। 2000 ਦਾ ਦਰੱਖਤ (tree) ਵੇਚਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਉਹੀ ਦਰੱਖਤ (tree) 5000 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸਰ। ਇੰਨੀ ਮੰਗ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਤੋਂ : ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਰਡਰ ਹਨ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸਰ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਇਕ-ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਦੋ-ਢਾਈ ਸੌ, 2-4 ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਐਡਜਸਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਚਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਸਰ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵੇਖੋ ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਉਤਾਰ ਕੇ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। 

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ, ਧੰਨਵਾਦ ਭਾਈ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਧੰਨਵਾਦ ਸਰ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਬਲਬੂਤੇ ਹੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ ਦੇ ਵੈਂਕਟ ਮੁਰਲੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਚਾਰਟ ਸ਼ੇਅਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰਤੀ ਉਤਪਾਦ ਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਗੇ। ਜਦੋਂ ਬੇਤੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਮੋਦ ਜੀ ਨੇ ਐੱਲ. ਈ. ਡੀ. ਬੱਲਬ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਛੋਟੀ ਯੂਨਿਟ ਲਗਾਈ ਜਾਂ ਗੜ੍ਹ ਮੁਕਤੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਮੈਟਸ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਿਆ। ਅਸੀਂ ‘ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਪੇਸ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ ਤੱਕ ਦੀ ਚਰਚਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕੁਝ ਐਪੀਸੋਡ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਮਣੀਪੁਰ ਦੀ ਭੈਣ ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੀ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ ਕਮਲ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਕੱਪੜੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਈਕੋਫ੍ਰੈਂਡਲੀ ਆਈਡੀਆ (eco-friendly idea ) ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਵਿਜੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ ਫੋਨ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਤੇ ਵਿਜੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ, ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ। (How are you?)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਸਰ, ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ। (Sir, I am fine.)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮਕਾਰ ਕਿਵੇਂ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। (and how’s your work going on ?)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਸਰ ਮੈਂ ਹੁਣ ਵੀ 30 ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। (sir, still working along with my 30 women)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਇੰਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ’ਚ ਤੁਸੀਂ 30 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਟੀਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹੋ! (in such a short period you have reached 30 persons team !)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਸਰ, ਇਸ ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ 100 ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇਵਾਂਗੀ। (Yes sir, this year also more expand with 100 women in  my area)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਤੁਹਾਡਾ ਟਾਰਗੇਟ 100 ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਤੱਕ ਹੈ। (so your  target is 100 women)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ! 100 ਮਹਿਲਾਵਾਂ। (yaa ! 100 women)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੁਣ ਲੋਕ ਕਮਲ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਜਾਨਣ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ। (and now people are familiar with this lotus stem fiber )

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਸਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। (yes sir, everyone’s know from ‘Mann Ki Baat’ Programme all over India.) 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੁਣ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। (so now it’s very popular)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਸਰ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਕੇ ਹਰ ਕੋਈ ਕਮਲ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। (yes sir, from Prime Minister ‘Mann ki Baat’ programme everyone knows  about lotus  fibre )

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਰਕੀਟ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। (so now you got the market also ?)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ! ਮੈਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਵੀ ਆਰਡਰ ਮਿਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ’ਚ ਖਰੀਦਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਮੈਂ ਯੂ. ਐਸ. ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਲ ਭੇਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। (yes, I have got a market from USA  also they want to buy in bulk, in lots quantities, but I want to give from this year to send the U.S also)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋ। (So, now you are exporter ? )

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੀ, ਹਾਂ ਸਰ, ਇਸ ਸਾਲ ਤੋਂ ਮੈਂ ਕਮਲ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਨੂੰ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। (yes sir, from this year I export our product made in India Lotus fibre )

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ‘ਲੋਕਲ ਫੌਰ ਗਲੋਬਲ’। (so, when I say Vocal for Local and now Local for Global)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਯੈਸ ਸਰ, ਹਾਂ ਸਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। (yes sir, I want to reach my product all over the globe of all world)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਧਾਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। (so congratulation and wish you best luck)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ। (Thank you sir)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ, ਥੈਂਕ ਯੂ. ਵਿਜੇ ਸ਼ਾਂਤੀ। (Thank you, Thank you Vijaya Shanti)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ। (Thank You sir)

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਵੀ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਗਤੀ ਵੀ ਫੜੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਖਿਡੌਣੇ, ਸਾਡੇ ਖਿਡੌਣਾ ਉਦਯੋਗ (Toy Industry) ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਤੋਂ ਹੀ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਨਸਲ ਦੇ ਕੁੱਤੇ, ਸਾਡੇ ਦੇਸੀ ਡੋਗਸ, ਉਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵੀ ਤਾਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੇ ਹੀ ਤਾਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਹੋਰ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਗਰੀਬ, ਛੋਟੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁੱਲ-ਭਾਅ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ, ਝਗੜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਜਦੋਂ ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਉਦੋਂ ਵੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਅਜਿਹੇ ਹਰ ਉਦਾਹਰਣ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪ੍ਰਦੀਪ ਸਾਂਗਵਾਨ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਦੀਪ ਸਾਂਗਵਾਨ ਜੀ ਦੇ ‘ਹੀਲਿੰਗ ਹਿਮਾਲਿਯਾਜ਼’ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਫੋਨ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹਨ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਸਰ ਜੈ ਹਿੰਦ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਜੈ ਹਿੰਦ, ਜੈ ਹਿੰਦ ਭਾਈ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਤੁਸੀਂ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਸਰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ, ਤੁਹਾਡੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਚੰਗਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਨੂੰ ਹੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ। 

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਹਾਂ! ਜੀ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਚਲਾਈ, ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਤੁਹਾਡੀ ਮੁਹਿੰਮ (Campaign) ਕਿਵੇਂ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਸਰ, ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। 2020 ਤੋਂ ਇੰਝ ਮੰਨੋ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਕੰਮ ਅਸੀਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਹ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਵਾਹ!

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ, ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਹਟ (nervous) ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਡਰ ਸੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਇਹ ਕਰ ਪਾਵਾਂਗੇ ਕਿ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਵਾਂਗੇ ਪਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਮਰਥਨ (support) ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ 2020 ਤੱਕ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸੰਘਰਸ਼ (struggle) ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ honestly । ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜੁੜ ਰਹੇ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਸਨ, ਜੋ ਸਪੋਰਟ (support) ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਹੇ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਇਨੀ ਤਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ 2020 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਦਲ ਗਈਆਂ। ਮਤਲਬ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 6-7 ਵਾਰ  ਕਲੀਨਿੰਗ ਡਰਾਈਵ (cleaning drive) ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ ਸੀ, 10 ਕਲੀਨਿੰਗ ਡਰਾਈਵ (cleaning drive) ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ 5 ਟਨ ਕਚਰਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ (location) ਤੋਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅਰੇ ਵਾਹ! 

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਸਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (believe) ਕਰੋ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਲੱਗਭਗ ਇਕ ਸਮੇਂ ਕੰਮ ਨੂੰ ਛੱਡਣ (almost give-up) ਹੀ ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ (speed-up) ਨਾਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਕਿ ਜੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਸੀਂ ਸੋਚੀਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੱਚ ਹੀ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ (So I’m really thankful) ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਹੋ। ਕੌਣ ਇੰਨੀ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ, ਬੈਠ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਉਚਾਈ (altitude) ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਉੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਲੱਭ ਲਿਆ ਸਰ। ਸਾਡੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਭਾਵੁਕ ਪਲ (emotional moment) ਸੀ। ਉਦੋਂ ਵੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿ ਮੈਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਥਮ ਸੇਵਕ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੁਭਾਗ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ’ਤੇ ਸੱਚੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਸਾਧਨਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਮੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਸਵੱਛਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋ। 

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਟੀਮ ਬਣਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ। 

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ, ਉਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤਾਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਪਰਬਤਾਰੋਹੀ ਸਵੱਛਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਫੋਟੋ ਪੋਸਟ (photo post) ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ! ਬਹੁਤ...

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਇਹ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ‘ਵੇਸਟ ਇਜ਼ ਵੈਲਥ’ ‘ਵੇਸਟ ਇਜ਼ ਆਲਸੋ ਏ ਵੈਲਥ’ (waste is also a wealth) ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਸਥਿਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੁਣ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਜੋ ਸਾਡਾ ਮਾਣ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ਼ਣਾ, ਸੰਵਾਰਨਾ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕ ਵੀ ਜੁੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ ਮੈਨੂੰ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਭਾਈ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ, ਥੈਂਕ ਯੂ ਸੋ ਮਚ, (Thank you Sir Thank you so much) ਜੈ ਹਿੰਦ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ (Grow) ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹੋਣ, ਨਦੀਂ, ਪਹਾੜ, ਤਲਾਬ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਾਡੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਰੱਖਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਇੰਡਸਟਰੀ (Tourism Industry) ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ। ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਵਿੱਚ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਸੀਂ ‘ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਭਾਰਤ ਅੰਦੋਲਨ’ (Incredible India movement) ਦੀ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ (movement) ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਸਨ। ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ (Tourism) ’ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 15 ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ (Tourist destination) ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਥਾਨ (Destination) ਜਿਸ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ। ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਾਜ ਦੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਇੰਝ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਵੱਛ ਸਿਆਚਿਨ ਸਿੰਗਲ ਯੂਸ ਪਲਾਸਟਿਕ (single use plastic) ਅਤੇ ਈ-ਵੇਸਟ (e-waste) ਵਰਗੇ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜਿਸ ਮੁੱਦੇ (issue) ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੰਨੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰੀ ਇਕ ਹੋਰ ਖਾਸ ਸੁਨੇਹਾ ਯੂਨੈਸਕੋ (UNESCO) ਦੀ ਡੀ. ਜੀ. (DG) ਔਦਰੇ ਆਜੁਲੇ (Audrey Azoulay) ਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ (100th Episodes) ਦੀ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਾਤਰਾ (journey) ਲਈ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਵੀ ਪੁੱਛੇ ਹਨ। ਆਓ, ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਨੈਸਕੋ (UNESCO) ਦੀ ਡੀ. ਜੀ. (DG) ਦੇ ‘ਮਨ ਦੀ ਬਾਤ’ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ।

ਆਡੀਓ ਯੂਨੈਸਕੋ ਡੀ. ਜੀ. (#Audio (UNESCO DG)#)

ਡੀ. ਜੀ. ਯੂਨੈਸਕੋ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ, ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੈਂ ਯੂਨੈਸਕੋ ਵੱਲੋਂ ਰੇਡੀਓ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਣ ਲਈ  ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਯੂਨੈਸਕੋ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਲੰਬਾ ਸਾਂਝਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰਕ ਖੇਤਰਾਂ - ਸਿੱਖਿਆ, ਸਾਇੰਸ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਮਜਬੂਤ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗੀ। ਯੂਨੈਸਕੋ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ 2030 ਤੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ’ਚ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ। ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਟੀਚੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਯੂਨੈਸਕੋ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਇਸ ਸਾਲ ਜੀ-20 ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਨੇਤਾ ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਣਗੇ। ਸਰ, ਭਾਰਤ ਕਿਵੇਂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਜੰਡੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਖ਼ਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਇਹ ਮੌਕਾ ਦੇਣ ਲਈ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦੀ ਹਾਂ।... ਜਲਦੀ ਮਿਲਦੇ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

 (DG UNESCO: Namaste Excellency, Dear Prime Minister on behalf of UNESCO I thank you for this opportunity to be part of the 100th episode of the ‘Mann Ki Baat’ Radio broadcast. UNESCO and India have a long common history. We have very strong partnerships together in all areas of our mandate - education, science, culture and information and I would like to take this opportunity today to talk about the importance of education. UNESCO is working with its member states to ensure that everyone in the world has access to quality education by 2030. With the largest population in the world, could you please explain Indian way to achieving this objective. UNESCO also works to support culture and protect heritage and India is chairing the G-20 this year. World leaders would be coming to Delhi for this event. Excellency, how does India want to put culture and education at the top of the international agenda? I once again thank you for this opportunity and convey my very best wishes through you to the people of India....see you soon. Thank you very much.)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਮੈਡਮ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਰਗੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਠਾਇਆ ਹੈ। 

(PM Modi: Thank you, Excellency. I am happy to interact with you in the 100th ‘Mann ki Baat’ programme. I am also happy that you have raised the important issues of education and culture. )

ਸਾਥੀਓ, ਯੂਨੈਸਕੋ (UNESCO) ਦੀ ਡੀ. ਜੀ. (DG) ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸੰਰਖਣ (Cultural Preservation), ਯਾਨੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਵਿਸ਼ੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਗੱਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ, ਉਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਡਾਵਾਂ ਦੇਣ ਦੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਵਾਇਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਜੋ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ (National Education Policy) ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਹੋਵੇ। ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਇੰਟੈਗ੍ਰੇਸ਼ਨ (Technology Integration) ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੇ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਅਤੇ ਡਰੋਪਆਊਟ ਰੇਟਸ (Dropout Rates) ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ‘ਗੁਣਉਤਸਵ ਅਤੇ ਸ਼ਾਲਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਉਤਸਵ’ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਈਲਾਈਟ (Highlight) ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੋ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਭਾਵ ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਠੇਲ੍ਹੇ ’ਤੇ ਚਾਹ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਸਵਰਗੀ ਡੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰਾਓ ਜੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਗਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ (Digital Library) ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਜੇ ਕਸ਼ਯਪ ਜੀ ਹੋਣ, ਕੋਵਿਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਈ. ਲਰਨਿੰਗ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੇਮਲਤਾ ਐੱਨ. ਕੇ. ਜੀ ਹੋਣ, ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਲਏ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਕਲਚਰਲ ਪ੍ਰੀਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ (Cultural Preservation) ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਦਾ ਕੁਮੇਲ ਬ੍ਰਦਰਜ਼ ਚੈਲੰਜ਼ਰਜ਼ ਕੱਲਬ (Kummel Brothers Challengers Club) ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ‘ਕਵੇਮਸ਼੍ਰੀ’ ਜੀ ਕਲਾ ਚੇਤਨਾ ਵਰਗੇ ਮੰਚ ਹੋਣ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਉਦਾਹਰਣ ਭੇਜੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ (Competitions) ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਗੀਤ, ਲੋਰੀ ਅਤੇ ਰੰਗੋਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ (Story Tellers) ਤੋਂ ਕਹਾਣੀਆਂ (Story Telling) ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਵਿਧਾਵਾਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਅਸੀਂ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਜੀ-20 ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਭਿੰਨ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ (Diverse Global Cultures) ਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡਾ ਸੰਕਲਪ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦਾ ਇਕ ਮੰਤਰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ।

ਚਰੈਵੇਤਿ ਚਰੈਵੇਤਿ ਚਰੈਵੇਤਿ।

ਚਲਤੇ ਰਹੋ-ਚਲਤੇ ਰਹੋ-ਚਲਤੇ ਰਹੋ।

(चरैवेति चरैवेति चरैवेति।

चलते रहो-चलते रहो-चलते रहो।)

ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਇਸੇ ‘ਚਰੈਵੇਤਿ-ਚਰੈਵੇਤਿ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ 100ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਪੂਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਲਾ ਦੇ ਧਾਗੇ ਵਾਂਗ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਮਣਕੇ ਨੂੰ ਜੋੜੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਐਪੀਸੋਡ ਨੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਹਰ ਐਪੀਸੋਡ ਅਗਲੇ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਨਾਲ ਅਤੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ (Positivity) ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾਵੇਗੀ, ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਲੈ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨਾਲ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ, ਉਹ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਵੀਂ ਰਵਾਇਤ ਵੀ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਰਵਾਇਤ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਸਬਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ ਦਵਾਂਗਾ ਜੋ ਪੂਰੇ ਧੀਰਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਪੂਰੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਨੁਵਾਦਕ (translators), ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਆਭਾਰੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਤੇ ਮਾਈਗੋਵ (MyGov) ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਟੀ. ਵੀ. ਚੈਨਲ, ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨਿਕ ਮੀਡੀਆ (TV Channels, Electronic media) ਦੇ ਲੋਕ ਜੋ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਮਰਸ਼ੀਅਲ ਬ੍ਰੇਕ (commercial break) ਦੇ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮੈਂ ਆਭਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਾਂਗਾ ਜੋ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲ਼ੇ ਹੋਏ ਹਨ - ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ, ਭਾਰਤ ’ਚ ਆਸਥਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੁਹਾਡੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤੇ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਇੰਨਾ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਘੱਟ ਲੱਗ ਰਹੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੋਗੇ, ਮੇਰੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੋਗੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੀ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੈਂ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਰਹਾਂਗਾ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ, ਫਿਰ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਤੇ ਆਪਣਿਆਂ ਦਾ ਖੂਬ ਖਿਆਲ ਰੱਖੋ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਸ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਭਾਵ ਉਮੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡਾ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਇਹ ਸਾਥ ਆਪਣੇ 99ਵੇਂ ਪਾਏਦਾਨ ’ਤੇ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ 99ਵੇਂ ਦਾ ਫੇਰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ‘ਨਰਵਸ ਨਾਈਨਟੀਜ਼’ (Nervous Nineties) ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੜਾਅ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਨ-ਜਨ ਦੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੀ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਫੋਨ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਨਵੇਂ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ 100ਵੇਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਉਤਸੁਕ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਅਜਿਹੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਾਰ ਜ਼ਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਹੀ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ 100ਵੇਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੂੰ ਹੋਰ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਉਣਗੇ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਬੇਟੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੀਵ ਸੇਵਾ ਦੇ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਨੂੰ ਏਨਾ ਉੱਪਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਸੁਖ ਦੇ ਲਈ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਸ਼ਿਵੀ ਅਤੇ ਦਧੀਚੀ ਵਰਗੇ ਦੇਹਦਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਾਥਾਵਾਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਆਧੁਨਿਕ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅੰਗਦਾਨ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ 8 ਤੋਂ 9 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਲ 2013 ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ 5 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਕੇਸ ਸਨ। ਲੇਕਿਨ 2022 ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਕੇ 15 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਅੰਗਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਬਹੁਤ ਪੁੰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਮੇਰਾ ਬਹੁਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮਨ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਪੁੰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕਰਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਿਆਰੀ ਜਿਹੀ ਬੇਟੀ, ਇੱਕ ਸੋਹਣੀ ਜਿਹੀ ਗੁੱਡੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਜੀ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਮਨਤਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਗੁੱਡੀ, ਬੇਟੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਘਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ - ਅਬਾਬਤ ਕੌਰ (Ababat Kaur)। ਅਬਾਬਤ ਦਾ ਅਰਥ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਦੂਸਰਿਆਂ ਦਾ ਕਸ਼ਟ ਦੂਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਅਬਾਬਤ ਜਦੋਂ ਸਿਰਫ਼ 39 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ, ਲੇਕਿਨ ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ, ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੀ - 39 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਾਲੀ ਬੇਟੀ ਦੇ ਅੰਗਦਾਨ ਦਾ, ਔਰਗਨ ਡੋਨੇਸ਼ਨ ਦਾ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਵੇਲੇ ਫੋਨ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਆਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ ਨਮਸਤੇ।

ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ : ਨਮਸਤੇ ਮਾਣਯੋਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ। ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ ਮੈਂ ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਅਬਾਬਤ ਦੀ ਗੱਲ ਇਤਨੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ, ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਹੀ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਸੁਣਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੇਟੀ ਦਾ ਜਨਮ ਜਦੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸੁਪਨੇ, ਅਨੇਕਾਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਬੇਟੀ ਇੰਨੀ ਜਲਦੀ ਤੁਰ ਜਾਏ, ਉਹ ਕਸ਼ਟ ਕਿੰਨਾ ਭਿਆਨਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਦਾ ਵੀ ਮੈਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਜੀ।

ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ : ਸਰ, ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਬੱਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਸਾਨੂੰ, ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਗੁੱਡੀ ਸਾਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨਾੜੀਆਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਅਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਇੰਨੀ ਚੰਗੀ ਹੈ, ਇੰਨਾ ਸੋਹਣਾ ਬੱਚਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਲੈ ਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਪਹਿਲੇ 24 ਦਿਨ ਤੱਕ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਠੀਕ ਰਿਹਾ, ਬੱਚਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਧਾਰਣ ਰਿਹਾ। ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਇੱਕਦਮ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਕੇ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤ ਤਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਲੇਕਿਨ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਟਾਈਮ ਲਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕੀ ਦਿੱਕਤ ਆਈ। ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਦਿੱਕਤ ਕਿ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬੱਚਾ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਲਾਜ ਦੇ ਲਈ ਪੀ.ਜੀ.ਆਈ. ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਲੈ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਉਸ ਬੱਚੇ ਨੇ ਇਲਾਜ ਦੇ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ, ਲੇਕਿਨ ਬਿਮਾਰੀ ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਇੰਨੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਜੇਕਰ 6 ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਬੱਚਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ, ਸਿਰਫ਼ 39 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਜਦੋਂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਉਮੀਦ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਮੀਆਂ-ਬੀਵੀ ਰੋਂਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਹੋਏ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਵੇਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਚਲੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਸੁਧਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਬੱਚੇ ਦਾ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਕਸਦ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਅਸੀਂ ਇਸ ਬੱਚੇ ਦੇ ਅੰਗ ਦਾਨ ਕਰ ਦਈਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਰੋਸ਼ਨੀ ਆ ਜਾਵੇ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਪੀ. ਜੀ. ਆਈ. ਦਾ ਜੋ ਐਡਮਨਿਸਟ੍ਰੇਟਿਵ ਬਲਾਕ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੰਨੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਡਨੀ ਹੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਦਿੱਤੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਸੋਚ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਜੀਉਂ ਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਜੀ। ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ ਹੈਣ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ? 

ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ : ਜੀ ਸਰ।

ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ : ਹੈਲੋ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ, ਨਮਸਕਾਰ। ਸਰ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਬੜੀ ਫ਼ਖਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਇਤਨਾ ਬੜਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੇਗਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਉਣਗੇ। ਅਬਾਬਤ ਦਾ ਇਹ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਜੀ। 

ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ : ਸਰ, ਇਹ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਦਿੱਤੀ ਅਜਿਹਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੀ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਜੀ। 

ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ : ਬਿਲਕੁਲ ਸਰ, ਬਿਲਕੁਲ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਵੋਗੇ ਅਤੇ ਇਹ ਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਖਬਰ ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿੱਤੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਸਵਸਥ ਮਨ ਨਾਲ, ਤੁਸੀਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਨੇ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਉਦਾਰ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਸਚਮੁੱਚ ’ਚ ਅਬਾਬਤ ਦਾ ਜੋ ਅਰਥ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਉਸ ਪਲ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ : ਸਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਿੱਤਰ ਹਨ ਪ੍ਰਿਯਾ ਜੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਦਾਨ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਸਰੀਰ ਜੋ ਹੈ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਛੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦੇ ਅੰਗ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੰਮ ਆ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਹ ਭਲੇ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਨੂੰ ਹੋਰ ਫ਼ਖਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਾਲੀ ਡੋਨਰ ਬਣੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਗ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ ਟਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਹੋਏ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਸਿਰ ਫ਼ਖਰ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਜੋ ਨਾਮ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ, ਇਸ ਉਮਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਏ, ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬੱਚਾ ਆ ਕੇ ਇੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਨਾਂ ਉੱਚਾ ਕਰ ਗਿਆ, ਇਸ ਤੋਂ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ। ਅਸੀਂ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅੰਗ ਹੀ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਅਮਰ ਗਾਥਾ ਦੀ ਅਮਰ ਯਾਤਰੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਇਸ ਨੇਕ ਕਾਰਜ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਦੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਜਜ਼ਬਾ ਇਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਾਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭਲਾ ਹੋ ਜਾਏ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਚ ਜਾਏ। ਜੋ ਲੋਕ ਅੰਗਦਾਨ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਪਲ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਅੰਗਦਾਨ ਜਾਂ ਦੇਹਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਸਰੂਪ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਝਾਰਖੰਡ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸਨੇਹ ਲਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜੀ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੱਬ ਬਣ ਕੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਿੱਤੀ। 63 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸਨੇਹ ਲਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜੀ, ਆਪਣਾ ਦਿਲ, ਗੁਰਦੇ ਅਤੇ ਲੀਵਰ ਦਾਨ ਕਰਕੇ ਗਈ। ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਭਾਈ ਅਭਿਜੀਤ ਚੌਧਰੀ ਜੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹਨ। ਆਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ।

ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ : ਪ੍ਰਣਾਮ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਹੋ, ਜਿਸ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੀ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੇ ਗਈ। ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਨਾਤੇ ਅਭਿਜੀਤ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਫ਼ਖਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ।

ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋ। ਕਿੰਨਾ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਦਾਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ : ਮੇਰੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸਰਾਈਕੇਲਾ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ, ਉੱਥੇ ਮੇਰੇ ਮੰਮੀ-ਪਾਪਾ ਦੋਵੇਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਪਿਛਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਸਵੇਰ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਵੇਰੇ 4 ਵਜੇ ਆਪਣੀ ਮੌਰਨਿੰਗ ਵਾਕ ਦੇ ਲਈ ਨਿਕਲੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਇੱਕ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਧੱਕਾ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਡਿੱਗ ਪਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੱਟ ਲਗੀ। ਤੁਰੰਤ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਦਰ ਹਸਪਤਾਲ ਸਰਾਈਕੇਲਾ ਲੈ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਲ੍ਹਮ ਪੱਟੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਖੂਨ ਬਹੁਤ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੁਰੰਤ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟਾਟਾ ਮੇਨ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਜਰੀ ਹੋਈ, 48 ਘੰਟੇ ਦੇ ਅਬਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਠੀਕ ਹੋਣ ਦੇ ਚਾਂਸ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਅਰਲਿਫਟ ਕਰਕੇ ਏਮਸ ਦਿੱਲੀ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਸੀਂ ਲੋਕ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਹੋਇਆ ਤਕਰੀਬਨ 7-8 ਦਿਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਾਲਤ ਠੀਕ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਕਾਫੀ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬ੍ਰੇਨ ਡੈੱਥ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਦਸ ਰਹੇ ਸਨ ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ’ਚ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦਸ ਪਾਉਂਦੇ ਕਿ ਔਰਗਨ ਡੋਨੇਸ਼ਨ ਨਾਮ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਣਗੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅੰਗਦਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨਹੀਂ-ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮੰਮੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਨ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਮੰਮੀ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਣਗੇ ਪਰ ਜਿਉਂ ਹੀ ਅੰਗਦਾਨ ਵਾਲੀ ਚਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਚੰਗੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਰਦੇ-ਕਰਦੇ ਫਿਰ ਰਾਤ 8 ਵਜੇ ਆਪਸ ’ਚ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਹੋਇਆ। ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੰਮੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸੋਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕਾਫੀ ਨੇਤਰਦਾਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ’ਚ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਐਕਟਿਵ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਸੋਚ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਚੀਜ਼ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਕਰ ਪਾਏ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਜੋ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੀ, ਇਸ ਚੀਜ਼ ਸਬੰਧੀ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਕੰਮ ਹੋ ਸਕਿਆ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਏ ਅੰਗ?

ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ : ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਲ, ਦੋ ਗਰਦੇ, ਲੀਵਰ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਅੱਖਾਂ ਇਹ ਦਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ 4 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚੀ ਅਤੇ 2 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੋਵੇਂ ਨਮਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਵਿੱਚ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਇਹ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਾਂ ਤਾਂ ਮਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਇੱਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਮਾਂ ਜੋ ਰਵਾਇਤਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅੱਜ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ, ਧੰਨਵਾਦ ਜੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਪ੍ਰਣਾਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਿ ਦੇਣਾ।

ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ : ਜ਼ਰੂਰ, ਜ਼ਰੂਰ, ਥੈਂਕ ਯੂ।

ਸਾਥੀਓ, 39 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਅਬਾਬਤ ਕੌਰ ਹੋ ਗਈ ਜਾਂ 63 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸਨੇਹ ਲਤਾ ਚੌਧਰੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਦਾਨਵੀਰ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਜ਼ਰੂਰਤਮੰਦ ਹਨ ਜੋ ਸਿਹਤਮੰਦ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅੰਗਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਦਾਨ ਨੂੰ ਅਸਾਨ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਪਾਲਿਸੀ ’ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਵੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮਰੀਜ਼ ਅੰਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਰਜਿਸਟਰਡ ਕਰਵਾ ਸਕੇਗਾ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ ਲਈ 65 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੀ ਹੱਦ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਅਨੁਰੋਧ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਅੱਗੇ ਆਉਣ। ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਕ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਚਾਅ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਇਹ ਨੌਰਾਤਿਆਂ (ਨਵਰਾਤ੍ਰਿਆਂ) ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੋ ਸਮਰੱਥਾ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਨਿੱਖਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਾਡੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਹੈ। ਫਿਲਹਾਲ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਉਦਾਹਰਣ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਲੋਕੋ ਪਾਇਲਟ ਸੁਰੇਖਾ ਯਾਦਵ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਸੁਰੇਖਾ ਜੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੰਦੇ ਭਾਰਤ ਐਕਸਪ੍ਰੈੱਸ ਦੀ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਲੋਕੋ ਪਾਇਲਟ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਗੁਨੀਤ ਮੌਂਗਾ ਅਤੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਕਾਰਤਿਕੀ ਗੋਂਜਾਲਵਿਸ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ‘ਐਲੀਫੈਂਟ ਵਿਸਪ੍ਰਰਸ’ ਨੇ ਔਸਕਰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਰੋਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ‘ਭਾਬਾ ਐਟੋਮਿਕ ਰਿਸਰਚ ਸੈਂਟਰ’ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਭੈਣ ਜੋਤਿਰਮਈ ਮੋਹੰਤੀ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜੋਤਿਰਮਈ ਜੀ ਨੂੰ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਅਤੇ ਕੈਮੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ IUPAC ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅੰਡਰ-19 ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਨੇ ਟੀ-20 ਵਰਲਡ ਕੱਪ ਜਿੱਤ ਕੇ ਨਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵੱਲ ਵੇਖੋਗੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੈ। ਨਾਗਾਲੈਂਡ ’ਚ 75 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 2 ਮਹਿਲਾ ਵਿਧਾਇਕ ਜਿੱਤ ਕੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਰਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਇੱਕ ਮਹਿਲਾ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਬੇਟੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋਈ ਜੋ ਤੁਰਕੀ ’ਚ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਭੁਚਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ NDRF ਦੇ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ (ਸਾਹਸ) ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਰੀਫ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਯੂ. ਐੱਨ. ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ‘ਵੂਮੈਨ ਓਨਲੀ ਪਲੈਟੂਨ’ ਦੀ ਵੀ ਤੈਨਾਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਗਰੁੱਪ ਕੈਪਟਨ ਸ਼ਾਲੀਜ਼ਾ ਧਾਮੀ Combat Unit ਵਿੱਚ ਕਮਾਂਡ ਅਪੁਆਇੰਟਮੈਂਟ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਲਗਭਗ 3 ਹਜ਼ਾਰ ਘੰਟੇ ਦਾ ਫਲਾਇੰਗ ਐਕਸਪੀਰੀਐਂਸ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਕੈਪਟਨ ਸ਼ਿਵਾ ਚੌਹਾਨ ਸਿਆਚਿਨ ਵਿੱਚ ਤੈਨਾਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣੀ ਹੈ। ਸਿਆਚਿਨ ’ਚ ਜਿੱਥੇ ਪਾਰਾ -60 ਡਿਗਰੀ ਤੱਕ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸ਼ਿਵਾ 3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਤੈਨਾਤ ਰਹੇਗੀ। 

ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਸੂਚੀ ਇੰਨੀ ਲੰਬੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਇਹ ਊਰਜਾ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਣ ਵਾਯੂ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਸਵੱਛ ਊਰਜਾ, ਰੀਨਿਊਏਬਲ ਐਨਰਜੀ ਦੀ ਖੂਬ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸੋਲਰ ਐਨਰਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ’ਚ ਨਾਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਝ ਰਹੀ ਹੈ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਜੋ ਰਵਾਇਤਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਘੱਟ ਹੀ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੀ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲੀਨ ਐਨਰਜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ਸਬ ਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ’ ਦੀ ਇਹੀ ਭਾਵਨਾ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੋਲਰ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰੀਨ ਯਤਨ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ MSR – Olive Housing Society ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵਿੱਚ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ, ਲਿਫਟ ਅਤੇ ਲਾਈਟ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੂਹਿਕ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੁਣ ਸੋਲਰ ਐਨਰਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਚਲਾਉਣਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਸੋਲਰ ਪੈਨਲ ਲਗਵਾਏ। ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਲਰ ਪੈਨਲਸ ਨਾਲ ਹਰ ਸਾਲ ਲਗਭਗ 90 ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਲੋਵਾਟ Hour ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਲਗਭਗ 40 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੱਚਤ ਦਾ ਲਾਭ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਪੁਣੇ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਦਮਨ-ਦੀਵ ’ਚ ਜੋ ਇੱਕ ਦੀਵ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਵੱਖ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਦੀਵ ਸੋਮਨਾਥ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਦੀਵ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜੋ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਕਲੀਨ ਐਨਰਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੀਵ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਮੰਤਰ ਵੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਹੈ। ਕਦੇ ਇੱਥੇ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਲਈ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਸੋਲਰ ਐਨਰਜੀ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ। ਇੱਥੇ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਕਈ ਇਮਾਰਤਾਂ ’ਤੇ ਸੋਲਰ ਪੈਨਲ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੈਨਲਸ ਤੋਂ ਦੀਵ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਿੰਨੀ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੋਲਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਖਰੀਦ ’ਤੇ ਖਰਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲਗਭਗ 52 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਵੀ ਬਚੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੋਈ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਪੁਣੇ ਅਤੇ ਦੀਵ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਯਤਨ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਕਿੰਨੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ-ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਨੇਕਾਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਰਵਾਇਤਾਂ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰਾਣ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ। ਕਾਸ਼ੀ ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਤਮਿਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜਦੋਂ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਸਿੱਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਏਕਤਾ ਦੀ ਹੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਰ ਡੂੰਘੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਏਕਤਾ ਦੀ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ, ‘ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ’ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ 17 ਤੋਂ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ ਤੱਕ ਚਲੇਗਾ।  ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਕੁਝ ਸਰੋਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਤਾਮਿਨਲਾਡੂ ਨਾਲ ਕੀ ਸਬੰਧ ਹੈ? ਦਰਅਸਲ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ ਸਨ। ‘‘ਇਹ ਲੋਕ ਅੱਜ ਵੀ ‘ਸੌਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤਮਿਲ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਾਣ-ਪਾਣ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਕੁਝ-ਕੁਝ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਲਾਘਾ ਭਰੇ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਮਦੂਰੈ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੈ ਚੰਦਰਨ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਬੜੀ ਹੀ ਭਾਵੁਕ ਗੱਲ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ-ਤਮਿਲ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ। ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਆ ਕੇ ਵਸੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ।’’  ਜੈਚੰਦਰਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਮਿਲ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਅਸਮ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਵੀ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੀਰ ਲਾਸਿਤ ਬੋਰਫੁਕਨ ਜੀ ਦੀ 400ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਵੀਰ ਲਾਸਿਤ ਬੋਰਫੁਕਨ ਨੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਗੁਵਾਹਾਟੀ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਇਸ ਮਹਾਨ ਯੋਧੇ ਦੇ ਅਨੋਖੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਸਿਤ ਬੋਰਫੁਕਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਨਿਬੰਧ ਲੇਖਨ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਲਗਭਗ 45 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਿਬੰਧ ਭੇਜੇ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਹੁਣ ਇਹ ਇੱਕ ਗਿੰਨੀਜ਼ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਤੇ ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੀਰ ਲਾਸਿਤ ਬੋਰਫੁਕਨ ’ਤੇ ਇਹ ਜੋ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 23 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਮੀਆ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ, ਬਾਂਗਲਾ, ਬੋਡੋ, ਨੇਪਾਲੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਸੰਥਾਲੀ ਜਿਹੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਿਬੰਧ ਭੇਜੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਸ ਯਤਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਜਾਂ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਡੱਲ ਝੀਲ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਡੱਲ ਝੀਲ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦਾ ਲੁਤਫ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਡੱਲ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਖ਼ਾਸ ਹੈ। ਡੱਲ ਝੀਲ ਆਪਣੇ ਸੁਆਦੀ ਲੋਟਸ ਸਟੈਮ - ਕਮਲ ਦੇ ਤਣਿਆਂ ਜਾਂ ਕਮਲ ਕੱਕੜੀ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਮਲ ਦੇ ਤਣਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਗ੍ਹਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਦਰੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨਾਦਰੂ ਦੀ ਮੰਗ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਡੱਲ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਨਾਦਰੂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਐੱਫ.ਪੀ.ਓ. ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਐੱਫ.ਪੀ.ਓ. ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 250 ਕਿਸਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਅੱਜ ਇਹ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ ਨਾਦਰੂ (Nadru) ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਭੇਜਣ ਲਗੇ ਹਨ। ਅਜੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਦੋ ਖੇਪ ਯੂ.ਏ.ਈ. ਭੇਜੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਨਾਮ ਤਾਂ ਕਰ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਨਾਲ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵੀ ਵਧੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜਿਆ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਯਤਨ, ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਆਪਣੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਫੈਲਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਕਿਉਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ - ਗੱਲ ਹੈ ਹੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਦੀ, ਸੁਗੰਧ ਦੀ ਹੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੈ! ਦਰਅਸਲ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਡੋਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ ‘ਭੱਦਰਵਾਹ’, ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਮੱਕੀ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਤੀ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਕੁਝ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਲੋਰੀ ਕਲਚਰ ਯਾਨੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵੱਲ ਰੁਖ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲਗਭਗ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਸਾਨ ਲੈਵੇਂਡਰ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਰੋਮਾ ਮਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਵੀ ਮਦਦ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਖੇਤੀ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਇਜ਼ਾਫਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਲੈਵੇਂਡਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਵੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲ ਰਹੀ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ, ਕਮਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ, ਫੁੱਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ, ਖੁਸ਼ਬੋ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਸ਼ਾਰਦਾ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਣਾ ਬਹੁਤ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੁਪਵਾੜਾ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਸ਼ਾਰਦਾ ਦੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਲੋਕਅਰਪਣ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਉਸੇ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਕਦੇ ਸ਼ਾਰਦਾ ਪੀਠ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ੁਭ ਕਾਰਜ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਬਸ ਇਤਨਾ ਹੀ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਜੋ। ਮਾਰਚ ਦੇ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹੋਲੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਵਰਾਤੇ ਤੱਕ ਕਈ ਪੁਰਬ ਅਤੇ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਸਤ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਰਮਜਾਨ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਮਹੀਨਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮਨੌਮੀ ਦਾ ਮਹਾਂ ਪੁਰਬ ਵੀ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਵੀਰ ਜਯੰਤੀ, ਗੁੱਡ ਫ੍ਰਾਈਡੇ ਅਤੇ ਈਸਟਰ ਵੀ ਆਉਣਗੇ। ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਵੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਦੋ ਮਹਾਪੁਰਖ ਹਨ। ਮਹਾਤਮਾ ਜਯੋਤੀਬਾ ਫੂਲੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸਾਹਬ ਅੰਬੇਡਕਰ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਹੀ ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭੇਦਭਾਵ ਮਿਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਨੋਖਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਜ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਕੋਰੋਨਾ ਵੀ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤਣੀ ਹੈ। ਸਵੱਛਤਾ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ। ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ ਦੇ ਇਸ 98ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਸੈਂਕੜੇ ਦੇ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਇਸ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਜਨ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਲੱਖਾਂ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਐਪੀਸੋਡਸ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਹੈ, ਸਮਝਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ - ਸਵੀਕਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਦਿਨ ਯਾਦ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਤੁਰੰਤ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਜਿਹੀ ਉੱਠ ਗਈ ਭਾਰਤੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚਣ-ਵਸਣ ਦੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਵਧਾਵਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦਾ ਏਨਾ ਸ਼ੌਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਬਹੁਤ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤ ਵਿਧਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਯਾਨੀ ‘ਏਕਤਾ ਦਿਵਸ’ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਬਾਰੇ ਗੀਤ, ਲੋਰੀ ਅਤੇ ਰੰਗੋਲੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ 700 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ 5 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਬੱਚੇ, ਵੱਡੇ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 20 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਐਂਟਰੀਆਂ ਭੇਜੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਇੱਕ ਚੈਂਪੀਅਨ ਹੈ, ਕਲਾ ਸਾਧਕ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਹ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਜੀ, ਲਤਾ ਦੀਦੀ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਣਾ ਬਹੁਤ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦਿਨ ਲਤਾ ਦੀਦੀ ਨੇ ਟਵੀਟ ਕਰਕੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਅਨੁਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ। 

ਸਾਥੀਓ, ਲੋਰੀ, ਰਾਈਟਿੰਗ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਚਾਮਰਾਜ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬੀ. ਐੱਮ. ਮੰਜੂਨਾਥ ਜੀ ਨੇ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਕੰਨ੍ਹੜ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋਰੀ (Malagu Kanda) ਦੇ ਲਈ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਦਾਦੀ ਦੇ ਗਾਏ ਲੋਰੀ ਗੀਤਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਣੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਅਨੰਦ ਆਏਗਾ। 

‘‘ਸੋ ਜਾਓ, ਸੋ ਜਾਓ, ਧੀਏ,

ਮੇਰੀ ਸਮਝਦਾਰ ਲਾਡਲੀਏ, ਸੋ ਜਾ,

ਦਿਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਹੈ,

ਨੀਂਦ ਦੀ ਦੇਵੀ ਆ ਜਾਏਗੀ,

ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬਾਗ ਤੋਂ,

ਸੁਪਨੇ ਕੱਟ ਲਿਆਏਗੀ,

ਸੋ ਜਾਓ, ਸੋ ਜਾਓ,

ਜੋਜੋ...ਜੋ... ਜੋ...

ਜੋਜੋ...ਜੋ...ਜੋ...’’

(“सो जाओ, सो जाओ, बेबी,

मेरे समझदार लाडले, सो जाओ,

दिन चला गया है और अन्धेरा है,

निद्रा देवी आ जायेगी,

सितारों के बाग से,

सपने काट लायेगी,

सो जाओ, सो जाओ,

जोजो...जो..जो..)

ਅਸਮ ਵਿੱਚ ਕਾਮਰੂਪ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨੇਸ਼ ਗੋਵਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਾ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਲੋਰੀ ਲਿਖੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਧਾਤ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰੀ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਦੀ ਛਾਪ ਹੈ।

ਕੁਮਹਾਰ ਭਾਈ ਝੋਲਾ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਨੇ,

ਝੋਲੇ ’ਚ ਭਲਾ ਕੀ ਹੈ?

ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਕੁਮਹਾਰ ਦੇ ਝੋਲੇ ਨੂੰ ਤਾਂ,

ਝੋਲੇ ਵਿੱਚ ਸੀ ਪਿਆਰੀ ਜਿਹੀ ਕਟੋਰੀ!

ਸਾਡੀ ਬੱਚੀ ਨੇ ਕੁਮਹਾਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ,

ਕਿਹੀ ਹੈ ਇਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਟੋਰੀ।

(कुम्हार दादा झोला लेकर आये हैं,

झोले में भला क्या है?

खोलकर देखा कुम्हार के झोले को तो,

झोले में थी प्यारी सी कटोरी!

हमारी गुड़िया ने कुम्हार से पूछा,

कैसी है ये छोटी सी कटोरी!)

ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਲੋਰੀਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਰੰਗੋਲੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਰੰਗੋਲੀ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਨਿੰਗ ਐਂਟਰੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਮਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਦੀ ਰਹੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਅਤੇ ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਵੀਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਰੰਗੋਲੀ ਬਣਾਈ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਾਂਗਲੀ ਦੇ ਸਚਿਨ ਨਰੇਂਦਰ ਅਵਸਾਰੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੰਗੋਲੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗ਼, ਉਸ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗੋਆ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਦੱਤ ਵਾਂਟੇਕਰ ਜੀ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਰੰਗੋਲੀ ਬਣਾਈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਦੇ ਮਾਲਾਤੀਸੇਲਵਮ ਜੀ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਕਈ ਮਹਾਨ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਫੋਕਸ ਰੱਖਿਆ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਗੀਤ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਜੇਤੂ ਟੀ. ਵਿਜੇ ਦੁਰਗਾ ਜੀ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੇਲੁਗੂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਐਂਟਰੀ ਭੇਜੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰੈੱਡੀ ਗਾਰੂ ਜੀ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸੁਣੋ ਵਿਜੇ ਦੁਰਗਾ ਜੀ ਦੀ ਐਂਟਰੀ ਦਾ ਇਹ ਹਿੱਸਾ। 

ਰੇਨਾਡੂ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸੂਰਜ,

ਹੇ ਵੀਰ ਨਰਸਿੰਹ!

ਭਾਰਤੀ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਦੀ ਪੌਦ ਹੋ, ਅੰਕੁਸ਼ ਹੋ!

ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਿਆਇ ਰਹਿਤ ਬੇਰੋਕ ਦਮਨ ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਦੇਖ

ਖੂਨ ਤੇਰਾ ਸੁਲਗਿਆ ਅਤੇ ਅੱਗ ਉਗਲੀ!

ਰੇਨਾਡੂ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸੂਰਜ,

ਹੇ ਵੀਰ ਨਰਸਿੰਹ!

ਤੇਲੁਗੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੈਥਿਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਲਿੱਪ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਨੂੰ ਦੀਪਕ ਵਤਸ ਜੀ ਨੇ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਹੈ ਵੀਰ

ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਮਹਾਨ ਹੈ,

ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਸਮੁੰਦਰ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ,

ਉੱਤਰ ’ਚ ਕੈਲਾਸ਼ ਬਲਵਾਨ ਹੈ,

ਗੰਗਾ, ਯਮੁਨਾ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ, ਕਾਵੇਰੀ,

ਕੋਸ਼ੀ, ਕਮਲਾ ਬਲਾਨ ਹੈ,

ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਮਹਾਨ ਹੈ ਵੀਰ

ਤਿਰੰਗੇ ’ਚ ਵਸੇ ਪ੍ਰਾਣ ਨੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪਸੰਦ ਆਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਐਂਟਰੀਜ਼ ਦੀ ਲਿਸਟ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਵੇਖੋ ਅਤੇ ਸੁਣੋ - ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਗੱਲ ਬਨਾਰਸ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿਲ੍ਹਾ ਖਾਂ ਜੀ ਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਉਸ ਪਾਸੇ ਜਾਏਗਾ ਹੀ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਤਾਦ ‘ਬਿਸਮਿਲ੍ਹਾ ਖਾਂ ਯੁਵਾ ਪੁਰਸਕਾਰ’ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਪਰਫਾਰਮਿੰਗ ਆਰਟ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਕਲਾਕਾਲਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਜਗਤ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਸਮਿ੍ਰਧੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਵੀਂ ਜਾਨ ਫੂਕੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸ ਧੁੰਨ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੋ।

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੜਾ ਸਾਜ਼ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਸਾਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਸੁਰ ਸਿੰਗਾਰ’ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਧੁੰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋਆਏਦੀਪ ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ। ਜੋਆਏਦੀਪ ਜੀ ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿਲ੍ਹਾ ਖਾਂ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਜ਼ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਪਿਛਲੇ 50 ਅਤੇ 60 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੀ ਦੁਰਲੱਭ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਜੋਆਏਦੀਪ, ‘ਸੁਰ ਸਿੰਗਾਰ’ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੀਅ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੈਣ ਉੱਪਲਪੂ ਨਾਗਮਣੀ ਜੀ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂਡੋਲਿਨ ਵਿੱਚ ਕਾਰਨੈਟਿਕ ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਲ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਸੁਹਾਸ ਭੰਡਾਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਵਾਰਕਰੀ ਕੀਰਤਨ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਲਾਕਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ - ਵੀ. ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਨੇ ਨਾਚ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ੈਲੀ ‘ਕਰਕੱਟਮ’ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੇਤੂ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਨਾਇਕ ਜੀ ਨੇ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ 31 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 101 ਦਿਨ ਤੱਕ ਚਲਣ ਵਾਲੀ ਪੇਰੀਨੀ ਓਡਿਸੀ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੇਰੀਨੀ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਪੇਰੀਨੀ ਨਾਟਿਯਮ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਨਾਚ ਹੈ ਜੋ ਕਾਕਤੀਯ (ਰਾਜਵੰਸ਼) ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਸੀ। ਇਸ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਅੱਜ ਦੇ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਸਾਈਖੋਮ ਸੁਰਚੰਦਰਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹਨ। ਇਹ ਮੇਤਾਈ ਪੁੰਗ ਸਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਜ਼ ਦਾ ਮਣੀਪੁਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਕਲਾਕਾਰ ਹਨ ਜੋ ਰਾਜੂਲਾ-ਮਲੁਸ਼ਾਹੀ, ਨਿਓਲੀ, ਹੁਡਕਾ ਬੋਲ, ਜਾਗਰ ਜਿਹੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਆਡੀਓ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕਈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਜਿੱਤੇ ਹਨ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਣ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਸਾਰੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਕਰ ਸਕਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਲਾਕਾਰ ਪਰਫਾਰਮਿੰਗ ਆਰਟਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਦਿਸ ਰਹੀ ਹੈ। ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਘਰ-ਘਰ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਐਪਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਐਪ ਹੈ, ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ। ਇਸ ਐਪ ਨਾਲ Tele-Consultation ਯਾਨੀ ਦੂਰ ਬੈਠੇ ਵੀਡੀਓ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਸਬੰਧੀ ਸਲਾਹ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ Tele-Consultation ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 10 ਕਰੋੜ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਵੀਡੀਓ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ 10 ਕਰੋੜ Consultation ਮਰੀਜ਼ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਨਾਲ ਅਨੋਖਾ ਨਾਤਾ - ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਸਹੂਲਤ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਇਹ ਇਸ ਦਾ ਜਿਊਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਰੋਨਾ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ ਐਪ, ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ Tele-Consultation ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਵਰਦਾਨ ਸਾਬਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਵੀ ਮਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੀਏ, ਸੰਵਾਦ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਤੱਕ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਈਏ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ ਕਿ Tele-Consultation ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਆਖਿਰ ਕਿੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਿੱਕਿਮ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ ਜੀ ਹਨ, ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ ਜੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕਿਮ ਦੇ ਹੀ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐੱਮਬੀਬੀਐੱਸ ਧਨਬਾਦ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਐੱਮਡੀ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ Tele-Consultation ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ, ਨਮਸਕਾਰ ਮਦਨ ਮਨੀ ਜੀ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਂ ਨਰੇਂਦਰ ਮੋਦੀ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ ਮੈਂ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਹਾਡੀ ਮੈਡੀਕਲ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਉੱਥੇ ਹੋਈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ... ਜੀ...।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਦਾ ਬਨਾਰਸ ਅਤੇ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਬਨਾਰਸ ਕਦੇ ਦੇਖਣ ਗਏ ਕਿ ਨਹੀਂ ਗਏ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਮੈਂ ਜਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਸਿੱਕਿਮ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਾਫੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਨਾਰਸ ਛੱਡਿਆਂ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਬਨਾਰਸ 2006 ਤੋਂ ਛੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਓਹ ਫਿਰ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ... ਜੀ...।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ! ਮੈਂ ਫੋਨ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਕਿਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ Tele-Consultation ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡਾ ਅਨੁਭਵ ਸੁਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਜ਼ਰਾ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਰਿਹਾ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਅਨੁਭਵ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ। ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਕਿਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦਾ ਜੋ ਪੀ. ਐੱਚ. ਸੀ. ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਇੱਕ-ਦੋ ਸੌ ਰੁਪਏ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਮਿਲੇ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਤਾਂ Tele-Consultation ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਲੋਕ। ਹੈਲਥ ਅਤੇ ਵੈੱਲਨੈੱਸ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਜੋ CHOs ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ, ਜੋ ਪੁਰਾਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁਣ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਯਾਨੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਭੇਜਦੇ ਹਨ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ... ਜੀ... ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵੀ ਭੇਜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਭੇਜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਵੈੱਲਨੈੱਸ ਸੈਂਟਰ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਵੈੱਲਨੈੱਸ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਜੋ CHOs ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਹੈਲਥ ਆਫੀਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਜੋ ਮਰੀਜ਼ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿੱਧੀਆਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ, ਮਰੀਜ਼ ਵੀ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਕਾਰਡ ਵੇਖ ਕੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਾਨਣੀ ਹੈ ਤਾਂ... ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੀ ਛਾਤੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੈਰ ਸੁੱਜਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਜੇਕਰ ਸੀਐੱਚਓ ਨੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖੋ ਸੋਜਿਸ਼ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅੱਖ ਵੇਖੋ, ਅਨੀਮੀਆ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖਾਂਸੀ ਹੈ ਤਾਂ ਛਾਤੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰੋ ਅਤੇ ਪਤਾ ਕਰੋ ਕਿ ਉੱਥੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਨਹੀਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਵਾਇਸ ਕਾਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲ ਦੀ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋ?

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ, ਆਪ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਹੋ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਜੀ...ਜੀ...

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਨਜ਼ਦੀਕ ਤੋਂ ਉਹ ਵੇਖ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਦਵਾਈ ਘਟਾਉਣੀ ਹੈ, ਵਧਾਉਣੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਕਿਮ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜੋ ਮਰੀਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਡਾਇਬਟੀਸ, ਹਾਈਪਰਟੈਂਸ਼ਨ ਦੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਡਾਇਬਟੀਸ ਅਤੇ ਹਾਈਪਰਟੈਂਸ਼ਨ ਦੀ ਦਵਾਈ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕੋਲ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ Tele-Consultation ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉੱਥੇ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਵੀ ਹੈਲਥ ਅਤੇ ਵੈੱਲਨੈੱਸ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਫਰੀ ਡਰੱਗਜ਼ ਇਨੀਸ਼ਿਏਟਿਵ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਦਵਾਈ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ! ਮਦਨ ਮਨੀ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਮਰੀਜ਼ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸੁਭਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਆਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਡਾਕਟਰ ਵੇਖਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਵੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਹੁਣ ਉੱਥੇ ਸਾਰਾ ਹੀ ਟੈਲੀਕਾਮ ਵਿੱਚ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? 

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ... ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ, ਜੋ-ਜੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੇਖਣੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ, ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਸੀਐੱਚਓ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ, ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਤਾਂ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਜੋ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚਮੜੀ ਦਾ ਰੋਗ ਹੈ, ਚਮੜੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀਡੀਓ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਖਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?ਰੋਗੀ ਠੀਕ ਹੋਰਹੇ ਹਨ। 

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ, ਬਹੁਤ ਸੰਤੋਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਸਰ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਹੁਣ ਸਿਹਤ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ Tele-Consultation ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਫਾਈਲ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੁਖਦ ਅਨੁਭਵ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਔਸਤਨ ਕਿੰਨੇ ਮਰੀਜ਼ ਤੁਹਾਨੂੰ Tele-Consultation ਕੇਸ ਆਉਂਦੇ ਹੋਣਗੇ?

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਹੁਣ ਤੱਕ ਤਾਂ ਮੈਂ 536 ਮਰੀਜ਼ ਵੇਖੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਓਹ, ਯਾਨੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਾਫੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਆ ਗਈ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ, ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਕਿਮ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵਧੀਆ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਚਲੋ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ।

ਸਾਥੀਓ, ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ ਐਪ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।  ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਦਨ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਚੰਦੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਲਾਲ ਜੀ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਵੀ ਸੰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਚੰਦੋਲੀ ਵੀ ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ। ਆਓ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ ਤੋਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ ਪ੍ਰਣਾਮ।

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ, ਨਮਸਕਾਰ ਸਾਹਿਬ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ! ਅੱਛਾ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਡਾਇਬਟੀਸ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਹੋ। 

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਜੀ, 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ Tele-Consultation ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਲੈਂਦੇ ਹੋ? 

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਜੀ, ਜੀ...

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਇੱਕ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਇੱਕ ਦਰਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅਨੁਭਵ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਤੱਕ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਅੱਜ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹੋ?

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਇੰਝ ਹੈ ਸਰ ਜੀ, ਹਸਪਤਾਲ ਦੂਰ ਹਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਡਾਇਬਟੀਸ ਸਾਨੂੰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ 5-6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਵਿਖਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਵਿਵਸਥਾ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਇੰਝ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਹੁਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਸਾਡੀ ਜਾਂਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਾਡੀ ਬਾਹਰ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਵੀ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਬੜਾ ਲਾਭ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਭ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਡਾਕਟਰ ਹਰ ਵਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਬਦਲਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ? 

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਲੱਗਦੀ ਏ, ਇਸ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਵਿਖਾ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਦੂਸਰੇ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਨੇ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੋ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੂਰਾ ਫਾਇਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ।

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਫਾਇਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫਾਇਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ। ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਨੂੰ ਬੀ.ਪੀ. ਹੈ, ਨੂੰ ਸ਼ੂਗਰ ਹੈ, ਟੈਸਟ ਕਰੋ, ਜਾਂਚ ਕਰੋ, ਦਵਾਈ ਦੱਸੋ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ 5-6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਲੰਬੀ ਲਾਈਨ ਲਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਪੈਥੋਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਲਾਈਨ ਲਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਇੱਕ-ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮਤਲਬ ਤੁਹਾਡਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਅਤੇ ਪੈਸਾ ਵੀ ਖਰਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਮੁਫ਼ਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਸਭ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ! ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਚਲੋ ਭਾਈ ਡਾਕਟਰ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਨਾੜੀ ਵੇਖ ਲਈ ਹੈ, ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੇਖ ਲਈਆਂ ਹਨ, ਮੇਰੀ ਜੀਭ ਨੂੰ ਵੀ ਚੈੱਕ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵੱਖ ਫੀਲਿੰਗ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ Tele-Consultation ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ?  

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਹਾਂ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੀ ਨਾੜੀ ਫੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ, ਆਲਾ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਜਿਹਾ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਬੜੀ ਤਬੀਅਤ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਇੰਨੀ ਚੰਗੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਗੱਡੀ ਦਾ ਭਾੜਾ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਘਰ ਬੈਠੇ ਹੀ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਉਮਰ ਦੇ ਇਸ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖੇ ਹੋ, ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸੋ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਚ ਜਾਵੇ, ਧਨ ਵੀ ਬਚ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਿਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਹਾਂ... ਹੋਰ ਕੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ, ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ।  

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਬਨਾਰਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਬ ਤੁਸੀਂ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਧਾਈ ਹੈ ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਕੀ ਬਣਾਇਆ ਜੀ, ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਮਾਂ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੇ ਲਈ, ਮਾਂ ਗੰਗਾ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਹੈ, ਬਸ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਠੀਕ ਹੈ ਜੀ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ। ਪ੍ਰਣਾਮ ਜੀ।

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ ਜੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ, ਮੱਧਮ ਵਰਗ ਦੇ ਲਈ, ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ, ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਐਪ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਡਿਜੀਟਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅੱਜ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਦੇ UPI ਦੀ ਤਾਕਤ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਇਸ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹਨ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਵਿਚਕਾਰ UPI-Pay Now Link Launch ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਨਾਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਸੇ ਟਰਾਂਸਫਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ ਐਪ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ UPI ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋਏ ਹਨ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੁਪਤ ਹੋ ਰਹੇ ਕਿਸੇ ਪੰਛੀ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਨੂੰ, ਕਿਸੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਮਹਾਨ ਰਵਾਇਤਾਂ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਲੁਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਤੋਂ ਹਟ ਚੁਕੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਦੇ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਮੰਚ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। 

ਹੁਣ ਜੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵਾਕਿਆ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਵਿਰਾਸਤ ’ਤੇ ਫ਼ਖ਼ਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਕੰਚਨ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਅਜਿਹੀ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਵੱਲ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਥੀਓ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਹੁੱਬਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਾਂਸਬੇਰੀਆ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ‘ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਕੁੰਭੋ ਮਹਾਉਤਸ਼ੌਵ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ 8 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਲੇਕਿਨ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਇੰਨਾ ਖਾਸ ਕਿਉਂ ਹੈ, ਖਾਸ ਇਸ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ 700 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਂਝ ਤਾਂ ਇਹ ਰਵਾਇਤ 11 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਦੁਰਭਾਗ ਨਾਲ 700 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਮਹੋਤਸਵ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ। 2 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ‘ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਕੁੰਭੋ ਪਾਰੀਚਾਲੋਨਾ ਸਮਿਤੀ’ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਇਹ ਮਹੋਤਸਵ ਫਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ ਹੀ ਜੀਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਸਗੋਂ ਤੁਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ।

ਸਾਥੀਓ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵਿਭਿੰਨ ਮੰਗਲ ਕਾਵਿ ਵੈਸ਼ਨਵ ਸਾਹਿਤ, ਸ਼ਾਕਤ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੰਗਾਲੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਵਿਭਿੰਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਦੇ ਇਹ ਖੇਤਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਕਈ ਸੰਤ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਘ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਕੁੰਭ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦੇ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਈ ਗੰਗਾ ਘਾਟ, ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਵਾਸਤੂ ਕਲਾ ਨਾਲ ਸਜੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁੰਭ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇੱਥੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੱਤ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਕੁੰਭ ਮਹਾ-ਇਸ਼ਨਾਨ ਅਤੇ ਮੇਲੇ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੰਗਾ ਆਰਤੀ, ਰੂਦਰ ਅਭਿਸ਼ੇਕ ਅਤੇ ਯੱਗ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਾਰ ਹੋਏ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਆਸ਼ਰਮ, ਮੱਠ ਅਤੇ ਅਖਾੜੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਬੰਗਾਲੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਧਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੀਰਤਨ, ਬਾਊਲ, ਗੋੜੀਓਂ ਨਰਿੱਤਾਂ, ਇਸਤਰੀ-ਖੋਲ, ਪੋਟੇਰ ਗਾਨ, ਛਾਊ-ਨਾਚ, ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਭਵਿੱਖ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਯਤਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਰਵਾਇਤਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਚਰਚਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗੀ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਮਾਅਨੇ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਸਵੱਛਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕ ਇਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਜ਼ਰੂਰ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਗਿਆ ਹੈ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਵੱਛਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਵੱਲ। ਹਰਿਆਣਾ ’ਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ - ਦੁਲਹੇੜੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਅਸੀਂ ਭਿਵਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ’ਚ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੁਵਾ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਜਨ ਸੇਵਾ ਸਮਿਤੀ ਨਾਮ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਵੇਰੇ 4 ਵਜੇ ਭਿਵਾਨੀ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਇਹ ਮਿਲ ਕੇ ਸਫਾਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਈ ਟਨ ਕੂੜਾ ਸਾਫ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। 

ਸਾਥੀਓ, ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੱਖ ਵੇਸਟ-ਟੂ-ਵੈਲਥ ਦੀ ਹੈ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰਪਾੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਇੱਕ ਭੈਣ ਕਮਲਾ ਮੁਹਰਾਨਾ ਇੱਕ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੁੱਧ ਦੀ ਥੈਲੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਪੈਕਿੰਗ ਨਾਲ ਟੋਕਰੀ ਅਤੇ ਮੋਬਾਈਲ ਸਟੈਂਡ ਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਮਦਨੀ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜੇਕਰ ਠਾਣ ਲਈਏ ਤਾਂ ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬੈਗ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਬੈਗ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਸੰਤੋਸ਼ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਸੀਂ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਈ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਨ ਭਰ ਗੁਣਗੁਣਾਵਾਂਗੇ ਵੀ। ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਓਨੀ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਊਰਜਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਚਲਦਿਆਂ-ਚਲਦਿਆਂ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 98ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਹੋਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਲੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਤਿਉਹਾਰ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਹੀ ਮਨਾਉਣੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨਾ ਨਾ ਭੁੱਲਣਾ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। 2023 ਦੀ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ 97ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਜਨਵਰੀ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਕਾਫੀ ਤਿਉਹਾਰ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਹੀਨੇ 14 ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਤੱਕ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਭਰ ’ਚ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਆਪਣਾ ਗਣਤੰਤਰ ਉਤਸਵ ਵੀ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਸਮਾਰੋਹ ’ਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਤੋਂ ਪੁਲਕਿਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ 26 ਜਨਵਰੀ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦੌਰਾਨ ਕਰਤਵਯ ਪਥ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ। ਕਾਨਪੁਰ ਤੋਂ ਜਯਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਝਾਕੀਆਂ ’ਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਆਨੰਦ ਆਇਆ। ਇਸ ਪਰੇਡ ’ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ Women Camel Riders ਅਤੇ ਸੀਆਰਪੀਐੱਫ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਟੁਕੜੀ ਦੀ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਵਤਸਲ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ 25 ਜਨਵਰੀ ਦੀ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ 25 ਤਾਰੀਕ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਹੀ ਮੇਰੀ 26 ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ People’s Padma ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਨਜਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਅਤੇ ਜਨਜਾਤੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ-ਖ਼ਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਨਜਾਤੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਭੱਜਦੌੜ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵੀ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਨਜਾਤੀ ਸਮਾਜ, ਆਪਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਤਪਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਨਜਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਖੋਜ ਦੇ ਯਤਨ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਏਦਾਂ ਹੀ ਟੋਟੋ, ਹੋ, ਕੁਈ, ਕੁਵੀ ਅਤੇ ਮਾਂਡਾ ਜਿਹੀਆਂ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਧਾਨੀ ਰਾਮ ਟੋਟੋ, ਜਾਨੁਮ ਸਿੰਘ ਸੋਯੇ ਅਤੇ ਬੀ. ਰਾਮਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰੈੱਡੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਧੀ, ਜਾਰਵਾ, ਓਂਗੇ ਜਿਹੀਆਂ ਆਦਿ - ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਵਾਰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀਰਾ ਬਾਈ ਲੋਬੀ, ਰਤਨ ਚੰਦ ਕਾਰ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਰਮਾ ਜੀ। ਜਨਜਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ, ਸਾਡੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜ੍ਹਵਾਂ ਅੰਗ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਨਕਸਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਨਕਸਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ’ਚ ਗੁਮਰਾਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਾਂਕੇਰ ’ਚ ਲੱਕੜ ਉੱਪਰ ਨਕਾਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਜੇ ਕੁਮਾਰ ਮੰਡਾਵੀ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਚਰੌਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਝਾੜੀਪੱਟੀ, ਰੰਗਭੂਮੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੋਮਾਜੀ ਖੁਣੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੌਰਥ-ਈਸਟ ’ਚ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸਾਂਭ ’ਚ ਜੁੜੇ ਰਾਮਕੁਈਵਾਂਗਬੇ ਨਿਓਮੇ, ਬਿਕਰਮ ਬਹਾਦਰ ਜਮਾਤੀਆ ਅਤੇ ਕਰਮਾ ਵਾਂਗਚੂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ’ਚ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਹੜਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਪਸੰਦ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪਸੰਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੰਗੀਤ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ’ਚ ਉਹ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਸੰਤੂਰ, ਬੰਮਹੁਮ, ਦੋ ਤਾਰਾ ਜਿਹੇ ਸਾਡੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਛੇੜਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਗ਼ੁਲਾਮ ਮੁਹੰਮਦ ਜਾਜ਼, ਮੋਆ ਸੁ-ਪੌਂਗ, ਰੀ-ਸਿੰਹਬੋਰ, ਕੁਰਕਾ-ਲਾਂਗ, ਮੁਨੀ-ਵੈਂਕਟੱਪਾ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਕਾਂਤੀ ਰਾਏ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਨਾਮ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਉਹ ਸਾਥੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਰੱਖਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ’ਚ ਲਗੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਐਵਾਰਡ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਮਰਪਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਕੇ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਭਾਵੇਂ ਇੱਥੇ ਨਾ ਲੈ ਸਕਾਂ ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ’ਚ ਜਾਣੋ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸੋ। 

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਕਰਾਂਗਾ। ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ’ਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ‘India-The Mother of Democracy’ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰੀਨ ਲੇਖ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮਾਣ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ Mother of Democracy ਵੀ ਹੈ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਾਡੀਆਂ ਰਗ਼ਾਂ ’ਚ ਹੈ, ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ’ਚ ਹੈ, ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਕੰਮਕਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜ੍ਹਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਹਾਂ। ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਬੌਧ ਭਿਕਸ਼ੂ ਸੰਘ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ Motions, Resolutions, Quorum (ਕੋਰਮ), Voting ਅਤੇ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਨਿਯਮ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ’ਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਪਰ ਚਰਚਿਤ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਉੱਤਿਰਮੇਰੂਰ। ਇੱਥੇ 1100-1200 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਇੱਕ Mini-Constitution ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗ੍ਰਾਮ ਸਭਾ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਿਵੇਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ Democratic Values ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ - 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਗਵਾਨ ਬਸਵੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਮੰਡਪਮ। ਇੱਥੇ Free Debate ਅਤੇ Discussion ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਹ Magna Carta ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਵਾਰੰਗਲ ਦੇ ਕਾਕਤੀਯ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ। ਭਗਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ, ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ’ਚ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਬੁੱਕ ’ਚ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਭਾਵਨਾ ’ਤੇ ਵੀ ਇੱਕ ਲੇਖ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਲਏ ਗਏ ਫੈਸਲਿਆਂ ’ਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਉਰਾਂਵ ਅਤੇ ਮੁੰਡਾ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ’ਚ Community Driven ਅਤੇ Consensus Driven Decision ’ਤੇ ਵੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ’ਚ ਚੰਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ’ਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। Mother of Democracy ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸਾਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਚਿੰਤਨ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਚਰਚਾ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਵੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਗਹਿਰੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜਾਂ - Millets ’ਚੋਂ ਕੀ common ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਕੀ ਤੁਲਨਾ ਹੋਈ? ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਾਂ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ’ਚ ਕਾਫੀ ਕੁਝ common ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਓਗੇ। ਦਰਅਸਲ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ International Yoga Day ਅਤੇ International Year of Millets, ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਿਆ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਯੋਗ ਵੀ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ਅਤੇ Millets ਵੀ ਸਿਹਤ ’ਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਸਰੀ ਗੱਲ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ - ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਅਭਿਆਨਾਂ ’ਚ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਰਗਰਮ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਕਰਕੇ ਯੋਗ ਅਤੇ ਫਿਟਨਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ Millets ਨੂੰ ਵੀ ਲੋਕ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਅਪਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਹੁਣ Millets ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉਹ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹਨ ਜੋ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ’ਚ Millets ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਨ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਹੁਣ Millets ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਣ ਲਗੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ FPO ਅਤੇ Entrepreneurs ਨੇ Millets ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਂਦਿਯਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕੇ. ਵੀ. ਰਾਮਾ ਸੁੱਬਾ ਰੈੱਡੀ ਜੀ ਨੇ Millets ਲਈ ਚੰਗੀ-ਭਲੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵਾਲੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਮਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਬਣੇ Millets ਦੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਰਚ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ’ਚ ਹੀ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸਿੰਗ ਯੂਨਿਟ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸੁੱਬਾ ਰੈੱਡੀ ਜੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲਬਧ ਵੀ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ’ਚ ਅਲੀ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਕੋਲ ਕੇਨਾਡ ਪਿੰਡ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਓਸਵਾਲ ਜੀ ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲ ਤੋਂ Millets ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ’ਚ Unique ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਰਟ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ Millets ਦੀ ਉਪਜ ਵਧੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ’ਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ Millets Cafe ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ। ਕੁਝ ਹੀ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ Millets Cafe ’ਚ ਚੀਲਾ, ਡੋਸਾ, ਮੋਮੋਜ਼, ਪਿੱਜ਼ਾ ਅਤੇ ਮਨਚੂਰੀਅਨ ਵਰਗੇ ਆਈਟਮ ਕਾਫੀ ਪਾਪੂਲਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਪੁੱਛਾਂ? ਤੁਸੀਂ Entrepreneur ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਿਆ ਹੋਣਾ ਪਰ ਕਿਸ ਤੁਸੀਂ Milletpreneurs ਕੀ ਕਦੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ? ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੀ Milletpreneurs ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਕਾਫੀ ਸੁਰਖੀਆਂ ’ਚ ਹੈ। ਆਦਿਵਾਸੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਸੁੰਦਰਗੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਡੇਢ ਹਜ਼ਾਰ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦਾ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ, Odisha Millets Mission ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ Millets ਨਾਲ Cookies, ਰਸਗੁੱਲਾ, ਗੁਲਾਬ ਜਾਮਣ ਅਤੇ ਕੇਕ ਤੱਕ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਖੂਬ ਮੰਗ ਹੋਣ ਨਾਲ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। 

ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਕਲਬੁਰਗੀ ’ਚ Aland Bhootai (ਅਲੰਦ ਭੂਤਾਈ) Millets Farmers Producer Company ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ Indian Institute of Millets Research ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਖਾਕਰਾ, ਬਿਸਕੁਟ ਅਤੇ ਲੱਡੂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਹੀ ਬੀਦਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ’ਚ Hulsoor Millet Producer Company ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ Millets ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਆਟਾ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵਧੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸੰਦੀਪ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੇ FPO ਨਾਲ ਅੱਜ 12 ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦਾ ਇਹ FPO, 8 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ Millets ਦਾ ਆਟਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅੰਜਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ’ਚ 7-20 ਦੀ Summits ਲਗਾਤਾਰ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ’ਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ 7-20 ਦੀ Summits ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, Millets ਨਾਲ ਬਣੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਅਤੇ ਸਵਾਦਲੇ ਵਿਅੰਜਨ ਵੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਬਾਜਰੇ ਨਾਲ ਬਣੀ ਖਿਚੜੀ, ਪੋਹਾ, ਖੀਰ ਅਤੇ ਰੋਟੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਗੀ ਨਾਲ ਬਣੇ ਪਾਇਸਮ, ਪੂੜੀ ਅਤੇ ਡੋਸਾ ਵਰਗੇ ਵਿਅੰਜਨ ਵੀ ਪਰੋਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੀ-20 ਦੇ ਸਾਰੇ Venues ਉੱਪਰ Millets Exhibitions ’ਚ Millets ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ Health Drinks, Cereals ਅਤੇ ਨੂਡਲਸ ਨੂੰ ਸ਼ੋਅਕੇਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ Indian Missions ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਭਰਪੂਰ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਵਧਣ ਵਾਲੀ Millets ਦੀ ਡਿਮਾਂਡ ਸਾਡੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਤਾਕਤ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਜਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ Millets ਨਾਲ ਬਣਨ ਲਗੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਵੀ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਪਸੰਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। International Year of Millets ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਟੂਰਿਸਟ ਹੱਬ ਗੋਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ’ਚ ਕੀ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ? ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਗੋਆ ਦਾ ਨਾਮ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕੌਸਟ ਲਾਈਨ ਬੀਚਸ ਅਤੇ ਮਨਪਸੰਦ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਧਿਆਨ ’ਚ ਆਉਣ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਗੋਆ ’ਚ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਸੁਰਖੀਆਂ ’ਚ ਹੈ। ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਿਆਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਗੋਆ ’ਚ ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਿ ਇੱਕ ਈਵੈਂਟ ਹੈ ਪਰਪਲ ਫੈਸਟ, ਇਸ ਫੈਸਟ ਨੂੰ 6 ਤੋਂ 8 ਜਨਵਰੀ ਤੱਕ ਪਣਜੀ ’ਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦਿੱਵਯਾਂਗਜਨਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਯਤਨ ਸੀ। ਪਰਪਲ ਫੈਸਟ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਸੀ, ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਡੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਇੱਥੇ ਆਏ ਲੋਕ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਰੋਮਾਂਚਿਤ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਮੀਰਾਮਾਰ ਬੀਚ ਘੁੰਮਣ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਆਨੰਦ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਮੀਰਾਮਾਰ ਬੀਚ ਸਾਡੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਲਈ ਗੋਆ ਦੇ Accessible Beaches ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ Cricket Tournament, Table Tennis Tournament, Marathon Competition ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਡੈਫ-ਬਲਾਇੰਡ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇੱਥੇ Unique Bird Watching Programme ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਇਸ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਆਨੰਦ ਲੈ ਸਕਣ। ਪਰਪਲ ਫੈਸਟ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਰਹੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਦੀ ਵੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਰਹੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਨੂੰ ਸ਼ੋਅਕੇਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ Divyang Friendly ਹਨ। ਇਸ ਫੈਸਟ ’ਚ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਭਲਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਅਨੇਕ ਯਤਨ ਦੇਖੇ ਗਏ। ਪਰਪਲ ਫੈਸਟ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੰਟੀਅਰਸ ਦਾ ਵੀ ਅਭਿਨੰਦਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਤ-ਦਿਨ ਇੱਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ Accessible India ਦੇ ਸਾਡੇ Vision ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਬਹੁਤ ਕਾਰਗਰ ਸਾਬਤ ਹੋਣਗੀਆਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਪਰ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਨੰਦ ਵੀ ਆਏਗਾ, ਮਾਣ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਮਨ ਆਖੇਗਾ ਵਾਹ ਭਾਈ ਵਾਹ! ਦਿਲ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਇੰਸ ਇੰਸਟੀਟਿਊਸ਼ਨਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬੰਗਲੁਰੂ ਦਾ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਟਿਊਟ ਆਵ੍ ਸਾਇੰਸ ਭਾਵ IISc ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪਿੱਛੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀਆਂ ਜਮਸ਼ੇਦ ਜੀ ਟਾਟਾ ਅਤੇ ਸੁਆਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਅਨੰਦ ਤੇ ਮਾਣ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 2022 ’ਚ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਨਾਮ ਕੁਲ 145 ਪੇਟੈਂਟਸ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਹਰ 5 ਦਿਨਾਂ ’ਚ 2 ਪੇਟੈਂਟਸ। ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਇਸ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਈ ਮੈਂ IISc ਦੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ Patent Filing ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰੈਂਕਿੰਗ 7ਵੀਂ ਅਤੇ ਟਰੇਡ ਮਾਰਕ ’ਚ 5ਵੀਂ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਿਰਫ਼ ਪੇਟੈਂਟਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ 5 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ’ਚ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਫੀਸਦ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। Global Innovation Index ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰੈਂਕਿੰਗ ’ਚ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ 40ਵੇਂ ’ਤੇ ਆ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ 2015 ’ਚ ਭਾਰਤ Global Innovation Index ਵਿੱਚ 80 ਨੰਬਰ ਤੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ 11 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ’ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ Domestic Patent Filing ਦੀ ਸੰਖਿਆ Foreign Filing ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਦੇਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਗਲੋਬਲ ਇਕਾਨਮੀ ’ਚ Knowledge ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ Techade ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਡੇ Innovators ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੇਟੈਂਟਸ ਦੇ ਦਮ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪੂਰਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਤਿਆਰ World Class Technology ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਡੱਕਟਸ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਲਾਭ ਲੈ ਸਕਾਂਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, NamoApp ਉੱਪਰ ਮੈਂ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਵਿਜੈ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੋਸਟ ਦੇਖੀ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਜੈ ਜੀ ਨੇ ਈ-ਵੇਸਟ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਵਿਜੈ ਜੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਇਸ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ’ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ‘Waste to Wealth’ ਭਾਵ ‘ਕਚਰੇ ਤੋਂ ਕੰਚਨ’ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਆਓ ਅੱਜ ਇਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਈ-ਵੇਸਟ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਹਰ ਘਰ ’ਚ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ, ਲੈਪਟੌਪ, ਟੈਬਲੇਟ ਜਿਹੇ ਡਿਵਾਈਸਿਸ ਆਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ Billions ’ਚ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੱਜ ਦੇ Latest Devices ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਈ-ਵੇਸਟ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦ ਵੀ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਡਿਵਾਈਸ ਖਰੀਦਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਡਿਵਾਈਸ ਨੂੰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਡਿਸਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਜੇਕਰ ਈ-ਵੇਸਟ ਨੂੰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਡਿਸਪੋਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇਕਰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਰੀ-ਸਾਈਕਲ ਅਤੇ ਰੀ-ਯੂਜ਼ ਦੀ ਸਰਕੂਲਰ ਇਕਾਨਮੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ’ਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਾਲ 50 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਈ-ਵੇਸਟ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਜਿੰਨੇ Commercial Plane ਬਣੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਜਿੰਨਾ ਈ-ਵੇਸਟ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਸੈਕਿੰਡ 800 ਲੈਪਟੌਪ ਸੁੱਟੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਓਗੇ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਈ-ਵੇਸਟ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 17 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ Precious Metal ਕੱਢੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲਡ, ਸਿਲਵਰ, ਕਾਪਰ ਅਤੇ ਨਿਕਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਈ-ਵੇਸਟ ਦਾ ਸਦ-ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ‘ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਕੰਚਨ’ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅੱਜ ਅਜਿਹੇ Start-ups ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ’ਚ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਤਕਰੀਬਨ 500 E-Waste Recyclers ਇਸ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਉੱਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਕਟਰ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬੰਗਲੁਰੂ ਦੀ 5-Parisaraa ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਯਤਨਾਂ ’ਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Printed Circuit Boards ਦੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਧਾਤੂਆਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁੰਬਈ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ Ecoreco (ਇਕੋ-ਰੀਕੋ) ਨੇ ਮੋਬਾਈਲ ਐਪ ਤੋਂ ਈ-ਵੇਸਟ ਨੂੰ ਕਲੈਕਟ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਸਟਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰੁੜਕੀ ਦੀ Attero (ਏਟੈਰੋ) ਰੀ-ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ’ਚ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ’ਚ ਕਈ ਪੇਟੈਂਟਸ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੇ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਈ-ਵੇਸਟ ਰੀ-ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਕਾਫੀ ਨਾਮ ਕਮਾਇਆ ਹੈ। ਭੋਪਾਲ ’ਚ ਮੋਬਾਈਲ ਐਪ ਅਤੇ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਕਬਾੜੀਵਾਲਾ ਜ਼ਰੀਏ ਟਨਾਂ ’ਚ ਈ-ਵੇਸਟ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਰੀ-ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਹੱਬ ਬਣਾਉਣ ’ਚ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਅਜਿਹੇ Initiatives ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਵੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਈ-ਵੇਸਟ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਉਪਯੋਗੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਈ-ਵੇਸਟ ਦੇ ਖੇਤਰ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜੇ ਹਰ ਸਾਲ ਸਿਰਫ਼ 15-17 ਫੀਸਦ ਈ-ਵੇਸਟ ਨੂੰ ਹੀ ਰੀ-ਸਾਈਕਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ’ਚ Climate-Change ਅਤੇ Biodiversity ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੀ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ’ਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਠੋਸ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਲਗਾਤਾਰ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ। ਕੁਝ ਸਰੋਤੇ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਸਾਈਟਸ ਭਾਵ ਉਹ ਸਥਾਨ ਜਿੱਥੇ ਦਲਦਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਰਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਪਰ ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਪਾਣੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ 2 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਹੀ ਵਰਲਡ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਡੇਅ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਜੂਦ ਲਈ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਕਈ ਸਾਰੇ ਪੰਛੀ, ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ Biodiversity ਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਫਲੱਡ ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਵਾਟਰ ਰੀਚਾਰਜ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਅਜਿਹੇ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਣ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ’ਚ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸਥਾਨਕ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ’ਚ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਸਾਲ ਉੱਪਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਹੁਣ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਦੀ ਕੁਲ ਸੰਖਿਆ 75 ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ 2014 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਸਿਰਫ਼ 26 ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਵਧਾਈ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ Biodiversity ਨੂੰ ਸਹੇਜ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਦਭਾਵਨਾ ਪੂਰਵਕ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਾਡੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਹ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਸਾਡੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਵੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੀ ਚਿਲਕਾ ਝੀਲ ਨੂੰ 40 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦੇਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈਬੁਲ-ਲਮਜਾਅ, ਲੋਕਟਾਕ ਨੂੰ Swamp Deer ਦਾ ਇੱਕਮਾਤਰ Natural Habitat ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਵੇਇਨਥਾਂਗਲ ਨੂੰ 2022 ’ਚ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਿਹਰਾ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਸਿਰ ਬੱਝਦਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਪੰਜਾਥ ਨਾਗ ਸਮੁਦਾਇ Annual Fruit Blossom Festival ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਦਿਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਝਰਨੇ ਦੀ ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ’ਚ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। World’s Ramsar Sites ’ਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ Unique Culture Heritage ਵੀ ਹਨ। ਮਣੀਪੁਰ ਦਾ ਲੋਕਟਾਕ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਝੀਲ ਰੇਣੂਕਾ ਨਾਲ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਲਗਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ Sambhar ਦਾ ਸਬੰਧ ਮਾਂ ਦੁਰਗਾ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਸ਼ਾਕੰਭਰੀ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ’ਚ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸਤਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ’ਚ ਖੂਬ ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਸਰਦੀ ਪਈ। ਇਸ ਸਰਦੀ ’ਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਪਰ ਬਰਫ਼ਬਾਰੀ ਦਾ ਵੀ ਖੂਬ ਮਜ਼ਾ ਲਿਆ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਆਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਨ ਮੋਹ ਲਿਆ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਉੱਪਰ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਰਫ਼ਬਾਰੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਹਰ ਸਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਬਨਿਹਾਲ ਤੋਂ ਬਡਗਾਮ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਟ੍ਰੇਨ ਦੀ ਵੀਡੀਓ ਨੂੰ ਵੀ ਲੋਕ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਸੰਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਖੂਬਸੂਰਤ ਬਰਫ਼ਬਾਰੀ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ ਜਿਹੀ ਬਰਫ਼, ਲੋਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪਰੀਲੋਕ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਰਗਾ ਲਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਈ ਲੋਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ।

ਇੱਕ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਯੂਜ਼ਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਕਿ ਸਵਰਗ ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸਵਰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਨ ਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਜਾਓ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਓ। ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਪਹਾੜ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਵੇਖਣ-ਜਾਨਣ ਲਈ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਯਦਾਬਾਦ (Syedabad) ’ਚ ਵਿੰਟਰ ਗੇਮਸ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਥੀਮ ਸੀ ਸਨੋ-ਕ੍ਰਿਕੇਟ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਸਨੋ-ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚਿਕ ਖੇਡ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਨੌਜਵਾਨ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਦਭੁਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਟੀਮ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਖੇਡਣਗੇ। ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਮੂਵਮੈਂਟ’ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਤਾਰ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ’ਚ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਫੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ’ਚ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਣਗੇ, ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਓਣਗੇ। ਮੇਰਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਝਾਅ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸੋਚੋ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਯੋਜਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵੀ ਸਮਾਂ ਕੱਢੋ। ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਤੁਹਾਡੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾ ਦੇਣਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਡੇ ਯਤਨ ਨਿਰੰਤਰ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ‘ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨਾਲ’, ‘ਸਭ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ’, ‘ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਨਾਲ’ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਅਜਿਹੇ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਦੀ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਜਿਹੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਗਾਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 96ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਹੇ ਹਾਂ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਅਗਲਾ ਐਪੀਸੋਡ ਸਾਲ 2023 ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਐਪੀਸੋਡ ਹੋਵੇਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ 2022 ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਬੜੀ ਤਾਕੀਦ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੀਤ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਲ 2022 ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਪ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਵੇਗਾ। 2022 ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਕਈ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਰਿਹਾ, ਅਨੋਖਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਸਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਨਵੀਂ ਰਫ਼ਤਾਰ ਪਕੜੀ। ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਇੱਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। 2022 ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਨੇ ਅੱਜ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। 2022 ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀ 5ਵੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮੁਕਾਮ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ, 2022 ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ 220 ਕਰੋੜ ਵੈਕਸੀਨ ਦਾ ਨਾ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਯੋਗ ਅੰਕੜਾ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ, 2022 ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਯਾਤ ਦਾ 400 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਣਾ, 2022 ਯਾਨੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜਨ-ਜਨ ਦੁਆਰਾ ‘ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ’ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣਾ, ਜੀਅ ਕੇ ਵਿਖਾਉਣਾ, 2022 ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਏਅਰਕ੍ਰਾਫਟ ਕੈਰੀਅਰ INS ਵਿਕਰਾਂਤ ਦਾ ਸੁਆਗਤ, 2022 ਯਾਨੀ ਪੁਲਾੜ, ਡ੍ਰੋਨ ਅਤੇ ਰੱਖਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਝੰਡੀ, 2022 ਯਾਨੀ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦਮਖ਼ਮ। ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਕੌਮਨਵੈਲਥ ਖੇਡਾਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਾਡੀ ਮਹਿਲਾ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਦੀ ਜਿੱਤ, ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸਮਰੱਥਾ ਦਿਖਾਈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਲ 2022 ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਉਹ ਹੈ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਇਕਜੁੱਟਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣਾ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕਈ ਅਨੋਖੇ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤੇ। ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਮਾਧੋਪੁਰ ਮੇਲਾ ਹੋਵੇ, ਜਿੱਥੇ ਰੁਕਮਣੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪੂਰਬ-ਉੱਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਾਸ਼ੀ-ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ ਹੋਵੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਬਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਏਕਤਾ ਦੇ ਕਈ ਰੰਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। 2022 ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਮਰ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਚਲੀ ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ ਮੁਹਿੰਮ ਭਲਾ ਕੌਣ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਲ ਸਨ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੇ ਰੌਂਗਟੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ 75 ਸਾਲ ਦੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਤਿਰੰਗਾਮਈ ਹੋ ਗਿਆ। 6 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਲਫੀ ਵੀ ਭੇਜੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਅਜੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਵੀ ਇੰਝ ਹੀ ਚਲੇਗਾ - ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰੇਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜੀ-20 ਸਮੂਹ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਾਲ 2023 ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜੀ-20 ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ  ਆਯੋਜਨ  ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਕ੍ਰਿਸਮਸ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਦਿਨ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸਮਸ ਦੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮਾਣਯੋਗ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪੇਈ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਵੀ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਰਾਜਨੇਤਾ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਣ ਅਗਵਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਹਰ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਖਾਸ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਲਕਾਤਾ ਤੋਂ ਆਸਥਾ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਾਲ ਹੀ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀਐੱਮ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਕੱਢਿਆ। ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਟਲ ਜੀ ਦੀ ਗੈਲਰੀ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਆਈ। ਅਟਲ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਤਸਵੀਰ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਅਟਲ ਜੀ ਦੀ ਗੈਲਰੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਝਲਕ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ ਹੋਵੇ, ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ’ਤੇ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਅਟਲ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿਲੋਂ ਨਮਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। 

ਸਾਥੀਓ, ਕੱਲ੍ਹ 26 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ‘ਵੀਰ ਬਾਲ ਦਿਵਸ’ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖੇਗਾ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ;-

ਸਤਯਮ ਕਿਮ ਪ੍ਰਮਾਣਮ, ਪ੍ਰਤਯਕਸ਼ਮ ਕਿਮ ਪ੍ਰਮਾਣਮ।

(सत्यम किम प्रमाणम , प्रत्यक्षम किम प्रमाणम।) 

ਯਾਨੀ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਜੋ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਲੇਕਿਨ ਗੱਲ ਜਦੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ - ਪ੍ਰਮਾਣ - ਸਬੂਤ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੇ ਯੋਗ ਅਤੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਬੂਤ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਖੋਜ ਦੀ ਕਮੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਰਹੀ ਹੈ - ਨਤੀਜੇ ਦਿਸਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਸਬੂਤ ਅਧਾਰਿਤ ਮੈਡੀਸਿਨ ਦੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਯੋਗ ਅਤੇ ਆਯੁਰਵੇਦ, ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਦੀ ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਕਸੌਟੀ ’ਤੇ ਵੀ ਖਰੇ ਉਤਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਟਾਟਾ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਖੋਜ, ਨਵੀਨਤਾ ਅਤੇ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਨਾਮ ਕਮਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰੈਸਟ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਯੋਗ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਰਦਾਰ ਹੈ। ਟਾਟਾ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਸੈਂਟਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਕਾਰੀ ਬ੍ਰੈਸਟ ਕੈਂਸਰ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਟਾਟਾ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਸੈਂਟਰ ਨੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਨਾਲ ਲਾਭ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਂਟਰ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਯੋਗ ਦੇ ਨਿਯਮਿਤ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਬ੍ਰੈਸਟ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਉੱਭਰਣ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ 15 ਫੀਸਦ ਤੱਕ ਦੀ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਤੌਰ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸਖ਼ਤ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ’ਤੇ ਪਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰੈਸਟ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਬਿਹਤਰ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਦੂਰਗਾਮੀ ਲਾਭ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ। ਟਾਟਾ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਸੈਂਟਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਆਵ੍ ਮੈਡੀਕਲ ਆਨਕੋਲੋਜੀ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਪੱਧਤੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ-ਅਧਾਰਿਤ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸੇ ਸੋਚ ਦੇ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਦੇ AIIMS ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸਾਡੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਪੱਧਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੈਧ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ 6 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੈਂਟਰ ਫੌਰ ਇਨਟੈਗ੍ਰੇਟਿਵ ਮੈਡੀਸਿਨ ਐਂਡ ਰਿਸਰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਮ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਪੱਧਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੈਂਟਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਕਾਰੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਰਨਲਸ ਵਿੱਚ 20 ਪੇਪਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਨ ਕਾਲਜ ਆਵ੍ ਕਾਰਡੀਓਲੋਜੀ ਦੇ ਜਰਨਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇੱਕ ਪੇਪਰ ’ਚ ਸਿੰਕਪੀ ਨਾਲ ਪੀੜ੍ਹਤ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲਾਭਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਊਰੋਲੋਜੀ ਜਰਨਲ ਦੇ ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ ਮਾਈਗ੍ਰੇਨ ’ਚ ਯੋਗ ਦੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਦਿਲ ਦੇ ਰੋਗ, ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ, ਨੀਂਦ ਸਬੰਧੀ ਰੋਗ ਅਤੇ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ। 

    ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਵਰਲਡ ਆਯੁਰਵੇਦ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਈ ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ 40 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇੱਥੇ 550 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਸਬੰਧੀ ਪੇਪਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ 215 ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 4 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚਲੇ Expo ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ। ਆਯੁਰਵੇਦ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਤੋਂ ਜੁਟੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਧਾਰਿਤ ਖੋਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦੁਹਰਾਇਆ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਰੋਨਾ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਅਤੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਧਾਰਿਤ ਖੋਜ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਬਿਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਯੋਗ ਆਯੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਪੱਧਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਸਬੰਧੀ ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਬੀਤੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਿਹਤ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ’ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਿਹਰਾ ਸਾਡੇ ਮੈਡੀਕਲ ਮਾਹਿਰਾਂ, ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਚੇਚਕ, ਪੋਲੀਓ, ਗਿਨੀ ਵਾਰਮ ਜਿਹੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। 

ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਹੁਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੁਣੌਤੀ, ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ (Kala-azar)। ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਜੀਵੀ ਸੈਂਡ ਫਲਾਈ ਯਾਨੀ ਬਾਲੂ ਮੱਖੀ ਦੇ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਫੈਲਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਬੁਖਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਖੂਨ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਜ਼ਨ ਵੀ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡਿਆਂ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਯਤਨ ਨਾਲ, ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਨਾਮ ਦੀ ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਹੁਣ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ 4 ਰਾਜਾਂ ਦੇ 50 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਚਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬਿਹਾਰ-ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ 4 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗੀ। ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਤਾਕੀਦ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖਣ ਇੱਕ ਹੈ - ਸੈਂਡ ਫਲਾਈ ਜਾਂ ਬਾਲੂ ਮੱਖੀ ’ਤੇ ਰੋਕ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਇਸ ਰੋਗ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਤੇ ਪੂਰਾ ਇਲਾਜ। ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਦਾ ਇਲਾਜ ਅਸਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕਾਰਗਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਸ ਤੁਸੀਂ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਬੁਖਾਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ ਨਾ ਵਰਤੋ ਅਤੇ ਬਾਲੂ ਮੱਖੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੋ। ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੁਣ ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ। ‘ਸਭ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼’ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ 2025 ਤੱਕ ਟੀਬੀ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਜਦੋਂ ਟੀਬੀ ਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਟੀਬੀ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਇਹ ਲੋਕ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਮਿੱਤਰ ਬਣ ਕੇ ਟੀਬੀ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਨਸੇਵਾ ਅਤੇ ਜਨ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਇਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਲਕਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਮਾਂ ਗੰਗਾ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਨਾਤਾ ਹੈ। ਗੰਗਾ ਜਲ ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਧਾਰਾ ਦਾ ਅਭਿੰਨ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ :-

ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ ਤਵ ਪਾਦ ਪੰਕਜੰ,

ਸੁਰ ਅਸੁਰੈ: ਵੰਦਿਤ ਦਿਵਯ ਰੂਪਮ੍।

ਭੁਕਤਿਮ੍ ਚ ਮੁਕਤਿਮ੍ ਚ ਦਦਾਸਿ ਨਿਤਯਮ੍,

ਭਾਵ ਅਨੁਸਾਰੇਣ ਸਦਾ ਨਰਾਣਾਮ੍॥

(नमामि गंगे तव पाद पंकजं,

सुर असुरै: वन्दित दिव्य रूपम्।

भुक्तिम् च मुक्तिम् च ददासि नित्यम्,

भाव अनुसारेण सदा नराणाम्।|)

ਅਰਥਾਤ ਹੇ ਮਾਂ ਗੰਗਾ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ - ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁੱਖ, ਅਨੰਦ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਸਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਵਿੱਤਰ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪਵਿੱਤਰ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਣਾਮ ਅਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕਲ-ਕਲ ਵਹਿੰਦੀ ਮਾਂ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਰੱਖਣਾ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ 8 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਅਭਿਯਾਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਸ ਪਹਿਲ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨਸ ਨੇ ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ, ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਟੌਪ-10 ਇਨਸ਼ੀਏਟਿਵਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ 160 ਅਜਿਹੇ ਇਨਸ਼ੀਏਟਿਵ ਵਿੱਚ ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਨੂੰ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਊਰਜਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੈ। ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਪ੍ਰਹਿਰੀਆਂ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਦੂਤਾਂ ਦੀ ਵੀ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ, ਉਹ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਉਣ, ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਫਾਈ, ਗੰਗਾ ਆਰਤੀ, ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ, ਪੇਂਟਿੰਗ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੈਵਿਕ ਵਿਵਿਧਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸੁਧਾਰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਿਲਸਾ ਮੱਛੀ, ਗੰਗਾ ਡਾਲਫਿਨ ਅਤੇ ਕੱਛੂਕੰਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੰਗਾ ਦਾ ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਸਾਫ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੌਕੇ ਵੀ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਮੈਂ ‘ਜਲਜ ਆਜੀਵਿਕਾ ਮਾਡਲ’ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਜੋ ਕਿ ਜੈਵਿਕ ਵਿਵਿਧਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਅਧਾਰਿਤ ਬੋਟ ਸਫਾਰੀਆਂ ਨੂੰ 26 ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ, ਉਸ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਨਦੀ ਦੀ ਸਫਾਈ ਨਾਲ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਅਣਥੱਕ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਸੰਕਲਪ ਸ਼ਕਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਵੀ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ - ਸਿੱਕਿਮ ਦੇ ਥੇਗੂ ਪਿੰਡ ਦੇ ‘ਸੰਗੇ ਸ਼ੇਰਪਾ ਜੀ’ ਨੇ। ਇਹ ਪਿਛਲੇ 14 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ 12 ਹਜ਼ਾਰ ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੀ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸੰਗੇ ਜੀ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਪੋਰਾਣਿਕ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਸੋਮਗੋ ਝੀਲ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅਣਥੱਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਲੇਕ ਦਾ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਹੀ ਬਦਲ ਸੁੱਟਿਆ ਹੈ। ਸਾਲ 2008 ਵਿੱਚ ਸੰਗੇ ਸ਼ੇਰਪਾ ਜੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸਵੱਛਤਾ ਦੀ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਨੇਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਸਹਿਯੋਗ ਮਿਲਣ ਲਗਿਆ। ਅੱਜ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਸੋਮਗੋ ਝੀਲ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਗਾਰਬੇਜ ਬਿਨ ਮਿਲਣਗੇ, ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਏ ਕੂੜੇ-ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਰੀਸਾਈਕਲਿੰਗ ਦੇ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਪੜਿਆਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਗਾਰਬੇਜ ਬੈਗ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਕੂੜਾ-ਕਚਰਾ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਨਾ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਵੇ। ਹੁਣ ਬੇਹੱਦ ਸਾਫ-ਸੁਥਰੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਇਸ ਝੀਲ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਹਰ ਸਾਲ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਸੈਲਾਨੀ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਸੋਮਗੋ ਲੇਕ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਦੇ ਲਈ ਸੰਗੇ ਸ਼ੇਰਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਅੱਜ ਸਿੱਕਿਮ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਵੱਛ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੰਗੇ ਸ਼ੇਰਪਾ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਨੇਕ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੀ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। 

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮਿਸ਼ਨ’ ਅੱਜ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰਚ-ਵਸ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਸਾਲ 2014 ਵਿੱਚ ਇਸ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਈ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਯਤਨ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਲਗਾਤਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੈ - ਕੂੜਾ-ਕਚਰਾ ਹਟਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਨ ਹਟਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਨਵੀਂ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਕਿਰਾਏ ’ਤੇ ਦਫ਼ਤਰ ਰੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇਸ ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੰਨੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਇੱਕ ਹੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਬੈਠ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਸੂਚਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਵੀ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਲੌਂਗ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ’ਚ ਭਰਪੂਰ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ-ਦੋ, ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਣ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਪਯੋਗਤਾ ਦਾ ਉੱਤਮ ਅਨੁਭਵ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ, ਸ਼ਹਿਰ-ਸ਼ਹਿਰ ’ਚ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਲਾ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਅਜਿਹੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਵੇਂ ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਪੂੰਜੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਂਝ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਸਫ਼ਲ ਯਤਨ ਲਕਸ਼ਦ੍ਵੀਪ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਲਪੇਨੀ ਦ੍ਵੀਪ ’ਤੇ ਇੱਕ ਕਲੱਬ ਹੈ - ਕੁਮੇਲ ਬ੍ਰਦਰਸ ਚੈਲੰਜਰਸ ਕਲੱਬ। ਇਹ ਕਲੱਬ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਲ ਆਰਟ ਕੋਲਕਲੀ, ਪਰੀਚਾਕਲੀ, ਕਿੱਲੀ ਪਾਟ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਥੀਓ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਦੁਬਈ ਤੋਂ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਕਿ ਉੱਥੇ ਦੀ ਕਲਾਰੀ ਕਲੱਬ ਨੇ ਗਿੰਨੀਜ਼ ਬੁੱਕ ਆਵ੍ ਵਰਲਡ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਬਈ ਦੇ ਕਲੱਬ ਨੇ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੀ ਸਬੰਧ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਾਰਸ਼ਲ ਆਰਟ ਕਲਾਰੀਪਯਟੂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਲਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਹੈ। ਕਲਾਰੀ ਕਲੱਬ ਦੁਬਈ ਨੇ ਦੁਬਈ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇਹ ਪਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ UAE ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਡੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ 4 ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 60 ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਲਾਰੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਪੂਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਵਧਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਗਡਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ‘ਕਵੇਮ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀ’ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਕਵੇਮ ਸ਼੍ਰੀ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੀ ਕਲਾ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਲਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਟਲ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਗਾਅ ਏਨਾ ਡੂੰਘਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਿਸ਼ਨ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਾ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਮੰਚ ਬਣਾਇਆ, ਇਹ ਮੰਚ ਅੱਜ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ, ਕਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕਲ ਆਰਟ ਅਤੇ ਕਲਚਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਕੰਮ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 

ਸਾਥੀਓ, ਆਪਣੀ ਕਲਾ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਉਤਸ਼ਾਹ ‘ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ’ਤੇ ਫ਼ਖਰ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟੀਕਰਣ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਨੇ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਰੰਗ ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਉਣ-ਸੰਵਾਰਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੇਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸ ਤੋਂ ਅਨੇਕ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ’ਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸ ਦੇ ਕੁਸ਼ਲ ਕਾਰੀਗਰ, ਕੁਸ਼ਲ ਕਲਾਕਾਰ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਬਾਂਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਬਜ਼ਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪਾਲ ਘਰ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਬਾਂਸ ਨਾਲ ਕਈ ਖੂਬਸੂਰਤ ਉਤਪਾਦ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਬਾਂਸ ਨਾਲ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਬਕਸੇ, ਕੁਰਸੀ, ਚਾਹਦਾਨੀ, ਟੋਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਟ੍ਰੇਅ ਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖੂਬ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਲੋਕ ਬਾਂਸ ਦੇ ਘਾਹ ਤੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਨਰ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਇੱਕ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਸੁਪਾਰੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕਈ ਅਨੋਖੇ ਉਤਪਾਦ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਮੋਗਾ ਦੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਹਨ - ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੁਰੇਸ਼ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਮੈਥਿਲੀ। ਇਹ ਲੋਕ ਸੁਪਾਰੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਟ੍ਰੇਅ, ਪਲੇਟ ਅਤੇ ਹੈਂਡ ਬੈਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੋਰ ਕਈ ਸਜਾਵਟੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਚੱਪਲਾਂ ਵੀ ਅੱਜ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਅੱਜ ਲੰਦਨ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਹੁਨਰ ਦੀ ਖੂਬੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਸ ਰਵਾਇਤੀ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਟਿਕਾਊ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸੁਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦੇਈਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਥਾਨਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਵੀ ਰੋਸ਼ਨ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪੜਾਅ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪੱਤਰ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੱਡੀ ਜਗਿਆਸਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਹੈ। 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖਾਸ ਬਣਾਈਏ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਭੇਜੋਗੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਸਾਲ 2023 ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਲ 2023 ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਾਲ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਖਾਸ ਰਹੇ। ਦੇਸ਼ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦਾ ਰਹੇ। ਅਸੀਂ ਮਿਲ ਕੇ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਲੈਣਾ ਹੈ, ਸਾਕਾਰ ਵੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦੇ ਮੂਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ਦਾ ਖੂਬ ਅਨੰਦ ਲਓ, ਲੇਕਿਨ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੁਚੇਤ ਵੀ ਰਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਰੋਨਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਮਾਸਕ ਅਤੇ ਹੱਥ ਧੋਣ ਜਿਹੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਾਂਗੇ ਤਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵੀ ਰਹਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਏਗੀ। ਇਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ 95ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਮੇਰੇ ਲਈ 130 ਕਰੋੜ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਹਰ ਐਪੀਸੋਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡਾਂ-ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਪੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ, ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਆਡੀਓ ਮੈਸਿਜ ਸੁਣਨਾ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੈਂ ਇੱਕ ਅਨੋਖੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਰਾਜੰਨਾ ਸਿਰਸਿੱਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੁਣਕਰ ਭਾਈ ਹਨ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਯੇਲਧੀ ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗਾਰੂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਜੀ-20 ਦਾ ਇਹ ਲੋਗੋ ਬੁਣ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਤੋਹਫਾ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਨੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਬੁਣੇ ਜੀ-20 ਦੇ ਇਸ ਲੋਗੋ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵੀ ਭੇਜੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਜੀ-20 ਸਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਨਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਬੜੇ ਹੀ ਫ਼ਖਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੀ-20 ਦਾ ਇਹ ਲੋਗੋ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬੁਣਾਈ ਦੀ ਇਹ ਬਿਹਤਰੀਨ ਯੋਗਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਉਹ ਪੂਰੇ ਜਨੂਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਜੀ-20 ਲੋਗੋ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ (ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ) ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲੋਗੋ ਦੀ ਚੋਣ ਇੱਕ ਜਨ-ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗਾਰੂ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਇਹ ਤੋਹਫ਼ਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰ ਉੱਠਿਆ। ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ, ਜੀ-20 ਜਿਹੇ ਸਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਨਾਲ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ। ਅੱਜ ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗਾਰੂ ਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਸਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀਨਾ ਚੌੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਪੁਣੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੂਬਾ ਰਾਓ ਚਿੱਲਾਰਾ ਜੀ ਅਤੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਤੁਸ਼ਾਰ ਜਗਮੋਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਾਂਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੀ-20 ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਜੀ-20 ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਿਹਾਈ, ਵਰਲਡ ਟ੍ਰੇਡ ਵਿੱਚ 3 ਚੌਥਾਈ ਅਤੇ ਵਰਲਡ ਜੀ. ਡੀ. ਪੀ. ਵਿੱਚ 85 ਫੀਸਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ - ਭਾਰਤ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਯਾਨੀ 1 ਦਸੰਬਰ ਤੋਂ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਦੀ, ਇੰਨੇ ਸਮਰੱਥ ਸਮੂਹ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ, ਹਰ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਹੋਰ ਖਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਜੀ-20 ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਬਣ ਕੇ ਆਈ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਮੌਕੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਭਲਾਈ, ਵਿਸ਼ਵ ਕਲਿਆਣ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਏਕਤਾ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਟਿਕਾਊ ਤਰੱਕੀ ਦੀ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵੰਨ ਅਰਥ, ਵੰਨ ਫੈਮਿਲੀ, ਵੰਨ ਫਿਊਚਰ ਦੀ ਜੋ ਥੀਮ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਵਸੁਧੈਵ ਕੁਟੁੰਬਕਮ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ :-

ਓਮ ਸਰਵੇਸ਼ਾਂ ਸਵਸਤੀਰਭਵਤੁ।

ਸਰਵੇਸ਼ਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀਰਭਵਤੁ।

ਸਰਵੇਸ਼ਾਂ ਪੁਰਣਭਵਤੁ।

ਸਰਵੇਸ਼ਾਂ ਮਡਗਲੰਭਵਤੁ।

ਓਮ ਸ਼ਾਂਤੀ: ਸ਼ਾਂਤੀ: ਸ਼ਾਂਤੀ॥

(ॐ सर्वेषां स्वस्तिर्भवतु ।

सर्वेषां शान्तिर्भवतु ।

सर्वेषां पुर्णंभवतु ।

सर्वेषां मङ्गलंभवतु ।

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥)

ਅਰਥਾਤ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕਲਿਆਣ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੇ, ਸਭ ਨੂੰ ਪੂਰਨਤਾ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮੰਗਲ ਹੋਵੇ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ’ਚ ਜੀ-20 ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਓਗੇ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀ-20 ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਇੱਕ ਡੈਲੀਗੇਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਉਣ, ਲੇਕਿਨ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਟੂਰਿਸਟ ਵੀ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ, ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗਾਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੀ-20 ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜੋ। ਕੱਪੜੇ ਉੱਤੇ ਜੀ-20 ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਲੋਗੋ ਬਹੁਤ ਖ਼ਾਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਟਾਈਲਿਸ਼ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਛਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਕੂਲਾਂ-ਕਾਲਜਾਂ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ ਜੀ-20 ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਚਰਚਾ-ਪਰਿਚਰਚਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਬਣਾਉਣ। ਤੁਸੀਂ ਜੀ-20 ਡਾਟ ਇਨ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ’ਤੇ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, 18 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪੁਲਾੜ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣਦਾ ਦੇਖਿਆ। ਇਸ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਅਜਿਹੇ ਰਾਕੇਟ ਨੂੰ ਪੁਲਾੜ ’ਚ ਭੇਜਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਨੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਰਾਕੇਟ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ - ‘ਵਿਕਰਮ ਐੱਸ’ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰੀਕੋਟਾ ਤੋਂ ਸੁਦੇਸ਼ੀ ਸਪੇਸ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਦੇ ਇਸ ਪਹਿਲੇ ਰਾਕੇਟ ਨੇ ਜਿਉਂ ਹੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਉਡਾਨ ਭਰੀ, ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦਾ ਸਿਰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਵਿਕਰਮ ਐੱਸ’ ਰਾਕੇਟ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਰਾਕੇਟਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹਲਕਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਸਸਤਾ ਵੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲਾਗਤ ਪੁਲਾੜ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਹੈ। ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਸਟੈਂਡਰਡ ਸਪੇਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਕੇਟ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਧੁਨਿਕ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ ਕਿ ਇਸ ਰਾਕੇਟ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਿੱਸੇ ਥ੍ਰੀ-ਡੀ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਕਰਮ ਐੱਸ’ ਦੇ ਲਾਂਚ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ, ਜੋ ‘ਪ੍ਰਾਰੰਭ’ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਯੁਗ ਦੇ ਉਦੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਯੁਗ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜੋ ਬੱਚੇ ਕਦੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਾ ਕੇ ਉਡਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜੋ ਬੱਚੇ ਕਦੇ ਚੰਨ-ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਬਣਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਾਕੇਟ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਲਾੜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਕੇਟ ਬਣਾ ਰਹੇ ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ - ‘Sky is not the limit’।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਪੁਲਾੜ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਹੀ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇੱਕ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਭੇਜੇਗੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੂਟਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੇਗੀ। ਇਸ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਦੀ ਲਾਂਚਿੰਗ ਨਾਲ ਭਾਰਤ-ਭੂਟਾਨ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਪੇਸ ਟੈੱਕ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਖੂਬ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਖਾਸ ਵਜ੍ਹਾ ਹਨ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੱਡਾ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਰਕੇ ਵੀ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਦੂਸਰੀ ਇਹ ਕਿ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵੈਲਿਊ ਕ੍ਰਿਏਸ਼ਨ ਦੇ ਇਸ ਰੋਮਾਂਚਿਕ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਡ੍ਰੋਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਡ੍ਰੋਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕੇ ਕਿਨੌਰ ਵਿੱਚ ਡ੍ਰੋਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸੇਬਾਂ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੋਆਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਿਨੌਰ ਹਿਮਾਚਲ ਦਾ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਬਰਫ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇੰਨੀ ਬਰਫਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕਿਨੌਰ ਦਾ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਉੱਥੋਂ ਸੇਬ ਦੀ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਵੀ ਉਤਨੀ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਡ੍ਰੋਨ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਨਾਲ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਸਵਾਦੀ ਕਿਨੌਰੀ ਸੇਬ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਹੋਰ ਜਲਦੀ ਪਹੁੰਚਣ ਲਗਣਗੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਕਿਸਾਨ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਖਰਚਾ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ, ਸੇਬ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਮੰਡੀ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗਾ, ਸੇਬ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਆਪਣੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਭਵ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਪਨਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸਾਡੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹੁਣ ਰੁਕਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਲਿੱਪ ਸੁਣਾਉਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

##(Song)##

ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਖਿਰ ਇਹ ਬਾਪੂ ਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਗੀਤ ਜੋ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੋਣ ਵਾਲੇ ਗਾਇਕ ਗ੍ਰੀਸ ਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਜਾਓਗੇ ਅਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਵੀ ਭਰ ਦੇਵੇਗੀ। ਇਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਗਾਣ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੀਸ ਦੇ ਗਾਇਕ ਹਨ - 'Konstantinos Kalaitzis'। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ 150ਵੇਂ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਗਾਇਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗ਼ਜ਼ਬ ਦਾ ਜਨੂਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਨਾ ਲਗਾਅ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ 42 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਲਗਭਗ ਹਰ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਆਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ Origin, ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿਧੀਆਂ, ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਾਗ, ਤਾਲ ਅਤੇ ਰਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਭਿੰਨ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਨਾਚਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰੀਬ ਤੋਂ ਸਮਝਿਆ। ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਆਪਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੰਡੀਅਨ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਨਾਮ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 760 ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਖਿੱਚੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਜਿਹਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਣ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਸੀ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਬੀਤੇ 8 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਾਂ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ 60 ਗੁਣਾਂ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੰਡੀਅਨ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਖਰੀਦਦਾਰ ਯੂ. ਐੱਸ. ਏ., ਜਰਮਨੀ, ਫਰਾਂਸ, ਜਪਾਨ ਅਤੇ ਯੂ.ਕੇ. ਜਿਹੇ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸੁਭਾਗ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੀ ਇੰਨੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਕਵੀ ਭਰਤ੍ਰੀਹਰੀ (Bhartrihari) ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ‘ਨਿਤੀਸ਼ਤਕ’ ਦੇ ਲਈ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਲਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਲਗਾਅ ਹੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਇਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਪਰ ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਤੱਕ ਲਿਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਵੇਦ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਗੀਤਾਂ ਦਾ ਸਰੋਤ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਾਂ ਸਰਸਵਤੀ ਦੀ ਵੀਣਾ ਹੋਵੇ, ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਭੋਲੇਨਾਥ ਦਾ ਡਮਰੂ, ਸਾਡੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਾ ਵੀ ਸੰਗਤ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਤਲਾਸ਼ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਨਦੀ ਦੀ ਕਲ-ਕਲ ਹੋਵੇ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਹੋਣ, ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਹਵਾ ਦਾ ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਰ, ਸਾਡੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਹ ਸੰਗੀਤ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਕੂਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਮਨ ਨੂੰ ਵੀ ਆਨੰਦਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਗੀਤ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਭੰਗੜਾ ਅਤੇ ਲਾਵਨੀ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਤਾਂ ਰਵਿੰਦਰ ਸੰਗੀਤ ਸਾਡੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਜੁਲ ਕੇ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਵੀ ਛੱਡੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਡੀਓ ਕਲਿੱਪ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।

##(song)##

ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਘਰ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਕਿਸੇ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਵਸੇ ਸਾਊਥ ਅਮਰੀਕਨ ਦੇਸ਼ Guyana ਤੋਂ ਆਈ ਹੈ। 19ਵੀਂ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਸਾਡੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ Guyana ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਏ ਸਨ, ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਲੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, Guyana ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋਲੀ ਦਾ ਰੰਗ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਹੋਲੀ ਦੇ ਰੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਫਗਵਾ ਯਾਨੀ ਫਗੂਆ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। Guyana ਦੇ ਫਗਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਚੌਤਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਧੁਨ ਅਤੇ ਹਾਈ ਪਿੱਚ ’ਤੇ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗੁਆਲਾ ਵਿੱਚ ਚੌਤਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪੂਰਬੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਲੋਕ ਫਿਜ਼ੀ ਵੀ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਜਿੰਨਾ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ’ਚ ਰਾਮ ਚਰਿਤ ਮਾਨਸ ਦੇ ਦੋਹੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਮੰਡਲੀਆਂ ਬਣਾ ਲਈਆਂ। ਫਿਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਰਮਾਇਣ ਮੰਡਲੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੱਜ ਵੀ 2000 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਮੰਡਲੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਹਰ ਪਿੰਡ-ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਹੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਦੇਖੋਗੇ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਇਹ ਲਿਸਟ ਕਾਫੀ ਲੰਬੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਫ਼ਖਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਕਰੀਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਵੀ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੀ ਵਧਾਈਏ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਯਤਨ ਸਾਡੇ ਪੂਰਬ-ਉੱਤਰ ਰਾਜ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਯਤਨ ਕਾਫੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕਰਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਨਾਗਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਇਹ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਾਣਮੱਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੌਸ਼ਲ ਉੱਤਮ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕੌਸ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਕੇ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਈ ਹੈ - ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ‘ਲਿਡਿ-ਕ੍ਰੋ-ਯੂ’ ਨਾਗਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਆਯਾਮ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਗੁਆਚਣ ਲਗੇ ਸਨ, ‘ਲਿਡਿ-ਕ੍ਰੋ-ਯੂ’ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ੍ਹ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਾਗਾ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਨਾਗਾ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਐਲਬਮ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਿੰਨ ਐਲਬਮਸ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ, ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ, ਲੋਕ-ਨਾਚ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੱਪੜੇ ਬਣਾਉਣ, ਸਿਲਾਈ-ਬੁਣਾਈ ਜਿਹੇ ਜੋ ਕੰਮ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੂਰਬ-ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸ ਤੋਂ ਹੀ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਂਸ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਬਣਾਉਣਾ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਾਅ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਮੌਕੇ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਾਗਾ ਲੋਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਜਾਣਨ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ‘ਲਿਡਿ-ਕ੍ਰੋ-ਯੂ’ ਦੇ ਲੋਕ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਵਿਧਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਯਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ :-

ਵਿਦਯਾਧਨੰ ਸਰਵਧਨਪ੍ਰਧਾਨਮ੍ (विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्)

ਅਰਥਾਤ ਕੋਈ ਜੇਕਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਦਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਾਜ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਗਾਇਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਦੀਵਾ ਵੀ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਯੂ. ਪੀ. ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਖਨਊ ਤੋਂ 70-80 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹਰਦੋਈ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਬਾਂਸਾ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਤਿਨ ਲਲਿਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਅਲਖ਼ ਜਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਜਤਿਨ ਜੀ ਨੇ 2 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ‘ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਅਤੇ ਰਿਸੋਰਸ ਸੈਂਟਰ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ, ਕੰਪਿਊਟਰ, ਲਾਅ ਅਤੇ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਪਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ 3 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪਸੰਦ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਕੌਮਿਕਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨਲ ਟੌਇਜ਼, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਖੇਡ-ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਔਫਲਾਈਨ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਔਨਲਾਈਨ, ਲਗਭਗ 40 ਵਲੰਟੀਅਰ ਇਸ ਸੈਂਟਰ ’ਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਪਿੰਡ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ 80 ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਸੰਜੈ ਕਸ਼ਯਪ ਜੀ ਵੀ ਗ਼ਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉਡਾਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੰਜੈ ਜੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਠਾਨ ਲਿਆ ਕਿ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਗੇ। ਆਪਣੇ ਇਸੇ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਅੱਜ ਉਹ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਕਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ‘ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਮੈਨ’ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਸੰਜੈ ਜੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਬਣਵਾਈ ਸੀ। ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਉਹ ਗ਼ਰੀਬ ਅਤੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਲਈ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਕਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮਿਸ਼ਨ ਅੱਜ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੰਜੈ ਜੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਜਤਿਨ ਜੀ, ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਖੋਜ ਅਤੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਕਾਫੀ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਕੁਝ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਇੱਕ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਇਹ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਖਾਨਦਾਨੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਰੋਗੀ ਦੇ ਲਈ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕੰਮਕਾਜ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਵੱਡੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੋਲਨ ’ਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੈਂਟਰ ਹੈ, ਜੋ ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਉਮੀਦ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਿਰਣ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਂਟਰ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ‘ਮਾਨਵ ਮੰਦਿਰ’। ਇਸ ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਵ੍ ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ‘ਮਾਨਵ ਮੰਦਿਰ’ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਮਾਨਵ ਸੇਵਾ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਓ.ਪੀ.ਡੀ. ਅਤੇ ਦਾਖਲੇ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ 3-4 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮਾਨਵ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 50 ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਬੈੱਡ ਦੀ ਵੀ ਸਹੂਲਤ ਹੈ। ਫਿਜ਼ੀਓਥਰੈਪੀ, ਇਲੈਕਟ੍ਰੌ ਥਰੈਪੀ ਅਤੇ ਹਾਈਡ੍ਰੋ ਥਰੈਪੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਯੋਗ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵੀ ਇੱਥੇ ਰੋਗ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਾਈਟੈੱਕ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰੋਗੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਵੀ ਯਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਕਮੀ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਕੈਂਪ ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੌਸਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਪੀੜ੍ਹਤ ਲੋਕ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਜਕਰਤਾ, ਉਰਮਿਲਾ ਬਾਲਦੀ ਜੀ, ਇੰਡੀਅਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਵ੍ ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਭੈਣ ਸੰਜਨਾ ਗੋਇਲ ਜੀ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਗਠਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਵਿਪੁਲ ਗੋਇਲ ਜੀ, ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਾਨਵ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਰਿਸਰਚ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਿਹਤਰ ਇਲਾਜ ਮਿਲ ਸਕੇਗਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਯਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿਲ ਤੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਨਾਲ ਹੀ ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਅੱਜ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਝ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜੀ-20 ਜਿਹੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਬੁਣਕਰ ਸਾਥੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਮਝੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੱਕ ਅਸਧਾਰਣ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਸਾਡਾ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਜਿਹੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਿਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੈਅ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਹੈ।

ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਨਮਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਹੋਰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਊ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਜਦੇ ਰਹੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਪੂਜਾ ਦਾ ਮਹਾਨ ਤਿਉਹਾਰ ਛੱਠ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਛੱਠ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ, ਆਪਣੇ ਘਰ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ ਛੱਠ ਮਾਤਾ ਸਭ ਦੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ, ਸਭ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇਵੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਸੂਰਜ ਪੂਜਾ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੂਜਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਤਾਰ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜ੍ਹਵਾਂ ਅੰਗ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਭਾਵ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਛੱਠ ਮਾਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਠੇਕੂਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਵਰਤ ਵੀ ਕਿਸੇ ਔਖੀ ਸਾਧਨਾ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਛੱਠ ਪੂਜਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਦੇ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕ ਮਿਲ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸ ਦੀ ਬਣੀ ਟੋਕਰੀ ਜਾਂ ਸੁਪਲੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਦੀਵਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਪਤਾਸੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ ਉੱਦਮੀਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਛੱਠ ਦੀ ਪੂਜਾ ਸੰਪੂਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਛੱਠ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ’ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਆਉਣ ’ਤੇ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸੜਕ, ਨਦੀ, ਘਾਟ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਰੋਤਾਂ, ਸਭ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਛੱਠ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਵੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਅੱਜ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਪੁਰਵਾਂਚਲ ਦੇ ਲੋਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਛੱਠ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ, ਮੁੰਬਈ ਸਮੇਤ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੱਠ ਦਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਆਯੋਜਨ ਹੋਣ ਲਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਯਾਦ ਹੈ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਉਤਨੀ ਛੱਠ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਜ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਪੂਰੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਛੱਠ ਪੂਜਾ ਦੇ ਰੰਗ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲਗੇ ਹਨ, ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਛੱਠ ਪੂਜਾ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣੇ ਅਸੀਂ ਪਵਿੱਤਰ ਛੱਠ ਪੂਜਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਭਗਵਾਨ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਸੂਰਜ ਪੂਜਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਦਾਨ ਦੀ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰੀਏ। ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਇਹ ਵਰਦਾਨ ਹੈ ‘ਸੌਰ ਊਰਜਾ’ ਅੱਜ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੂਜਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਵੀ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੰਪਰਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਸੂਰਜ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ। ਸੂਰਜ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਦੇ ਗ਼ਰੀਬ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵਰਗੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਖੋਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ ’ਚ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਹੈ ਥਿਰੁ ਕੇ. ਏਝਿਲਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਪੀ. ਐੱਮ. ਕੁਸੁਮ ਯੋਜਨਾ’ ਦਾ ਲਾਭ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ 10 ਹਾਰਸ ਪਾਵਰ ਦਾ ਸੋਲਰ ਪੰਪ ਸੈੱਟ ਲਗਵਾਇਆ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਦੇ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ’ਤੇ ਕੁਝ ਖਰਚ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਲਈ ਹੁਣ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਭਰਤਪੁਰ ਵਿੱਚ ‘ਪੀ. ਐੱਮ. ਕੁਸੁਮ ਯੋਜਨਾ’ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਾਭਾਰਥੀ ਕਿਸਾਨ ਹਨ ਕਮਲ ਜੀ ਮੀਣਾ, ਕਮਲ ਜੀ ਨੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਸੋਲਰ ਪੰਪ ਲਗਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਗਤ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਲਾਗਤ ਘੱਟ ਹੋਈ ਤਾਂ ਆਮਦਨੀ ਵੀ ਵਧ ਗਈ। ਕਮਲ ਜੀ ਸੋਲਰ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਦੂਸਰੇ ਕਈ ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਗਾਂ ਦੇ ਗੋਹੇ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਉਤਪਾਦ ਹਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੋਲਰ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ 10-12 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਕੁਸੁਮ ਯੋਜਨਾ ਨਾਲ ਕਮਲ ਜੀ ਨੇ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਗੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਆਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪੈਸੇ ਮਿਲਣ? ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੂਰਜੀ ਪਿੰਡ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੋਢੇਰਾ ਦੀ ਖੂਬ ਚਰਚਾ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਮੋਢੇਰਾ ਸੂਰਜੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਘਰ ਸੋਲਰ ਪਾਵਰ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਗੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਕਈ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ’ਚ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ। ਬਲਕਿ ਬਿਜਲੀ ਤੋਂ ਕਮਾਈ ਦਾ ਚੈੱਕ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖ ਕੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਵੀ ਸੂਰਜੀ ਪਿੰਡ ’ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਯਾਨੀ ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੋਢੇਰਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਕਰ ਹੀ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਆਓ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੋਢੇਰਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਸਮੇਂ ਫੋਨ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਜੁੜੇ ਹਨ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਵਿਪਿਨ ਭਾਈ ਪਟੇਲ:-

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਿਪਿਨ ਭਾਈ ਨਮਸਤੇ। ਦੇਖੋ ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੋਢੇਰਾ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਡਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ’ਚ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਜਾਣਕਾਰ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ-ਕੀ ਦੱਸਦੇ ਹੋ, ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ?

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਸਰ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਜੋ ਬਿਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਬਿਜਲੀ ਬਿਲ, ਉਹ ਹੁਣ ਜ਼ੀਰੋ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ 70 ਰੁਪਏ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਾਡੇ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜੋ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਸੁਧਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮਤਲਬ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਬਿਜਲੀ ਬਿਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ।

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਹਾਂ ਸਰ! ਉਹ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸਹੀ ਹੈ ਸਰ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ। ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰ ਨੇ ਜੋ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹਨ ਸਰ। ਅਨੰਦਮਈ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਏ। ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ’ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ?

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਹਾਂ ਸਰ! ਸਹੀ ਹੈ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਕੀ ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਜੋ ਆਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੈ?

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਸਰ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ, ਉਹ ਖੇਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਜੋ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ। ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਤਾਂ ਭਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬੇਫਿਕਰ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮਤਲਬ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਵੀ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੁਵਿਧਾ ਵਧ ਗਈ।

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸੀ ਅਤੇ ਥ੍ਰੀ-ਡੀ ਸ਼ੋਅ, ਜਿਸ ਦਾ ਇੱਥੇ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੋਢੇਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਚਾਰਚੰਨ ਲਗ ਗਏ ਹਨ ਸਰ ਅਤੇ ਉਹ ਜੋ ਸੈਕਟਰੀ ਆਏ ਸਨ ਸਰ...

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਜੀ ਜੀ...

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਤਾਂ ਉਹ ਪਿੰਡ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਜੀ ਹਾਂ, ਯੂ. ਐੱਨ. ਦੇ ਸੈਕਟਰੀ ਜਨਰਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਭਾਈ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਚਲੋ ਵਿਪਿਨ ਭਾਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਦਾ ਅਭਿਆਨ ਘਰ-ਘਰ ਚੱਲੇ।

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਠੀਕ ਹੈ ਸਰ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਦੱਸਾਂਗੇ ਸਰ ਕਿ ਭਾਈ ਸੋਲਰ ਲਗਵਾਓ। ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਲਗਾਓ ਤੇ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ। ਚਲੋ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ, ਧੰਨਵਾਦ ਭਾਈ।

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਸਰ, ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਸਰ... ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਧਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ।

ਵਿਪਿਨ ਭਰਾ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਆਓ ਹੁਣ ਮੋਢੇਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ :

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਹੈਲੋ ਨਮਸਤੇ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਤੇ, ਨਮਸਤੇ ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ। ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਤੁਸੀਂ?

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹਾਂ ਸਰ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਹੋ?

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹਾਂ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਅਸੀਂ ਧਨ ਹੋ ਗਏ ਸਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਹਾਂ!

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਮੋਢੇਰਾ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਤਾਂ ਫ਼ੌਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹੋ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਮੈਂ ਫ਼ੌਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹਾਂ ਸਰ, ਸਾਬਕਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਤੁਹਾਨੂੰ?

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਮੈਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ, ਗਾਂਧੀ ਨਗਰ ਵਿੱਚ, ਕਚਰਾ, ਕਾਂਝੋਰ, ਜੰਮੂ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦਾ। ਬਹੁਤ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਉੱਥੇ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਇਹ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੀ ਵੀ ਵਧੀਆ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹੋ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਹਾਂ, ਹਾਂ... ਸਿੱਖੀ ਹੈ ਸਰ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਨੂੰ ਮੋਢੇਰਾ ਵਿੱਚ ਜੋ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ, ਇਹ ਸੋਲਰ ਰੂਫ ਟੌਪ ਪਲਾਂਟ ਤੁਸੀਂ ਲਗਵਾ ਲਿਆ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ, ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਹ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ? ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ? ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਏਦਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਿਜਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ? ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਹੁਣ ਕੀ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੈ?

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਬਹੁਤ ਸਰ... ਫਾਇਦਾ ਤਾਂ ਫਾਇਦਾ ਹੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਸਰ। ਸਰ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ। 24 ਘੰਟੇ ਸਾਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਬਿਲ ਤਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਿਲਕੁਲ। ਸਾਡੇ ਘਰ ’ਚ ਅਸੀਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਸੀਂ ”se ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਸਰ, ਤੁਹਾਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਸਰ। ਬਿਲ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਫਰੀ ਮਾਈਂਡ ਨਾਲ ਸਭ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਇਹ ਗੱਲ ਸਹੀ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ ਸਰ, ਬਣਾ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਫਰੀ ਮਾਈਂਡ ਨਾਲ ਸਭ ਇਹ ਜੋ ਵਾਸ਼ਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ, ਏ. ਸੀ. ਹੈ ਸਭ ਚਲਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਕੀ ਲੋਕ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਹਨ, ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ?

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਨ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚੰਗਾ ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਪਤੀਦੇਵ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਸੂਰਜ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਜੋ ਉਹ ਲਾਈਟ ਸ਼ੋਅ ਹੁੰਦਾ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਈਵੈਂਟ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਫੋਰਨਰਸ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪਤੀ ਦਾ ਹੁਣ ਕੰਮ ਵਧ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਏਨੇ ਮਹਿਮਾਨ ਉੱਥੇ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਹਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਕੰਮ ਵਧੇ ਸਰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ, ਬਸ ਤੁਸੀਂ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਜਾਓ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੁਣ ਪਿੰਡ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਭ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਹਾਂ ਸਰ... ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੋਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਮੋਢੇਰਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਾਂਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਿੰਡ ਨੇ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : 24 ਘੰਟੇ ਸਰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਜੋ ਪੈਸੇ ਬਚੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਚੰਗੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੋਵੇ। ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਭ ਮੋਢੇਰਾ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਨਮਸਕਾਰ।

ਸਾਥੀਓ, ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ ਅਤੇ ਵਿਪਿਨ ਭਾਈ ਨੇ ਜੋ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ, ਪਿੰਡਾਂ-ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ। ਮੋਢੇਰਾ ਦਾ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁਣ ਪੈਸੇ ਵੀ ਬਚਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਆਮਦਨ ਵੀ ਵਧਾਵੇਗੀ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਹਨ ਮੰਜ਼ੂਰ ਅਹਿਮਦ ਲਹਰਵਾਲ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਖਰਚਾ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ ਦਾ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਵੀ 4000 ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ’ਤੇ ਸੋਲਰ ਰੂਫ ਟੌਪ ਪਲਾਂਟ ਲਗਵਾਇਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਰਚਾ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਏਦਾਂ ਹੀ ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਕੁੰਨੀ ਦੇਓਰੀ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੂਸਰੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁੰਨੀ ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਕੇਂਦੂਝਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਰਦਾਪਾਲ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੋਲਰ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਰੀਲਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨ ’ਤੇ ਸਿਲਕ ਦੀ ਕਤਾਈ ਦੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੋਲਰ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ’ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਬਿਲ ਦਾ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਦਾ ਵਰਦਾਨ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ। ਵਰਦਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਵੇ, ਉਤਨਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੋ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋੜੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਸਪੇਸ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਸੋਲਰ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਮਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸ ਕੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਧਾਵਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਹੁਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਕੱਠੇ 36 ਸੈਟੇਲਾਈਟਸ ਨੂੰ ਅੰਤ੍ਰਿਕਸ਼ ’ਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੀਵਾਲੀ ਤੋਂ ਠੀਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਲੀ ਇਹ ਸਫਲਤਾ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਪੈਸ਼ਲ ਦੀਵਾਲੀ ਗਿਫਟ ਹੈ। ਇਸ ਲਾਂਚਿੰਗ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ ਅਤੇ ਕੱਛ ਤੋਂ ਕੋਹਿਮਾ ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਡਿਜੀਟਲ ਕੁਨੈਕਟੀਵਿਟੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਣਗੇ। ਦੇਸ਼ ਜਦੋਂ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਪੁਰਾਣਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕਿਰਿਓਜਨਿਕ ਰਾਕੇਟ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ, ਬਲਕਿ ਅੱਜ ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਦਰਜਨਾਂ ਸੈਟੇਲਾਈਟਸ ਅੰਤ੍ਰਿਕਸ਼ ’ਚ ਭੇਜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਾਂਚਿੰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਗਲੋਬਲ ਕਮਰਸ਼ੀਅਲ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਖਿਡਾਰੀ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਅੰਤ੍ਰਿਕਸ਼ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਅਵਸਰਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਸਭ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ, ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਿਮਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਲਗੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਅਤੇ ਸਟਾਰਟ ਅੱਪਸ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਇਨਵੈਨਸ਼ਨਜ਼ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀਸ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਲਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਖਾਸਕਰ ਆਈ. ਐੱਨ.-ਸਪੇਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਈ. ਐੱਨ.-ਸਪੇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੇਲੋਡਸ ਅਤੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਟਾਰਟ ਅੱਪਸ ਅਤੇ 9nnovators ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ’ਚ ਬਣ ਰਹੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ ਅਵਸਰਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਆਵੇ, ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਆਵੇ, ਅਗਵਾਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਆਵੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਘਸੀਆਂ-ਪਿਟੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਘਰ ਕਰ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਟੂਡੈਂਟ ਪਾਵਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੰਗਠਨ ਚੋਣਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਟੂਡੈਂਟ ਪਾਵਰ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਸਟੂਡੈਂਟ ਪਾਵਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪਾਵਰਫੁਲ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਆਖਿਰ ਅੱਜ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ, ਉਹ ਹੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ 2047 ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਗੇ। ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਮਨਾਏਗਾ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਸੀਨਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁਨਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਉਸ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਏਗਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦੇਸ਼ ਅੱਜ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਨੇਸ਼ਨ ਬਿਲਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੈਕਾਥਾਂਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਬਲਮ ਸੋਲਵ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਰਾਤ-ਰਾਤ ਭਰ ਜਾਗ ਕੇ ਘੰਟਿਆਂਬੱਧੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਇੱਕ ਹੈਕਾਥਾਂਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚੈਲੰਜਿਸ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜਿ੍ਹਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਲਿਊਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਮੈਂ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ‘ਜੈ ਅਨੁਸੰਧਾਨ’ ਦਾ ਨਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਇਸ ਦਹਾਕੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ “echade ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ, ਇਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸਾਡੀ 99“s ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਲਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ 14-15 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਸਾਰੇ 23 99“s ਆਪਣੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨਸ ਅਤੇ ਰੀਸਰਚ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇੱਕ ਮੰਚ ’ਤੇ ਆਏ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਤੋਂ ਚੁਣ ਕੇ ਆਏ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਰੀਸਰਚਰਸ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 75 ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਹੈਲਥ ਕੇਅਰ, ਐਗਰੀਕਲਚਰ, ਰੋਬੋਟਿਕਸ, ਸੈਮੀਕੰਡਕਟਰਸ, 5-ਜੀ ਕਮਿਊਨੀਕੇਸ਼ਨਸ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਥੀਮਸ ’ਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸੀ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਹੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਇੱਕ ਸਨ ਪਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਵੱਲ ਤੁਹਾਡਾ ਧਿਆਨ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ 99“ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਨੇ ਨਵਜਨਮੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪੋਰਟੇਬਲ ਵੈਂਟੀਲੇਟਰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਬੈਟਰੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਮਿਥੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਮੋਬਿਲਟੀ ਹੋਵੇ, ਡ੍ਰੋਨ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਹੋਵੇ, 5-ਜੀ ਹੋਵੇ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਨਵੀਂ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ 99“s ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ’ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਅਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨਵੀਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟੀਚਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ 99“ ਮਦਰਾਸ ਅਤੇ 99“ ਕਾਨਪੁਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ 5-ਜੀ ਟੈਸਟ ਬੈਡ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਯਤਨ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ 99“s ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਇੰਸਟੀਟਿਊਸ਼ਨਸ ਵੀ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਆਪਣੀ ਐਕਟੀਵਿਟੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਲਿਆਉਣਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਣ-ਕਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਖਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਬੈਂਗਲੂਰੂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਤੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਗਜ਼ਬ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਹੈ। 20 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਹਿਕਾਰ ਨਗਰ ਦੇ ਇੱਕ ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹਰਿਆ-ਭਰਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਮ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਸੀ ਪਰ 20 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲਗਾਏ ਗਏ ਉਹ ਪੌਦੇ ਅੱਜ 40-40 ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਅਤੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਦਰੱਖਤ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਮਨ ਮੋਹ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਰੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਦਭੁਤ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਨੜ੍ਹਾ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਬੜ੍ਹਾਵਾ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਸਹਿਕਾਰ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੱਸ ਸ਼ੈਲਟਰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੰਨੜ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਬਰਾਸ ਪਲੇਟਸ ਵੀ ਭੇਂਟ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਕੋਲੌਜੀ ਅਤੇ ਕਲਚਰ ਦੋਵੇਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਅਤੇ ਵਧਣ-ਫੁਲਣ, ਸੋਚੋ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਈਕੋ ਫਰੈਂਡਲੀ ਲਿਵਿੰਗ ਅਤੇ ਈਕੋ ਫਰੈਂਡਲੀ ਪ੍ਰੋਡੱਕਟਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਿਸ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਯਤਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਤਨ ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਦੇ ਅਨਾਈਕੱਟੀ ਵਿੱਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਨਿਰਯਾਤ ਦੇ ਲਈ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਈਕੋ ਫਰੈਂਡਲੀ ਟੇਰਾਕੋਟਾ ਟੀ-ਕੱਪਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ। ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਟੇਰਾਕੋਟਾ ਟੀ-ਕੱਪਸ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਚੁੱਕੀ। ਕਲੇਅ-ਮਿਕਸਿੰਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਫਾਈਨਲ ਪੈਕੇਜਿੰਗ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਖ਼ੁਦ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਰੇਨਿੰਗ ਵੀ ਲਈ ਸੀ। ਇਸ ਅਦਭੁਤ ਯਤਨ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਤਾਰੀਫ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਘੱਟ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਇਓਵਿਲਿਜ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਬਾਇਓਵਿਲਿਜ-2 ਦੀ ਪੌੜੀ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਹਨ। ਬਾਇਓਵਿਲਿਜ-2 ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਉਪਾਅ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਲਰ ਐਨਰਜੀ, ਬਾਇਓ ਗੈਸ, ਬੀ-ਕੀਪਿੰਗ ਅਤੇ ਬਾਇਓ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਸ ਇਹ ਸਭ ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਜੇ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਅਭਿਆਨ ਨੂੰ ਬਾਇਓਵਿਲੀਜ-2 ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਧ ਰਹੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਈਫ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਈਫ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ, ਅਜਿਹੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ, ਅਜਿਹੇ ਲਾਈਫ ਸਟਾਈਲ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾਵੇ। ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਈਫ ਨੂੰ ਜਾਣੋ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੋ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੱਲ੍ਹ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦਿਵਸ ਹੈ। ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਅਵਸਰ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਰਨ ਫਾਰ ਯੂਨਿਟੀ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੌੜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦੇ ਸੂਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਭਾਵਨਾ ਸਾਡੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਵੇਖੀ ਹੈ, ‘ਜੁੜੇਗਾ ਇੰਡੀਆ ਤੋ ਜੀਤੇਗਾ ਇੰਡੀਆ’ ਇਸ ਥੀਮ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਏਕਤਾ ਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਉੱਥੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੇਡ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਬੜ੍ਹਾਵਾ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਆਯੋਜਨ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ 36 ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 7 ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ 2 ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਪਰਧਾ ਯੋਗ ਆਸਨ ਅਤੇ ਮਲਖੰਬ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਰਹੀ। ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜੋ 3 ਟੀਮਾਂ ਰਹੀਆਂ, ਉਹ ਹਨ ਸਰਵਿਸੇਸ ਦੀ ਟੀਮ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਟੀਮ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ 6 ਨੈਸ਼ਨਲ ਰਿਕਾਰਡਸ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 60 ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੇਮਜ਼ ਰਿਕਾਰਡਸ ਵੀ ਬਣੇ। ਮੈਂ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ, ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਇਸ ਖੇਡ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੀ ਦਿਲੋਂ ਤਾਰੀਫ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਸਫਲ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਨਰਾਤਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਇਆ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਗੁਜਰਾਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁਟਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਕਿਵੇਂ ਲੈ ਸਕਣਗੇ। ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਨਰਾਤਿਆਂ ਦੇ ਗਰਬਾ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਗੁਜਰਾਤ ਇਕੱਠੇ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਲਵੇਗਾ? ਪਰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਹਿਮਾਨ-ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੇਮਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲਾ, ਖੇਡ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਸੰਗਮ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਖਿਡਾਰੀ ਵੀ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਖੇਡ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹ ਗਰਬਾ ਅਤੇ ਡਾਂਡੀਆ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਖਾਣਾ ਅਤੇ ਨਰਾਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖੂਬ ਸ਼ੇਅਰ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਨੰਦਦਾਇਕ ਸੀ। ਆਖਿਰਕਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਨਾ ਹੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਨਵੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ 15 ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਜਨਜਾਤੀਯ ਗੌਰਵ ਦਿਵਸ ਮਨਾਏਗਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਦਿਨ ਆਦਿਵਾਸੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਸੈਲੀਬਰੇਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਲਿਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਆਬਾ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਆਬਾ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਅੱਜ ਵੀ ਅਸੀਂ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਆਬਾ ਨੇ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਤੀ ਸਾਡੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕ ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਮਾਤਭੂਮੀ ਦੇ ਲਈ ਕਰਤੱਵ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਅੱਜ ਵੀ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਰਾਂਚੀ ਦੇ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਮਾਂ ਮਿਲੇ, ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ 1 ਨਵੰਬਰ ਯਾਨੀ ਪਰਸੋਂ ਮੈਂ ਗੁਜਰਾਤ-ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮਾਣਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਾਂਗਾ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਆਦਿਵਾਸੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਾਣਗੜ੍ਹ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਨਵੰਬਰ 1913 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗਵਾਉਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਇਸ ਜਨਜਾਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਅਤੇ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਵੀਰਤਾ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ, ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜਿੰਨੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ਨਾਲ ਪਾਲਣ ਕਰਾਂਗੇ, ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਉਤਨੀ ਹੀ ਉਚਾਈ ਨੂੰ ਛੂਹ ਲਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਆਉਣ ਵਾਲੀ 8 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਗੁਰਪੁਰਬ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ। ਜਿੰਨਾ ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ ਦੇ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਉਤਨਾ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਫੈਲਾਇਆ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਜਨ-ਜਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ 550ਵਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰੀਡੋਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਣਾ ਵੀ ਉਤਨਾ ਹੀ ਸੁਖਦ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਹੇਮਕੁੰਟ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਲਈ ਰੋਪਵੇਅ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਵੀ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਦਿਨ ਕਾਰਤਿਕ ਪੁੰਨਿਆ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਤੀਰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਬਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਿਵਸ ਵੀ ਮਨਾਉਣਗੇ। ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਪਣਾ ਸਥਾਪਨਾ ਦਿਵਸ ਮਨਾਏਗਾ, ਕੇਰਲਾ ਪਿਰਾਵਿ ਮਨਾਇਆ ਜਾਏਗਾ। ਕਰਨਾਟਕਾ ਰਾਜ ਉਤਸਵ ਮਨਾਇਆ ਜਾਏਗਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣਗੇ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦੀ, ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਅਤੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਪਿਰਿਟ ਜਿੰਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਦੇਸ਼ ਓਨਾ ਹੀ ਅੱਗੇ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੋ। ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹੋ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਅਗਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਗਿਆ ਦਿਓ। ਨਮਸਕਾਰ। ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਜਿਸ ਗੱਲ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ - ਉਹ ਹੈ ਚੀਤਾ। ਚੀਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਸੁਨੇਹੇ ਆਏ ਹਨ, ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਰੁਣ ਕੁਮਾਰ ਗੁਪਤਾ ਜੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਫਿਰ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਐੱਨ. ਰਾਮ ਚੰਦਰਨ ਰਘੂਰਾਮ ਜੀ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਰਾਜਨ ਜੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਬ੍ਰਤ ਜੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚੀਤਿਆਂ ਦੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ’ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਹੈ। 130 ਕਰੋੜ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਖੁਸ਼ ਹਨ, ਫ਼ਖਰ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹਨ - ਇਹ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਪਿਆਰ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਸਵਾਲ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮੋਦੀ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਚੀਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਕਦੋਂ ਮਿਲੇਗਾ?

ਸਾਥੀਓ, ਇੱਕ ਟਾਸਕ ਫੋਰਸ ਬਣੀ ਹੈ, ਇਹ ਟਾਸਕ ਫੋਰਸ ਚੀਤਿਆਂ ਦੀ ਮੌਨਿਟਰਿੰਗ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਦੇਖੇਗੀ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਸਕੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਚੀਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕੋਗੇ, ਲੇਕਿਨ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕੰਮ ਸੌਂਪ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਮਾਈਗੌਵ ਦੇ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ’ਤੇ ਇੱਕ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਚੀਤਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਅਸੀਂ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਆਖਿਰ ਉਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਚੀਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮਕਰਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਉਂਝ ਇਹ ਨਾਮਕਰਣ ਜੇਕਰ ਰਵਾਇਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਾਫੀ ਚੰਗਾ ਰਹੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਸਾਨੂੰ ਸਹਿਜ ਹੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸੋ ਆਖਿਰ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਵਰਤਾਓ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਰਵਾਇਤੀ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਦਰ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਭਾਗ ਲਓ - ਕੀ ਪਤਾ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਚੀਤੇ ਦੇਖਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ 25 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ, ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਸਪੂਤ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਇ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਉੱਪਰ ਗੌਰਵ ’ਤੇ ਫ਼ਖ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੌਲਿਕ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਓਨੇ ਹੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੀਨਦਿਆਲ ਜੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖੂਬੀ ਇਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਏਕਾਤਮ ਮਾਨਵ ਦਰਸ਼ਨ’ ਅਤੇ ‘ਅੰਤਯੋਦਯ’ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੀ। ਦੀਨਦਿਆਲ ਜੀ ਦਾ ‘ਏਕਾਤਮ ਮਾਨਵ ਦਰਸ਼ਨ’ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਜੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਦਵੰਦ ਅਤੇ ਬੁਰੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ। ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ’ਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ - ‘ਆਤਮਵਤ੍ ਸਰਵਭੂਤੇਸ਼ੁ’ (‘आत्मवत् सर्वभूतेषु’) ਅਰਥਾਤ ਅਸੀਂ ਜੀਵ ਮਾਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨੀਏ, ਆਪਣੇ ਜਿਹਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰੀਏ। ਆਧੁਨਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕਿਵੇਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੀਨਦਿਆਲ ਜੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ। ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੋ ਭੇਦਭਾਵਨਾ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਬੌਧਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਵੀ ਸਨ - ‘ਸਾਡੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤਾਂ ਹੀ ਸਾਰਥਿਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪਹਿਚਾਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੇ।’ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਜ਼ਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਇ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਅਖੀਰਲੇ ਪਾਏਦਾਨ ’ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੀਨਦਿਆਲ ਜੀ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਮੰਨਾਂਗੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜਿੰਨਾ ਸਿੱਖਾਂਗੇ, ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਓਨਾ ਹੀ ਅੱਗੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਯਾਨੀ 28 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਨ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਮਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਪੂਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਏਅਰਪੋਰਟ ਦਾ ਨਾਮ ਹੁਣ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਦੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਡੀਕ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲਈਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ’ਤੇ ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰਤ ਬਣਾਈਏ, ਇਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸਮਾਰਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਕਰਤਵਯ ਪੱਥ ’ਤੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਵੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਏਅਰਪੋਰਟ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਦਮ ਹੈ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਕਿਆਂ ’ਤੇ ਸੈਲਿਬ੍ਰੇਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 28 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਵੀ ਹਰ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੇ।

ਵੈਸੇ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲ 28 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸੈਲਿਬ੍ਰੇਟ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਜ੍ਹਾ ਵੀ ਹੈ। ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕੀ? ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਕਹਾਂਗਾ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ ਜੋਸ਼ ਚਾਰ ਗੁਣਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਹ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਹਨ - ਸਰਜੀਕਲ ਸਟ੍ਰਾਈਕ। ਵਧ ਗਿਆ ਨਾ ਜੋਸ਼! ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੀ ਜੋ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਓਹਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪੂਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਸੈਲਿਬ੍ਰੇਟ ਕਰੀਏ, ਆਪਣੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰੀਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ - ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਤਪੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਵੀ ਰੁਕਾਵਟ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਰੀਰਿਕ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਜਾਂ ਬੋਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। ਅਜਿਹੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਹਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਰਿ੍ਹਆਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਦਿੱਕਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਸਪਸ਼ਟ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਤੈਅ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਟੈਂਡਰਡਸ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਹੀ ਸਾਲ 2015 ਵਿੱਚ ‘ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਸੈਂਟਰ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਹੁਣ ਤੱਕ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਯਾਨੀ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਡੇ ’ਤੇ ਕਈ ਸਕੂਲੀ ਪਾਠਕ੍ਰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੇ ਤੈਅ ਸਟੈਂਡਰਡ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੀ ਜੋ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਬਣੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਵੀਡੀਓ ਬਣਾ ਕੇ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਯੂਟਿਊਬ ’ਤੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ, ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚੈਨਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਯਾਨੀ 7-8 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਲਾਭ ਲੱਖਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਪੂਜਾ ਜੀ ਤਾਂ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਵਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ 2018 ਵਿੱਚ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਂ-ਬੇਟੇ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੂਜਾ ਜੀ ਦੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਸਿੱਖੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸਟੋਰੀ ਟੈਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤ ਕੇ ਵੀ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟਿੰਕਾ ਜੀ ਦੀ 6 ਸਾਲ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਹੈ ਜੋ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਟਿੰਕਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੱਚੀ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਟਿੰਕਾ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਮਾਂ-ਬੇਟੀ ਹੁਣ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਗੱਲਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਲਾਭ ਕੇਰਲਾ ਦੀ ਮੰਜੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੰਜੂ ਜੀ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵੀ ਇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਹੀ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲਈ ਸੰਵਾਦ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੰਜੂ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਬਣ ਦਾ ਵੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ। ਭਰਾਵੋ ਅਤੇ ਭੈਣੋ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬ੍ਰੇਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਹੇਮਕੋਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਹੇਮਕੋਸ਼ ਅਸਮੀਆ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ 19ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਦ ਹੇਮ ਚੰਦਰ ਬਰੂਆ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹੇਮਕੋਸ਼ ਦਾ ਬ੍ਰੇਲ ਐਡੀਸ਼ਨ ਲਗਭਗ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਸਫਿਆਂ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ 15 ਵੋਲੀਅਮ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਯਤਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਰ ਇੱਕ ਯਤਨ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਕੌਸ਼ਲ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਪੈਰਾ-ਸਪੋਰਟਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਝੰਡੇ ਲਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਈ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਗਵਾਹ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਕਈ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਦਿੱਵਯਾਂਗਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਫਿਟਨਸ ਕਲਚਰ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਦਿੱਵਯਾਂਗਾਂ ਦੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸੂਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਅਨਵੀ ਦੇ ਯੋਗ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਉਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇੰਨੀ ਯਾਦਗਾਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਥੀਓ, ਅਨਵੀ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਡਾਊਨ ਸਿੰਡਰੋਮ ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਦਿਲ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਵੀ ਜੂਝਦੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ 3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਓਪਨ ਹਾਰਟ ਸਰਜਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨਾ ਤਾਂ ਅਨਵੀ ਨੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਕਦੀ ਹਾਰ ਮੰਨੀ। ਅਨਵੀ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਡਾਊਨ ਸਿੰਡਰੋਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਨਵੀ ਦੀ ਦੂਸਰਿਆਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਿਵੇਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਕਿਵੇਂ ਚੁੱਕਣਾ, ਜੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਤਸਮੇ ਬੰਨ੍ਹਣੇ, ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਬਟਨ ਕਿਵੇਂ ਲਗਾਉਣਾ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿਖਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਕਿਹੜੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਧੀਰਜ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਬੇਟੀ ਅਨਵੀ ਨੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਖਾਈ, ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਵਿਖਾਈ, ਉਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੌਸਲਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਯੋਗ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਮੁਸੀਬਤ ਇੰਨੀ ਗੰਭੀਰ ਸੀ ਕਿ ਅਨਵੀ ਆਪਣੇ ਦੋ ਪੈਰਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਖੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਯੋਗ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਯੋਗ ਸਿਖਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕੋਚ ਦੇ ਕੋਲ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਬੜੀ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚੀ ਯੋਗ ਕਰ ਸਕੇਗੀ? ਲੇਕਿਨ ਕੋਚ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਅਨਵੀ ਕਿਸ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯੋਗ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਲਗੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਐਕਸਪਰਟ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਅਨਵੀ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਦੀ ਹੈ। ਯੋਗ ਨੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਅਨਵੀ ਨੇ ਯੋਗ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਥ ਕਰਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਥ ਕੀਤਾ। ਅਨਵੀ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਯੋਗ ਨਾਲ ਅਨਵੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਨੋਖਾ ਬਦਲਾਅ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਗਜ਼ਬ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਯੋਗ ਨਾਲ ਅਨਵੀ ਦੀ ਸਰੀਰਿਕ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਯੋਗ ਨਾਲ ਹੋਏ ਲਾਭ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਸਕਣ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਨਵੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਕੇਸ ਸਟਡੀ ਹੈ ਜੋ ਯੋਗ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਜਾਂਚਣਾ-ਪਰਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਅਨਵੀ ਦੀ ਇਸ ਸਫਲਤਾ ’ਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ, ਯੋਗ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਵੀ ਖੋਜ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਡਾਊਨ ਸਿੰਡਰੋਮ ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਹੁਣ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦੇ ਲਈ ਯੋਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਡਾਇਬਟੀਜ਼ ਅਤੇ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਯੋਗ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣਾ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਯੂਨਾਇਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨ - ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਯਤਨ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਯਤਨ ਹੈ ਸਾਲ 2017 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ - ‘ਇੰਡੀਆ ਹਾਈਪਰਟੈਂਸ਼ਨ ਕੰਟਰੋਲ ਇਨੀਸ਼ਿਏਟਿਵ’। ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਸਰਕਾਰੀ ਸੇਵਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਇਨੀਸ਼ਿਏਟਿਵ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਅਨੋਖਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧਿਆਂ ਦਾ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਸ ਇਨੀਸ਼ਿਏਟਿਵ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਣਥੱਕ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮਾਨਵ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਯਾਤਰਾ ਨਿਰੰਤਰ ‘ਪਾਣੀ’ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ - ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸਮੁੰਦਰ ਹੋਵੇ, ਨਦੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਹੋਵੇ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਵੀ ਸੁਭਾਗ ਹੈ ਕਿ ਲਗਭਗ ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੰਬੀ ਤਟ ਰੇਖਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡਾ ਸਮੁੰਦਰ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਟੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਟੀ ਸੀਮਾ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਦੀਪਾਂ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਗੁਜਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਵਧਦੇ-ਫੁਲਦੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਟੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਦੁਖਦ ਪੱਖ ਵੀ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਇਹ ਤਟੀ ਖੇਤਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮੁੰਦਰੀ ਈਕੋ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਾਡੇ ਬੀਚਾਂ ’ਤੇ ਫੈਲੀ ਗੰਦਗੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਯਤਨ ਕਰੀਏ। ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਤਟੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤੱਟਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ‘ਸਵੱਛ ਸਾਗਰ - ਸੁਰਕਸ਼ਿਤ ਸਾਗਰ’ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। 5 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਬੀਤੀ 17 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਦਿਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਕੋਸਟਲ ਕਲੀਨ ਅੱਪ ਡੇ ਵੀ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ 75 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚਲੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਨਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੂਰੇ ਢਾਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਸਫਾਈ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਹਿਊਮਨ ਚੇਨ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਕਾਕੀਨਾੜਾ ਵਿੱਚ ਗਣਪਤੀ ਵਿਸਰਜਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। ਐੱਨਐੱਸਐੱਸ ਦੇ ਲਗਭਗ 5 ਹਜ਼ਾਰ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ 30 ਟਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 3 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਣ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਵੱਛ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਸੁਰਕਸ਼ਿਤ ਸਾਗਰ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਗੇ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦੇਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।

ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਅਫਸਰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮੇਅਰ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਰਪੰਚਾਂ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੰਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਵੱਛਤਾ ਵਰਗੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰੋ, ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਓ।

ਬੈਂਗਲੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟੀਮ ਹੈ - ਯੂਥ ਫੌਰ ਪਰਿਵਰਤਨ। ਪਿਛਲੇ 8 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਟੀਮ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਸਮੁਦਾਇਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ ਹੈ ‘ਸਟੋਪ ਕੰਪਲੇਨਿੰਗ, ਸਟਾਰਟ ਐਕਟਿੰਗ’ ਇਸ ਟੀਮ ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ 370 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਥਾਂ ’ਤੇ ਯੂਥ ਫੌਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ 100 ਤੋਂ 150 ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਇੱਕ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸਵੇਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਕਚਰਾ ਤਾਂ ਹਟਾਇਆ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੀਵਾਰਾਂ ’ਤੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਅਤੇ ਆਰਟਿਸਟਿਕ ਸਕੈਚ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਕੈਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਕੋਟਸ ਵੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਬੈਂਗਲੁਰੂ ਦੇ ਯੂਥ ਫੌਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰਠ ਦੇ ‘ਕਬਾੜ ਸੇ ਜੁਗਾੜ’ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸੁੰਦਰੀਕਰਣ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦਾ ਸਕਰੈਪ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਵੇਸਟ, ਪੁਰਾਣੇ ਟਾਇਰ ਅਤੇ ਡਰੱਮ ਜਿਹੀਆਂ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਘੱਟ ਖਰਚੇ ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰੀਕਰਣ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ - ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਇਸ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੈਂ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਨਵਰਾਤਰੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਵੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਵਰੂਪ ‘ਮਾਂ ਸ਼ੈਲ ਪੁੱਤਰੀ’ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਇੱਥੋਂ ਤੋਂ 9 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਨਿਯਮ, ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਵਰਤ, ਦੁਸ਼ਹਿਰੇ ਦਾ ਪੁਰਬ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਯਾਨੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪੁਰਬਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਥਾ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੀ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਜੇ ਦਾ ਪੁਰਬ ਇਹੀ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੁਸ਼ਹਿਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਨ ਤੇਰਸ ਅਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਵੀ ਤਿਉਹਾਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਬੀਤੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਜੁੜ ਗਿਆ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦਾ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲੋਕਲ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੂੰ, ਸ਼ਿਲਪਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਆਉਣ ਵਾਲੀ 2 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਬਾਪੂ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਖਾਦੀ, ਹੈਂਡਲੂਮ, ਹੈਂਡੀਕ੍ਰਾਫਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲੋਕਲ ਸਮਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਖਰੀਦੋ। ਆਖਿਰ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਸਹੀ ਅਨੰਦ ਵੀ ਤਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦ ਦੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਰਥਨ ਵੀ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਗਿਫਟ ਕਰੀਏ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰੀਏ।

ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਖਾਸ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਸੀਂ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵੀ ਲਕਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਚਲ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦੀਵਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰੀ ਖਾਦੀ ਹੈਂਡਲੂਮ ਜਾਂ ਹੈਂਡੀਕ੍ਰਾਫਟ ਇਸ ਉਤਪਾਦ ਨੂੰ ਖਰੀਦਣ ਦੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਦਿਓ। ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ’ਤੇ ਪੈਕਿੰਗ ਅਤੇ ਪੈਕੇਜਿੰਗ ਲਈ ਵੀ ਪੌਲੀਥੀਨ ਬੈਗ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਪੁਰਬਾਂ ’ਤੇ ਪੌਲੀਥੀਨ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਕਚਰਾ, ਇਹ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪੁਰਬਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਨਾਨ-ਪਲਾਸਟਿਕ ਬੈਗਾਂ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੀਏ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਜੂਟ ਦੇ, ਸੂਟ ਦੇ, ਕੇਲੇ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਰਵਾਇਤੀ ਬੈਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦਈਏ ਅਤੇ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਵੀ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ -

‘ਪਰਹਿਤ ਸਰਿਸ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਭਾਈ’

(‘परहित सरिस धरम नहीं भाई’)

ਯਾਨੀ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦਾ ਹਿਤ ਕਰਨ ਜਿਹਾ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ, ਉਪਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਦੀ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਝਲਕ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਲੋਕ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਟੀ. ਬੀ. ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸੇ ਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਆਹਾਰ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਟੀ. ਬੀ. ਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੈ, ਫ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਸਹੀ ਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਹੀ, ਸਹੀ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਮਿਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਟੀ. ਬੀ. ਦਾ ਇਲਾਜ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਸਾਲ 2025 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਜ਼ਰੂਰ ਟੀ. ਬੀ. ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾਦਰਾ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਦਮਨਦੀਵ ਤੋਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਉਦਾਹਰਣ ਜਾਨਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮਨ ਨੂੰ ਛੂਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਜੀਨੂੰ ਰਾਵਤੀਆ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉੱਥੇ ਚਲ ਰਹੇ ਗ੍ਰਾਮ ਦੱਤਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ 50 ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੀਨੂੰ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਮੈਡੀਕਲ ਦੇ ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਲਈ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਿਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰਉਪਕਾਰ ਦੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਨਵੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿੱਚ ਉਤਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਅਤੇ ਸਾਲ 2023 ਨੂੰ ‘ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮਿਲਟ ਯੀਅਰ’ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਨਾਉਣ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉਤਸੁਕਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਢੇਰਾਂ ਪੱਤਰ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੈਨਿਕ ਭੋਜਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪਕਵਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਸ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਈ-ਬੁੱਕ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਸਕਣ, ਇਸ ਨਾਲ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮਿਲਟ ਯੀਅਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਪਬਲਿਕ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਈਗੌਵ ਪੋਰਟਲ ’ਤੇ ਪਬਲਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰੀ ਏਨਾ ਹੀ। ਲੇਕਿਨ ਚਲਦੇ-ਚਲਦੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। 29 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੜਾ ਹੀ ਖਾਸ ਮੌਕਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਵਿਡ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਦੇ ਆਯੋਜਨਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਇਸ ਦਿਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਰਹਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਫਾਲੋ ਕਰੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਓ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਅੱਜ ਦੇ ਲਈ ਵਿਦਾ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਅਗਸਤ ਦੇ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਰਾਂ, ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਡਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਨੂੰ ਤਿਰੰਗਾਮਈ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਤਿਰੰਗਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਤਿਰੰਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਗੱਲ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਬਾਰੇ ਖੂਬ ਸੋਹਣੇ-ਸੋਹਣੇ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰੀ ਵੀ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜੀ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ, ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਧਾਰਾ ਵਹਿ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਇਸ ਖਾਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼, ਇੰਨੀਆਂ ਵਿਵਿਧਤਾਵਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਦੀ ਆਈ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਹੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਗੌਰਵ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਲੋਕ ਖੁਦ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਅਸੀਂ ਸਵੱਛਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਵੈਕਸੀਨੇਸ਼ਨ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਫਿਰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਜਜ਼ਬਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ’ਤੇ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ’ਤੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚਕਾਰ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਇਆ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਿਰੰਗਾ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਆਇਡੀਆਜ਼ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਜਿਵੇਂ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨੀਲ ਅਨਿਲ ਜੀ ਨੇ, ਅਨਿਲ ਜੀ ਇੱਕ ਪਜ਼ਲ ਆਰਟਿਸਟ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਿਕਾਰਡ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤਿਰੰਗੇ ਦੀ Mosaic Art ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਕੋਲਾਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 630 ਫੁੱਟ ਲੰਬਾ ਅਤੇ 205 ਫੁੱਟ ਚੌੜਾ ਤਿਰੰਗਾ ਪਕੜ ਕੇ ਅਨੋਖਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਅਸਮ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦਿਘਾਲੀਪੁਖੁਰੀ ਦੇ ਵਾਰ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਵਿੱਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ 20 ਫੁੱਟ ਦਾ ਤਿਰੰਗਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੰਦੌਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿਊਮਨ ਚੇਨ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਿਊਮਨ ਤਿਰੰਗਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਯਤਨ ਗਿੰਨੀਜ਼ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਗੰਗੋਟ ਪੰਚਾਇਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਬੜਾ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਉੱਥੇ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਇਹ ਰੰਗ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਬੋਤਸਵਾਨਾ ਵਿੱਚ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਸਾਲ ਮਨਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ 75 ਗੀਤ ਗਾਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 75 ਗੀਤ ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਬਾਂਗਲਾ, ਅਸਮੀਆ, ਤਮਿਲ, ਤੇਲਗੂ, ਕਨ੍ਹੜਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਰਗੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਏ ਗਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਮੀਬੀਆ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨਾਮੀਬੀਆ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰਵਾਇਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਸਵਰਾਜ’ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਸੀਰੀਅਲ ਦੀ ਸਕਰੀਨਿੰਗ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ’ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਅਣਗੌਲੇ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪਹਿਲ ਹੈ। ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ’ਤੇ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਰਾਤ 9 ਵਜੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ 75 ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਚਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖੁਦ ਵੀ ਦੇਖੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿਖਾਓ। ਸਕੂਲ-ਕਾਲਜ ਦੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਸਕੂਲ-ਕਾਲਜ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਯਾਨੀ ਅਗਸਤ 2023 ਤੱਕ ਚਲੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ਲੇਖਨ ਆਯੋਜਨ ਆਦਿ ਅਸੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਗਿਆਨ, ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਦੂਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਇਕਾਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿੰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗਹਿਰਾਈ ’ਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਸਾਡਾ ਰਿਗਵੇਦ! ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ :-

ਓਮਾਨ-ਮਾਪੋ ਮਾਨੁਸ਼ੀ : ਅਮ੍ਰਿਤਕਮ੍ ਧਾਤ ਤੋਕਾਯ ਤਨਯਾਯ ਸ਼ੰ ਯੋ:।

ਯੂਯੰ ਹਿਸ਼ਠਾ ਭਿਸ਼ਜੋ ਮਾਤ੍ਰਤਮਾ ਵਿਸ਼ਵਸਯ ਸਥਾਤੁ: ਜਗਤੋ ਜਨਿਤ੍ਰੀ:॥

(ओमान-मापो मानुषी: अमृक्तम् धात तोकाय तनयाय शं यो:।

यूयं हिष्ठा भिषजो मातृतमा विश्वस्य स्थातु: जगतो जनित्री:।| )

(Oman-mapo manushi: amritkam dhaat tokay tanayaaya shyamyo: |

Yooyam Hisatha Bhishjo Matritama Vishwasya Sthatu: Jagato Janitri: ||)

ਅਰਥਾਤ ਹੇ ਜਲ ਤੁਸੀਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਪਰਮ ਮਿੱਤਰ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਜੀਵਨ ਦਾਤਾ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਹੀ ਅੰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਡੀ ਔਲਾਦ ਦੀ ਭਲਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੋ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਔਸ਼ਧੀ ਹੋ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਪਾਲਣਹਾਰ ਹੋ।

ਸੋਚੋ, ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਲ ਅਤੇ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਗਿਆਨ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰੋਮਾਂਚਿਤ ਹੋ ਉੱਠਦੇ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਇਸੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦੇਸ਼, ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਨੇਕਾਂ ਗੁਣਾ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਜੁਟਿਆ, ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜੁਟੀਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਜੁਟੇ। ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਇੱਕ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇ, ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਜੁੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ ਨੇਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਵਾਰੰਗਲ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਤਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ‘ਮੰਗਤਿਆ-ਵਾਲਿਯਾ ਥਾਂਡਾ’। ਇਹ ਪਿੰਡ ਜੰਗਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਥਾਨ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਾਫੀ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲ ’ਤੇ ਹੁਣ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਬਾਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਰੋਵਰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰ ਗਿਆ ਹੈ।

ਮੈਂ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੰਡਲਾ ਵਿੱਚ ਮੋਚਾ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਕਾਹਨਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਦਿਯਾਨ ਦੇ ਕੋਲ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਲਿਤਪੁਰ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਬਣਿਆ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਨਿਵਾਰੀ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਇਹ ਸਰੋਵਰ ਚਾਰ ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਲਗੇ ਦਰੱਖਤ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਨੂੰ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕੋਲ ਲਗੇ 35 ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਤਿਰੰਗੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਲੋਕ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਕਰਨਾਟਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਬਾਗਲਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ‘ਬਿਲਕੇਰੂਰ’ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਚੈਨਲਾਈਜ਼ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਲੈ ਆਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਮੁਹਿੰਮ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਤਾਂ ਕਰਦੀ ਹੀ ਹੈ, ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤਲਾਬਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕਾਇਆਕਲਪ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਲਾਬਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਵਾਟਰ ਟੇਬਲ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਹਰਿਆਲੀ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਲੋਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਓ ਅਤੇ ਜਲ ਭੰਡਾਰਨ ਤੇ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਦਿਓ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਓ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਸਮ ਦੇ ਬੋਂਗਾਈ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਚਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ - ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਸੰਪੂਰਨਾ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹੈ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਅਨੋਖਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਹਿਤ ਕਿਸੇ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਇੱਕ ਤੰਦਰੁਸਤ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਂ, ਇੱਕ ਕੁਪੋਸ਼ਿਤ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਹਫ਼ਤੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਇੱਕ ਮਾਂ ਦੂਸਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤ ਬਣ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 90 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੂਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਭਜਨ ਦਾ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਦਤਿਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ‘ਮੇਰਾ ਬੱਚਾ ਅਭਿਯਾਨ’ - ਇਸ ‘ਮੇਰਾ ਬੱਚਾ ਅਭਿਯਾਨ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸੇ ਤਹਿਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਆਯੋਜਿਤ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ ਗੁਰੂ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਮਟਕਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਲਈ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਅਨਾਜ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਅਨਾਜ ਨਾਲ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ‘ਬਾਲ ਭੋਜ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਮੁਹਿੰਮ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਗਿਰਿਡੀਹ ਵਿੱਚ ਸੱਪ ਸੀੜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਖੇਡ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਖੇਡ-ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਚੰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਖਰਾਬ ਆਦਤਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹਨ।  

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਹੈ। ਸਤੰਬਰ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹਰ ਸਾਲ 1 ਤੋਂ 30 ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੋਸ਼ਣ ਮਹੀਨਾ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦਾ ਬਿਹਤਰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਅਤੇ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਵੀ ਪੋਸ਼ਣ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮੋਬਾਈਲ ਡਿਵਾਈਸ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਮੋਨੀਟਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੋਸ਼ਣ ਟ੍ਰੈਕਰ ਵੀ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ 14 ਤੋਂ 18 ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੋਸ਼ਣ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਨਿਵਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਦਮਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ - ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਲ-ਜੀਵਨ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਓ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅਸਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਨਿੱਬੜਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਯਤਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪੋਸ਼ਣ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਜਾਂ Malnutrition ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਜ਼ਰੂਰ ਲਓ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਚੇਨਈ ਤੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵੀ ਵਰਧਰਾਜਨ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਰਿਮਾਈਂਡਰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਈ ਗੋਵ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਹੈ - ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੇ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਪੰਜ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਨਵਾਂ ਸਾਲ International Year of Millets ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ Millet ਮੈਪ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ, ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਇਸ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਨੰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਾਲ 2023 ਨੂੰ International Year of Millets ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ 70 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦਾ, ਮਿਲੇਟਸ ਦਾ ਸ਼ੌਂਕ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਯਤਨ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਹਿਮਾਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਭਾਰਤ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਿਲੇਟਸ ਯਾਨੀ ਸਾਡੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਨਾਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਪਕਵਾਨ ਬਣਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤਜ਼ਰਬਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਕਵਾਨ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਮਿਲੇਟਸ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਿਲੇਟਸ, ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ, ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਡੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇਟਸ ਦਾ ਉਲੇਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣਨੁਰੂ ਅਤੇ ਤੋਲਕਾਪਿਪਯਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਜਾਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖਾਣ-ਪਾਣ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੇ। ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਿਵਿਧਤਾਵਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਵਾਰ, ਬਾਜਰਾ, ਰਾਗੀ, ਸਾਵਾਂ, ਕੰਗਨੀ, ਚੀਨਾ, ਕੋਦੋ, ਕੁਟਕੀ, ਕੁੱਟੂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਹੀ ਤਾਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਤਪਾਦਕ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪਹਿਲ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਹੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵੀ ਵਧਾਉਣੀ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ। ਦਰਅਸਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫਸਲ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਸਾਡੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਮੋਟਾ ਅਨਾਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹਨ। ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਤੂੜੀ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰੀਨ ਚਾਰਾ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸਵਸਥ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਖਾਨ-ਪਾਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਜਾਗਰੂਕ ਹੈ। ਇਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵੀ ਦੇਖੋ ਤਾਂ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਫਾਈਬਰ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਪਰ ਫੂਡ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਲਾਭ ਹਨ। ਮੋਟਾਪੇ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਡਾਇਬਟੀਸ, ਹਾਈਪਰਟੈਂਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦਿਲ ਸਬੰਧੀ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਘੱਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਪੇਟ ਅਤੇ ਲੀਵਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦਗਾਰ ਹਨ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਲੜਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਅਨਾਜ ਕਾਫੀ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਵੀ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨਾਜਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾ ਦੇਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਰਿਸਰਚ ਅਤੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ FPOs ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਮੇਰਾ ਆਪਣੇ ਕਿਸਾਨ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਹੀ ਅਨੁਰੋਧ ਹੈ ਕਿ ਮਿਲੇਟਸ ਯਾਨੀ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਪਣਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਫੀ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਮਿਲੇਟਸ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮਿਲੇਟ ਕੁਕੀਸ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕੁਝ ਮਿਲੇਟ ਪੈਨ ਕੇਕ ਤੇ ਡੋਸਾ ਵੀ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਮਿਲੇਟ ਐਨਰਜੀ ਬਾਰ ਅਤੇ ਮਿਲੇਟ ਬ੍ਰੇਕਫਾਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਕਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨਾਜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਅਜਿਹੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰੋ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨਾਜਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਿਆਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜੋਰ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਦੇਖੀ, ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਬਦਲਾਅ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਜੋਰ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਦਿਨ ਤੋਂ 4-ਜੀ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਪਹੁੰਚਣ ’ਤੇ ਲੋਕ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਉਹੀ ਖੁਸ਼ੀ 4-ਜੀ ਪਹੁੰਚਣ ’ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਰੁਣਾਚਲ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ 4-ਜੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਕਨੈਕਟੀਵਿਟੀ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸਵੇਰਾ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਹੈ ਜੋ ਸਹੂਲਤਾਂ ਕਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਨੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਡਿਜੀਟਲ Entrepreneur ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅਜਮੇਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸੇਠਾ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਜੀ ‘ਦਰਜੀ ਔਨਲਾਈਨ’ ‘ਈ-ਸਟੋਰ’ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਕੰਮ ਹੋਇਆ, ‘ਦਰਜੀ ਔਨਲਾਈਨ’ ਦਰਅਸਲ ਸੇਠਾ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਕੋਵਿਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਕੋਵਿਡ ਆਇਆ ਤਾਂ ਰਾਵਤ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਮੌਕੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਕੌਮਨ ਸਰਵਿਸ ਸੈਂਟਰ’ ਯਾਨੀ CSC E-Store Join ਕੀਤਾ ਤੇ ਔਨਲਾਈਨ ਕੰਮਕਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗ੍ਰਾਹਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮਾਸਕ ਦਾ ਆਰਡਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ’ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਮਾਸਕ ਬਣਾਉਣ ਲਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਦਰਜੀ ਔਨਲਾਈਨ’ ਨਾਮ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਔਨਲਾਈਨ ਸਟੋਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਉਹ ਬਣਾ ਕੇ ਵੇਚਣ ਲਗੇ। ਅੱਜ ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਸੇਠਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਏਨਾ ਵਧ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਰਡਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਸੈਂਕੜੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਨੇ ਯੂ.ਪੀ. ਦੇ ਉੱਨਾਵ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਡਿਜੀਟਲ Entrepreneur ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਰਾਡਬੈਂਡ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੋਮਨ ਸਰਵਿਸ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਮੁਫਤ ਵਾਈਫਾਈ ਜ਼ੋਨ ਦਾ ਵੀ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰਤਮੰਦ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੁਣ ਏਨਾ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 20 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ’ਤੇ ਰੱਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲ, ਹਸਪਤਾਲ, ਤਹਿਸੀਲ ਆਫਿਸ ਅਤੇ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੱਕ ਬਰਾਡਬੈਂਡ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੋਮਨ ਸਰਵਿਸ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਈ-ਮਾਰਕਿਟ ਪਲੇਸ ਯਾਨੀ ਜੈੱਮ (GeM) ਪੋਰਟਲ ’ਤੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸੁਨੇਹੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਆਏ ਬਦਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੂ.ਪੀ. ਦੀ ਗੁੜੀਆ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਉੱਨਾਵ ਦੇ ਅਮੋਈਆ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੋਈ, ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਨੈੱਟ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁੜੀਆ ਨੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਵੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਡਿਜੀਟਲ Entrepreneur ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਿਖ ਕੇ ਭੇਜੋ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰੋਤੇ ਰਮੇਸ਼ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ। ਰਮੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਖੂਬੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਬਸਤੀਆਂ ਭਾਵੇਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਵਸਦੀਆਂ ਹੋਣ, ਲੇਕਿਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਪਹਾੜਾਂ ’ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਪਾਠ ਤਾਂ ਇਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆਈਏ ਤਾਂ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਜਿੱਤ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ, ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਸਥਾਨਕ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਪਹਿਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮੈਂ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਚਿੱਤਰ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਪੀਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਸਪੀਤੀ ਇੱਕ ਜਨਜਾਤੀ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮਟਰ ਤੋੜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਮਿਹਨਤ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇੱਥੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ, ਇਕੱਠੀਆਂ ਮਿਲ ਕੇ, ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਮਟਰ ਤੋੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਸਥਾਨਕ ਗੀਤ ‘ਛੱਪਰਾ ਮਾਝੀ ਛੱਪਰਾ’ ਇਹ ਵੀ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਇੱਥੇ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਵੀ ਲੋਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਸਪੀਤੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਵੀ ਬਿਹਤਰੀਨ ਉਦਾਹਰਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸਪੀਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਜੋ ਗਾਵਾਂ ਪਾਲਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਗੋਹੇ ਨੂੰ ਸੁਕਾ ਕੇ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਸਰਦੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਵਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫੂਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਛਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਰਫਬਾਰੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਬੋਰੀਆਂ ਗਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੰਡ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਦੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹੀ ਗੋਹਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵੇਸਟ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੀ ਅਤੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਖਾਦ ਵੀ। ਖੇਤੀ ਦੀ ਲਾਗਤ ਵੀ ਘੱਟ ਅਤੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਖੇਤਰ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਯਤਨ ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਫਲ ਹੈ - ਬੇਡੂ। ਇਸ ਨੂੰ ਹਿਮਾਲਿਅਨ ਫਿੱਗ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਫਲ ਵਿੱਚ ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨ ਭਰਪੂਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਫਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਕਈ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਫਲ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਖੂਬੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਹੁਣ ਬੇਡੂ ਦੇ ਜੂਸ, ਇਸ ਨਾਲ ਬਣੇ ਜੈਮ, ਚਟਨੀ, ਅਚਾਰ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਕਾ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਡਰਾਈ ਫਰੂਟ ਨੂੰ ਵੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿਥੌਰਾਗੜ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਪਹਿਲ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਬੇਡੂ ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ’ਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਬੇਡੂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਅੰਜੀਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਬਰੈਂਡਿੰਗ ਕਰਕੇ ਔਨਲਾਈਨ ਮਾਰਕਿਟ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਤਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਮਦਨੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਾਧਨ ਤਾਂ ਮਿਲਿਆ ਹੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਬੇਡੂ ਦੇ ਔਸ਼ਧੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲੱਗਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ’ਚ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪੁਰਬ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਪੁਰਬ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਹੁਣੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਭਗਵਾਨ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਪੁਰਬ ਗਣੇਸ਼ ਚਤੁਰਥੀ ਹੈ। ਗਣੇਸ਼ ਚਤੁਰਥੀ ਯਾਨੀ ਗਣਪਤੀ ਬੱਪਾ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਾ ਪੁਰਬ। ਗਣੇਸ਼ ਚਤੁਰਥੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਓਣਮ ਦਾ ਪੁਰਬ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੇਰਲਾ ’ਚ ਓਣਮ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। 30 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਹਰਤਾਲਿਕਾ ਤੀਜ ਵੀ ਹੈ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 1 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਨੁਆਖਾਈ ਦਾ ਪੁਰਬ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਏਗਾ। ਨੁਆਖਾਈ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਵਾਂ ਖਾਣਾ। ਯਾਨੀ ਇਹ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਕਈ ਪੁਰਬਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਾਡੀ ਖੇਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਵਤਸਰੀ ਪੁਰਬ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਡੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੁਰਬ ਸਾਡੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਾਦਿਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਕਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਬਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੱਲ੍ਹ 29 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮੇਜਰ ਧਿਆਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ’ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਦਿਵਸ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਮੰਚਾਂ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਤਿਰੰਗੇ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਧਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ, ਇਹੀ ਸਾਡੀ ਧਿਆਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇੰਝ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੀਏ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਉਂਦੇ ਰਹੀਏ। ਇਸੇ ਕਾਮਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੋਵੇਗੀ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਇਹ 91ਵੀਂ ਕੜੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਾਰੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ। ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਵਰੇ ਪੂਰੇ ਕਰੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬਹੁਤ ਅਨੋਖੇ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਲ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਹਾਂ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੁਭਾਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸੋਚੋ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਿਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ? ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਉਹ ਤੜਫ, ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਉਹ ਬੇਚੈਨੀ- ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਰ ਦਿਨ ਲੱਖਾਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਲਈ ਲੜਦਿਆਂ, ਜੂਝਦਿਆਂ, ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੰਦਿਆਂ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਰ ਸਵੇਰ ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਨਾਲ ਜਾਗ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਕਿ ਮੇਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਕਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਉਹ ਵੀ ਦਿਨ ਆਉਦਾ, ਜਦੋਂ ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਮਾਂ ਦੀ ਜੈ ਬੋਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅਸੀਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ, ਜਵਾਨੀ ਖ਼ਪਾ ਦਿੰਦੇ।

ਸਾਥੀਓ, 31 ਜੁਲਾਈ ਯਾਨੀ ਅੱਜ ਹੀ ਦੇ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਿਮਰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਅਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਇੱਕ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਮੇਘਾਲਿਆ ’ਚ ਹੋਇਆ। ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੇ ਬਹਾਦੁਰ ਯੋਧਾ ਯੂ. ਟਿਰੋਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਬਰਸੀ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ। ਟਿਰੋਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਸੀ ਹਿੱਲਸ (8) ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸੁੰਦਰ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰਨੀਵਾਲ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਬੜੇ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹਫਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨਾਟਕਾ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਭਾਰਤੀ ਕਨਡਾਰਥੀ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਚਲਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੀਆਂ 75 ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬੜੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਥਾਨਕ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸੇ ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੀ ਰੇਲ ਗਾੜੀ ਔਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ। ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਟੀਚਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਜਾਣਨ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਅਜਿਹੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਨ ਜੋ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ। ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਗੋਮੋ ਜੰਕਸ਼ਨ, ਹੁਣ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਜੰਕਸ਼ਨ ਗੋਮੋ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਣਦੋ ਹੋ ਕਿਉ! ਦਰਅਸਲ ਇਸੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਕਾਲਕਾ ਮੇਲ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਚਕਮਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਲਖਨਊ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਾਕੋਰੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ ਅਤੇ ਅਸ਼ਫਾਕ ਉੱਲ੍ਹਾ ਖਾਂ ਵਰਗੇ ਜਾਂਬਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਟ੍ਰੇਨ ’ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਵੀਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਥੁਥੁਕੁਡੀ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਵਾਂਚੀ ਮਣੀਯਾਚੀ ਜੰਕਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। ਇਹ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤਮਿਲ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀ ਵਾਂਚੀ ਨਾਥਨ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ 25 ਸਾਲ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵਾਂਚੀ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਲੈਕਟਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਲਿਸਟ ਕਾਫੀ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ 24 ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਅਜਿਹੇ 75 ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ 75 ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾੰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਆਯੋਜਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ  ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪਤਾ ਲਗੇਗਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਅਣਜਾਣ ਰਹੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ, ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣ, ਸਮਝਾਉਣ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਤਹਿਤ 13 ਤੋਂ 15 ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਮੁਹਿੰਮ - ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ - ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਕੇ 13 ਤੋਂ 15 ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ’ਤੇ ਤਿਰੰਗਾ ਜ਼ਰੂਰ ਲਹਿਰਾਓ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲਗਾਓ। ਤਿਰੰਗਾ ਸਾਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਸੁਝਾਅ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ 2 ਅਗਸਤ ਤੋਂ 15 ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ਪਿੱਚਰ ਵਿੱਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਵੈਸੇ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ, 2 ਅਗਸਤ ਦਾ ਸਾਡੇ ਤਿਰੰਗੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਬੰਧ ਵੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਪਿੰਗਲੀ ਵੈਂਕਈਆ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਦਰਪੂਰਵਕ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਅਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਮੈਡਮ 3 ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਾਂਗਾ। ਤਿਰੰਗੇ ਨੂੰ ਅਕਾਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਆਯੋਜਨਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਇਹ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪੂਰੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ਨਾਲ ਪਾਲਣ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਭਾਰਤ ਬਣਾ ਸਕਾਂਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਅਗਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੇ ਲਈ ਫ਼ਰਜ਼ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ, ਸਾਡੇ ਵੀਰ ਸੈਨਾਨੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਕੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਭਾਉਣਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਾਡੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੁਣ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਹੁਣ ਵੀ ਜੂਝ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੋਲਿਸਟਿਕ ਹੈਲਥ ਕੇਅਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪੱਧਤੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹਨ। ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਆਯੁਸ਼ ਨੇ ਤਾਂ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਆਯੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਕਰਸ਼ਣ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਵਜਾ ਹੈ ਕਿ ਆਯੁਸ਼ ਐਕਸਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਤੇਜ਼ੀ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੁਖਦ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨਵੇਂ ਸਟਾਰਟ ਅੱਪ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਗਲੋਬਲ ਆਯੁਸ਼ ਇਨਵੈਸਟਮੈਂਟ ਅਤੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਸਮਿਟ ਹੋਈ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਇਨਵੈਸਟਮੈਂਟ ਪ੍ਰਪੋਜ਼ਲ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਅਹਿਮ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਕੋਰੋਨਾ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਔਸ਼ਧੀ ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੋਜ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ’ਚ ਇਹ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਔਸ਼ਧੀ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਿਹਤਰੀਨ ਯਤਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਜੁਲਾਈ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਅਨ ਵਰਚੁਅਲ ਹਰਬੇਰੀਅਮ (Indian Virtual Herbarium) ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਡਿਜੀਟਲ ਵਰਲਡ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਵਿੱਚ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇੰਡੀਅਨ ਵਰਚੁਅਲ ਹਰਬੇਰੀਅਮ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਭਾਗ ਦੀ ਡਿਜੀਟਲ ਈਮੇਜ ਦਾ ਇੱਕ ਰੋਚਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵੈੱਬ ’ਤੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਇਸ ਵਰਚੁਅਲ ਹਰਬੇਰੀਅਮ ’ਤੇ ਅਜੇ ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਮੂਨੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੂਚਨਾ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਵਰਚੁਅਲ ਹਰਬੇਰੀਅਮ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇੰਡੀਅਨ ਵਰਚੁਅਲ ਹਰਬੇਰੀਅਮ, ਭਾਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀਆਂ ’ਤੇ ਖੋਜ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਬਣੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹਰ ਵਾਰੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਮਿੱਠੀ ਮੁਸਕਾਨ ਲੈ ਆਉਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਮਿੱਠੀ ਮੁਸਕਾਨ ਵੀ ਲਿਆਏ ਅਤੇ ਸਵਾਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਠਾਸ ਭਰੇ ਤਾਂ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਨੇ ’ਤੇ ਸੁਹਾਗਾ ਕਹੋਗੇ। ਸਾਡੇ ਕਿਸਾਨ ਇਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਮਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਸਾਡੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵੀ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵੀ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰਿਆਣਾ ’ਚ, ਯਮੁਨਾਨਗਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਕ ਸਾਥੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ - ਸੁਭਾਸ਼ ਕੰਬੋਜ ਜੀ। ਸੁਭਾਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ 6 ਬਕਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਹ ਲਗਭਗ 2000 ਬਕਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਦ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪਲਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੰਮੂ ਦੇ ਪੱਲੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਵੀ ਡੇਢ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਰਾਣੀ ਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਤੋਂ ਉਹ ਸਾਲਾਨਾ 15 ਤੋਂ 20 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਕਮਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਿਸਾਨ ਹਨ, ਮਧੂਕੇਸ਼ਵਰ ਹੇਗੜੇ ਜੀ। ਮਧੂਕੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ 50 ਮਧੂਮੱਖੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸਬਸਿਡੀ ਲਈ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ 800 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਲੋਨੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਕਈ ਟਨ ਸ਼ਹਿਦ ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਾ ਲਿਆਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਜਾਮਣ ਸ਼ਹਿਦ, ਤੁਲਸੀ ਸ਼ਹਿਦ, ਆਂਵਲਾ ਸ਼ਹਿਦ ਵਰਗੇ ਬਨਸਪਤੀ ਸ਼ਹਿਦ ਵੀ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਧੂਕੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਮਧੂ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਰਥਕ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿਹਤ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਯੁਰਵੇਦ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਦ, ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਨੂੰ ਸਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਅਰੋਗਤਾ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਦ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਇੰਨੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਪੜਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਵੈ-ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਯੂ. ਪੀ. ਵਿੱਚ ਗੋਰਖਪੁਰ ਦੇ ਨਿਮਿਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਨਿਮਿਤ ਜੀ ਨੇ ਬੀ-ਟੈੱਕ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਪੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਜਗਾ ਨਿਮਿਤ ਜੀ ਨੇ ਸਵੈ-ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਦ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਗੁਣਵੱਤਾ ਪਰਖਣ ਦੇ ਲਈ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਲੈਬ ਵੀ ਬਣਵਾਈ। ਨਿਮਿਤ ਜੀ ਹੁਣ ਸ਼ਹਿਦ ਅਤੇ ਬੀ-ਵੈਕਸ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਕਮਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ’ਚ ਜਾ ਕੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਦ ਉਤਪਾਦਕ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਦ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਵੀ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਨੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੀ-ਕੀਪਿੰਗ ਅਤੇ ਹਨੀ ਮਿਸ਼ਨ ਵਰਗੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੀ ਚਲਾਈਆਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਈ। ਅਜੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈਣ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰੋਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਅਸ਼ੀਸ਼ ਬਹਿਲ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਚੰਬਾ ਦੇ ‘ਮਿੰਜਰ ਮੇਲੇ’ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ‘ਮਿੰਜਰ’ ਮੱਕੀ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਮੱਕੀ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਆਉਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮਿੰਜਰ ਮੇਲਾ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਸੈਲਾਨੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਆਉਦੇ ਹਨ। ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਮਿੰਜਰ ਮੇਲਾ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਹਿਮਾਚਲ ਘੁੰਮਣ ਗਏ ਹੋਏ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਚੰਬਾ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਚੰਬਾ ਤਾਂ ਇੰਨਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ -

‘‘ਚੰਬੇ ਇਕ ਦਿਨ ਓਣਾ ਕਨੇ ਮਹੀਨਾ ਰੈਣਾ’’।

 (“चंबे इक दिन ओणा कने महीना रैणा”।)

ਯਾਨੀ ਜੋ ਲੋਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਲਈ ਚੰਬਾ ਆਉਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਇਸ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੇਲਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਬੜਾ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮਹੱਤਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਜਨ-ਮਨ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਾਉਣੀ ਦੀ ਫਸਲ ਪੱਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਤੰਬਰ ’ਚ ਸ਼ਿਮਲਾ, ਮੰਡੀ, ਕੁੱਲੂ ਅਤੇ ਸੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸੈਰੀ ਜਾਂ ਸੈਰ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਾਗਰਾ ਵੀ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਜਾਗਰਾ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਸੂ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਧਿਆ ਕੇ ਬਿਸੂ ਗੀਤ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਹਾਸੂ ਦੇਵਤਾ ਇਹ ਜਾਗਰ ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਮਲਾ, ਕਿੰਨੌਰ ਅਤੇ ਸਿਰਮੌਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਰਵਾਇਤੀ ਮੇਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮੇਲੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਆਦਿਵਾਸੀ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੇਕਰ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਮੇਡਾਰਮ ਦਾ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਸਮੱਕਾ ਸਰਲੱਮਾ ਯਾਤਰਾ ਮੇਲਾ ਵੇਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਓ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦਾ ਮਹਾਕੁੰਭ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਲੱਮਾ ਯਾਤਰਾ ਮੇਲਾ, ਦੋ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾ ਨਾਇਕਾਵਾਂ - ਸਮੱਕਾ ਅਤੇ ਸਰਲੱਮਾ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਇਆ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਆਸਥਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਾਰੀਦੱਮਾ ਦਾ ਮੇਲਾ ਵੀ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਵੱਡਾ ਮੇਲਾ ਹੈ। ਮਾਰੀਦੱਮਾ ਮੇਲਾ ਜੇਠ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਹਾੜ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਵੀ ਗੋਦਾਵਰੀ ਦੇ ਪੇਧਾਪੁਰਮ ਵਿੱਚ ਮਰੀਦੱਮਾ ਮੰਦਿਰ ਵੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਾਸੀਆ ਜਨਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਵੈਸਾਖ ਸ਼ੁਕਲ ਚਤੁਰਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ‘ਸਯਾਵਾ ਦਾ ਮੇਲਾ’ ਜਾਂ ‘ਮਨਖਾ ਰੋ’ ਮੇਲੇ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਸਤਰ ਦੇ ਨਰਾਇਣਪੁਰ ਦਾ ‘ਮਾਵਲੀ ਮੇਲਾ’ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੇੜੇ ਹੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਭਗੋਲੀਆ ਮੇਲਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਗੋਲੀਆ ਮੇਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਰਾਜਾ ਭੋਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਭੀਲ ਰਾਜਾ, ਕਾਸਮਰਾ ਅਤੇ ਬਾਲੂਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਇਹ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਹ ਮੇਲੇ ਓਨੇ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਤਰਣੇਤਰ ਅਤੇ ਮਾਧੋਪੁਰ ਵਰਗੇ ਕਈ ਮੇਲੇ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ, ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਰੋਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਕਈ ਮੇਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਓ, ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਵੀ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਹੈਸ਼-ਟੈਗ ਦਾ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕ ਵੀ ਜਾਣਨਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਚਰ ਮਨਿਸਟਰੀ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ’ਤੇ ਵੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅੱਪਲੋਡ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲਚਰ ਮਨਿਸਟਰੀ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮੇਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਭੇਜਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਦੇਰ ਨਾ ਕਰੋ। ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮੋ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰੋ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਇਨਾਮ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇੱਕ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਲ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ ਪਾਵਰ ਹਾਊਸ ਬਣਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਖਿਡੌਣੇ - ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਈਕੋ-ਫ੍ਰੈਂਡਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ, ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦੇ ਬਲਬੂਤੇ ਸਾਡੇ ਖਿਡੌਣਾ ਉਦਯੋਗ ਨੇ ਜੋ ਕਰ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਪਾਸੇ ਵੋਕਲ ਫਾਰ ਲੋਕਲ ਦੀ ਹੀ ਗੂੰਜ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੱਥੇ 3 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੋਂ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਯਾਤ 70 ਫੀਸਦੀ ਤੱਕ ਘਟ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ 600 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ 300-400 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਹੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੋਰੋਨਾ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਟੁਆਇਸ ਸੈਕਟਰ ਨੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਉੱਦਮੀ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਿਹਾਸ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਕਲਚਰ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਖਿਡੌਣੇ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਗਾ-ਜਗਾ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੇ ਜੋ ਕਲਸਟਰ ਹਨ, ਖਿਡੌਣੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੋ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਉੱਦਮੀ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੋਟੇ ਉੱਦਮੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਏ ਖਿਡੌਣੇ ਹੁਣ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ’ਚ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਖਿਡੌਣਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗਲੋਬਲ ਟੁਆਏ ਬ੍ਰਾਂਡਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਸੈਕਟਰ ਵੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵੱਲ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੰਗਲੂਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੂਮੀ ਟੁਆਇਸ ਨਾਮ ਦਾ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਈਕੋ-ਫ੍ਰੈਂਡਲੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਆਰਕਿਡਜ਼ੂ ਕੰਪਨੀ ਏ. ਆਰ-ਬੇਸਡ ਫਲੈਸ਼ ਕਾਰਡਸ ਅਤੇ ਏ. ਆਰ.-ਸਟੋਰੀ ਬੁਕਸ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਣੇ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਫਨਵੇਨਸ਼ਨ ਲਰਨਿੰਗ, ਖਿਡੌਣੇ ਅਤੇ ਐਕਟੀਵਿਟੀ ਪਜ਼ਲ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਇੰਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਧਾਉਣ ’ਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਉੱਦਮੀਆਂ ਨੂੰ, ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਆਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਈਏ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣੇ ਪਜ਼ਲ ਅਤੇ ਗੇਮਸ ਖਰੀਦਣ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਮਾਤ ਦਾ ਕਮਰਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ। ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਣਮੱਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਪੀ. ਵੀ. ਸਿੰਧੂ ਨੇ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਓਪਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਖਿਤਾਬ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਨੀਰਜ ਚੋਪੜਾ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਵਰਲਡ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਸਿਲਵਰ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਆਇਰਲੈਂਡ ਪੈਰਾ-ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ 11 ਤਗਮੇ ਜਿੱਤ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਰੋਮ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਰਲਡ ਕੈਡਿਟ ਰੈਂਸਲਿੰਗ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਸਾਡੇ ਐਥਲੀਟ ਸੂਰਜ ਨੇ ਤਾਂ ਗਰੀਕੋ-ਰੋਮਨ ਈਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 32 ਸਾਲ ਦੇ ਲੰਬੇ ਵਕਫੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਈਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦਾ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਪੂਰਾ ਮਹੀਨਾ ਹੀ ਐਕਸ਼ਨ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚੇਨਈ ਵਿੱਚ 44ਵੇਂ ਚੈੱਸ ਓਲੰਪੀਆਡ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਬੜੇ ਹੀ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। 28 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਹੀ ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਓਪਨਿੰਗ ਸੈਰਾਮਨੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ। ਉਸੇ ਦਿਨ ਯੂ. ਕੇ. ਵਿੱਚ ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ। ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਭਾਰਤੀ ਦਲ ਉੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਐਥਲੀਟਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਫੀਫਾ ਅੰਡਰ-17 ਵੂਮੈਨ ਵਰਲਡ ਕੱਪ, ਭਾਰਤ ਉਸ ਦੀ ਵੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਏਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ 10ਵੀਂ ਅਤੇ 12ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਐਲਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਫ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਸਾਲ ਬੇਹੱਦ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜੋ ਹੌਸਲਾ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਸਾਲ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਚਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਿਲਾਂਗੇ, ਸਾਡੇ ਅਗਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਅਤੇ ਆਪਣਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਏ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਜੁਟਣਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਾਰੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮਨਾਇਆ, ਕੀ ਕੁਝ ਖਾਸ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਰਵ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ’ਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਗਿਆ ਦਿਓ, ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੱਤਰ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਨਮੋ ਐਪ ’ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੁਨੇਹੇ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਈ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੀਏ, ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਹੋਏ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਗਾਥਾ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੱਸੀਏ। ਇਸੇ ਕੜੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੋਂ, 24-25 ਸਾਲ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਵਾਲ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਵਾਲ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਚੋ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਤਾਂ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ 1975 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਜੂਨ ਦਾ ਉਹੀ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਆਪਾਤਕਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਆਰਟੀਕਲ-21 ਦੇ ਤਹਿਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ‘ਰਾਈਟ ਟੂ ਲਾਈਫ ਐਂਡ ਪਰਸਨਲ ਲਿਬਰਟੀ’ ਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ, ਹਰ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੰਸਥਾ, ਪ੍ਰੈੱਸ ਸਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਸੀ ਕਿ ਬਿਨਾ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਕੁਝ ਵੀ ਛਾਪਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਾਇਕ ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਾਹ-ਵਾਹੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਬੈਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਐਂਟਰੀ ਹੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਲੇਕਿਨ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਡਿੱਗਿਆ ਨਹੀਂ, ਰੱਤੀ ਭਰ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜੋ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਭਾਵਨਾ ਸਾਡੀ ਰਗ-ਰਗ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਜਿੱਤ ਉਸੇ ਦੀ ਹੋਈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ, ਫਿਰ ਤੋਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ, ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹਰਾਉਣ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਉਦਾਹਰਣ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਗਵਾਹ ਰਹਿਣ ਦਾ, ਸਾਂਝੇਦਾਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ - ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸੈਨਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75ਵੇਂ ਸਾਲ ਦਾ ਪੁਰਬ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਦੌਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਵਿਜੇ ਗਾਥਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ 75 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹਰ ਅਹਿਮ ਪੜਾਅ ਤੋਂ ਸਿੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਨਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਚੰਦ-ਤਾਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਆਕਾਸ਼ ਛੂਹਣਾ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ ਜਦੋਂ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਆਕਾਸ਼ ਛੂਹ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਂ ਪੁਲਾੜ ਇਸ ਤੋਂ ਅਛੂਤਾ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਈ ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ In-Space ਨਾਮ ਦੀ ਏਜੰਸੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ। ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਏਜੰਸੀ ਜੋ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸੁਨੇਹੇ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਨ-ਸਪੇਸ ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੇ ਲੋਕ ਅਰਪਣ ਦੇ ਲਈ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦੇ ਆਈਡੀਆਸ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣੋਗੇ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ ਬਗ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੋਗੇ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਪੇਸ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਸਪੀਡ ਨੂੰ ਹੀ ਵੇਖ ਲਵੋ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ’ਚ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸੋਚਦਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 100 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਆਈਡੀਆ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸੋਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਲਈ ਅਸੰਭਵ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ ਚੇਨਈ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਦੋ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਹਨ - ਅਗਨੀਕੁਲ ਅਤੇ ਸਕਾਈ ਰੂਟ। ਇਹ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਅਜਿਹੇ ਲਾਂਚ ਵੈਂਕਲ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਜੋ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਪੇਅ-ਲੋਡਸ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਪੇਸ ਲਾਂਚਿੰਗ ਦੀ ਕੀਮਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਧਰੂਵਾ ਸਪੇਸ, ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਡਿਪਲੋਅਰ ਅਤੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟਸ ਦੇ ਲਈ ਹਾਈ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਸੋਲਰ ਪੈਨਲਸ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਪੇਸ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦਿਗੰਤਰਾ ਦੇ ਤਨਵੀਰ ਅਹਿਮਦ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸਪੇਸ ਦੇ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਮੈਪ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਪੇਸ ਦੇ ਕਚਰੇ ਦਾ ਹੱਲ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਦਿਗੰਤਰਾ ਅਤੇ ਧਰੂਵਾ ਸਪੇਸ ਦੋਵੇਂ ਹੀ 30 ਜੂਨ ਨੂੰ ਇਸਰੋ ਦੇ ਲਾਂਚ ਵਹੀਕਲ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਗਲੁਰੂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਪੇਸ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਐਸਟਰੋਮ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਨੇਹਾ ਵੀ ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਦੇ ਆਈਡੀਆ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਅਜਿਹੇ ਫਲੈਟ ਐਂਟੀਨਾ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਛੋਟੇ ਹੋਣਗੇ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵੀ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਨ-ਸਪੇਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਮੇਹਸਾਣਾ ਦੀ ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਬੇਟੀ ਤਨਵੀ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੀ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲਾੜ ’ਚ ਲਾਂਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਤਨਵੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤੀ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਤਨਵੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਸੌ ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਹੀ 75 ਸੈਟੇਲਾਈਟਾਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਹੋਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਉਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਦੀ ਛਵੀ ਕਿਸੇ ਗੁਪਤ ਮਿਸ਼ਨ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਸਪੇਸ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਲਾਂਚ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਆਕਾਸ਼ ਛੂਹਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਪਿੱਛੇ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਸਾਡੇ ਓਲੰਪਿਕ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਜੇਤੂ ਨੀਰਜ ਚੋਪੜਾ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਛਾਏ ਰਹੇ। ਓਲੰਪਿਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਿਨਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਨੀਰਜ ਨੇ ‘ਪਾਵੋ ਨਰਮੀ ਗੇਮਸ’ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਰ ਜਿੱਤਿਆ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਭਾਲਾ ਸੁੱਟਣ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਹੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। Kuortane ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਨੀਰਜ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਗੋਲਡ ਜਿੱਤ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਇਆ। ਇਹ ਗੋਲਡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਦੋਂ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਸੀ। ਇਹੀ ਹੌਸਲਾ ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਆਯੋਜਿਤ ਹੋਏ ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਯੂਥ ਗੇਮ’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਏ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਲ 12 ਰਿਕਾਰਡ ਟੁੱਟੇ ਹਨ - ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, 11 ਰਿਕਾਰਡ ਮਹਿਲਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਰਜ ਹੋਏ ਹਨ। ਮਣੀਪੁਰ ਦੀ ਐੱਮ. ਮਾਰਟੀਨਾ ਦੇਵੀ ਨੇ ਵੇਟ ਲਿਫਟਿੰਗ ਵਿੱਚ 8 ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਏ ਹਨ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਜਨਾ, ਸੋਨਾਕਸ਼ੀ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ ਨੇ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਏ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ’ਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਾਖ ਕਿੰਨੀ ਵਧਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਯੂਥ ਗੇਮਸ’ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖਾਸ ਗੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਾਧਾਰਣ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਇਸ ਮੁਕਾਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ।

70 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲਡ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਆਦਿਲ ਅਲਤਾਫ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਰਜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਅੱਜ ਆਦਿਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸਿਰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵੇਟ ਲਿਫਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲਡ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਚੇਨਈ ਦੇ ‘ਐੱਲ. ਧੁਨਸ਼’ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵੀ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਣ ਕਾਰਪੇਂਟਰ ਹਨ। ਸਾਂਗਲੀ ਦੀ ਬੇਟੀ ਕਾਜੋਲ ਸਰਗਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਚਾਹ ਵੇਚਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਾਜੋਲ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵੇਟ ਲਿਫਟਿੰਗ ਦੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਵੀ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇਹ ਮਿਹਨਤ ਰੰਗ ਲਿਆਈ ਅਤੇ ਕਾਜੋਲ ਨੇ ਵੇਟ ਲਿਫਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਵਾਹ-ਵਾਹੀ ਖੱਟੀ ਹੈ। ਠੀਕ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਰੋਹਤਕ ਦੀ ਤਨੂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤਨੂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਰਾਜਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਹਤਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਸ ਡਰਾਈਵਰ ਹਨ, ਤਨੂ ਨੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤ ਕੇ ਆਪਣਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ, ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸੱਚ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਖੇਡ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਤਾਂ ਵਧ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਵੀ ਨਵੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਯੂਥ ਗੇਮਸ’ ਵਿੱਚ ਓਲੰਪਿਕ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜ ਸਵੈਦੇਸ਼ੀ ਖੇਡ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਜ ਖੇਡ ਹਨ - ਗਤਕਾ, ਥਾਂਗ ਤਾ, ਯੋਗ ਆਸਨ, ਕਲਰੀਪਾਯੱਟੂ (Kalaripayattu) ਅਤੇ ਮੱਲਖੰਬ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਖੇਡ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਖੇਡ ਦਾ ਜਨਮ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਆਯੋਜਨ ਹੈ 28 ਜੁਲਾਈ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਤਰੰਜ ਓਲੰਪਿਆਡ ਦਾ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਸ਼ਤਰੰਜ ਓਲੰਪਿਆਡ ਵਿੱਚ 180 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਸ਼ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਖੇਡ ਅਤੇ ਫਿਟਨਸ ਦੀ ਸਾਡੀ ਅੱਜ ਦੀ ਚਰਚਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ - ਇਹ ਨਾਮ ਹੈ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੀ ਪਰਬਤਾਰੋਹੀ ਪੂਰਨਾ ਮਾਲਾਵਥ ਦਾ। ਪੂਰਨਾ ਨੇ ‘ਸੈਵਨ ਸਮਿਟਸ ਚੈਲੰਜ’ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਹੈ। ਸੈਵਨ ਸਮਿਟਸ ਚੈਲੰਜ ਯਾਨੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ 7 ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਅਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ। ਪੂਰਨਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੁਲੰਦ ਹੌਸਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨੌਰਥ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਚੋਟੀ ‘ਮਾਊਂਟ ਦੇਨਾਲੀ’ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਣਮੱਤਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੂਰਨਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਹੀ ਬੇਟੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ ’ਤੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਕਾਰਨਾਮਾ ਕਰ ਦਿਖਾਇਆ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਕ੍ਰਿਕੇਟਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮਿਤਾਲੀ ਰਾਜ ਦੀ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਤੋਂ ਸੰਨਿਆਸ ਲੈਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਈ ਖੇਡ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਿਤਾਲੀ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਣ ਖਿਡਾਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਮਿਤਾਲੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸਵਾਸੀਓ, ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ‘ਵੇਸਟ ਟੂ ਵੈਲਥ’ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਫ਼ਲ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਆਈਜਵਾਲ ਦਾ। ਆਈਜਵਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਨਦੀ ਹੈ ‘ਚਿੱਟੇਲੂਈ’ ਜੋ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਗੰਦਗੀ ਅਤੇ ਕਚਰੇ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਦੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਯਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਏਜੰਸੀਆਂ, ਸਵੈਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ, ਮਿਲ ਕੇ ਸੇਵ ਚਿੱਟੇ ਲੂਈ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲਾਨ ਵੀ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਦੀ ਦੀ ਸਫਾਈ ਦੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਵੇਸਟ ਤੋਂ ਵੈਲਥ ਕ੍ਰੀਏਸ਼ਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਇਸ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਪੌਲੀਥੀਨ ਦਾ ਕਚਰਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਦੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਇਸ ਪੌਲੀਥੀਨ ਨਾਲ ਸੜਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਯਾਨੀ ਜੋ ਕਚਰਾ ਨਦੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ, ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਰਾਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਰੋਡ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਯਾਨੀ ਸਵੱਛਤਾ ਵੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸਵੈਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵਸਿਆ ਹੈ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਬੀਚ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵੇਖਣ ਲਈ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤਟ ’ਤੇ ਵੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੰਦਗੀ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਮੁੰਦਰ ਬੀਚ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ‘ਰੀਸਾਈਕਲਿੰਗ ਫੌਰ ਲਾਈਫ’ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਦੇ ਕਰਾਈਕਲ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋ ਕਚਰਾ ਹਰ ਦਿਨ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਛਾਂਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੋ ਔਰਗੈਨਿਕ ਕਚਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਖਾਦ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੂਸਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਰੀਸਾਈਕਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਈ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ, ਸਿੰਗਲ ਯੂਸ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਵੀ ਗਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਰੈਲੀ ਵੀ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਵੱਛਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਸ਼ਿਮਲਾ ਤੋਂ ਮੰਡੀ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਰਸਤਿਆਂ ’ਤੇ ਲਗਭਗ ਪੌਣੇ ਦੋ ਸੌ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਇਹ ਦੂਰੀ ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਪੂਰੀ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਵੀ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਵੀ ਹਨ। ਸਾਡਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਵੱਛ ਰਹੇ, ਸਾਡੇ ਪਹਾੜ, ਨਦੀਆਂ, ਸਮੁੰਦਰ ਸਵੱਛ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਸਿਹਤ ਵੀ ਓਨੀ ਹੀ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਦੇ ਰਹੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੌਨਸੂਨ ਲਗਾਤਾਰ ਅਗਰਸਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਰਿਸ਼ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਂ ‘ਜਲ’ ਅਤੇ ‘ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼’ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯਤਨ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਮਾਜ ਹੀ ਮਿਲ ਕੇ ਚੁੱਕਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਸਟੈੱਪ ਵੈੱਲਸ ਯਾਨੀ ਬਉਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬਉਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਪੌੜੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਾਂ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਉਦੇਪੁਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਇੱਕ ਬਉਲੀ ਹੈ - ਸੁਲਤਾਨ ਕੀ ਬਾਵੜੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਵ ਸੁਲਤਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਅਣਦੇਖੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਕੂੜੇ-ਕਚਰੇ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਉਂਝ ਹੀ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਬਾਵੜੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਬਾਵੜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਅਤੇ ਤਕਦੀਰ ਬਦਲਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ - ‘ਸੁਲਤਾਨ ਸੇ ਸੁਰ-ਤਾਨ’। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਸੁਰ-ਤਾਨ ਕੀ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਵੜੀ ਦਾ ਕਾਇਆਕਲਪ ਕੀਤਾ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੁਰ ਅਤੇ ਤਾਨ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੁਲਤਾਨ ਕੀ ਬਾਵੜੀ ਦੀ ਸਫਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਜਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉੱਥੇ ਸੁਰ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਇੰਨੀ ਚਰਚਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਕਈ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਉਣ ਲਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਚਾਰਟਰਡ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਹਨ। ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 1 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਚਾਰਟਰਡ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਡੇ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੀਏਜ਼ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਗੀ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਤਾਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਸੰਭਾਲ਼ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ‘ਨਦੀ ਮਹੋਤਸਵ’ ਹੋਣ ਲਗੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੋ ਵੀ ਜਲ ਸਰੋਤ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਆਯੋਜਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੀਵਨ-ਮੰਤਰ ਹੈ - ‘ਚਰੈਵੇਤਿ-ਚਰੈਵੇਤਿ-ਚਰੈਵੇਤਿ’ (‘चरैवेति-चरैवेति-चरैवेति’) - ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ - ਚਲਦੇ ਰਹੋ, ਚਲਦੇ ਰਹੋ। ਇਹ ਮੰਤਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਇਸ ਲਈ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣਾ, ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਣੇ ਰਹਿਣਾ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਨਵੇਂ ਬਦਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ-ਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਵਰਗੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਸੌਂਪੀਆਂ ਸਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ’ਤੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹੀ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਚਾਰਧਾਮ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਵ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵੀ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੇਵ ਯਾਤਰਾਵਾਂ, ਯਾਨੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸਾਡੇ ਭਗਵਾਨ ਵੀ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1 ਜੁਲਾਈ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੁਰੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਤਾਂ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਜਾਣੂ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਪੁਰੀ ਜਾਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲੇ। ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਗਨਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਖੂਬ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਹਾੜ੍ਹ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਆਸ਼ਾੜਸਯ ਦਵਿਤੀਯਦਿਵਸੇ... ਰਥ ਯਾਤਰਾ’ (‘आषाढस्य द्वितीयदिवसे...रथयात्रा’)। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਰ ਸਾਲ ਆਸ਼ਾੜ ਦਵਿਤੀਯ ਤੋਂ ਰਥ ਯਾਤਰਾ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਸਾਂ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਹਰ ਸਾਲ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ’ਚ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਆਸ਼ਾੜ ਦਵਿਤੀਯ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਸ਼ਾੜੀ ਬਿਜ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਕੱਛ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਾਲ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਕੱਛ ਦੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਆਸ਼ਾੜ ਦਵਿਤੀਯ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਯਾਨੀ ਹਾੜ੍ਹ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਉਤਸਵ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ‘ਆਸ਼ਾੜਸਯ ਪ੍ਰਥਮ ਦਿਵਸੇ’। ਉਤਸਵ ਨੂੰ ਇਹ ਖਾਸ ਨਾਮ ਦੇਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਹਾੜ੍ਹ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਹੀ ਮੀਂਹ ਦੇ ਆਉਣ ’ਤੇ ਮੇਘਦੂਤਮ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਮੇਘਦੂਤਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਹੈ - ਆਸ਼ਾੜਸਯ ਪ੍ਰਥਮ ਦਿਵਸੇ ਮੇਘਮ ਆਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਸਾਨੁਮ (आषाढस्य प्रथम दिवसे मेघम् आश्लिष्ट सानुम्), ਯਾਨੀ ਹਾੜ੍ਹ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਨਾਲ ਲਿਪਟੇ ਹੋਏ ਬੱਦਲ, ਇਹੀ ਸਲੋਕ, ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣਿਆ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਪੁਰੀ। ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਆਪਣੀ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਡੂੰਘੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਜਗਤ ਦੇ ਸਵਾਮੀ ਤਾਂ ਹੈਣ ਹੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ, ਵਾਂਝੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਵਰਗ ਅਤੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਇੰਝ ਹੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਭ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬ-ਅਮੀਰ, ਊਚ-ਨੀਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਭੇਦਭਾਵ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਸਾਰੇ ਭੇਦਭਾਵ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਯਾਤਰਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਪੰਢਰਪੁਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ’ਚ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਪੰਢਰਪੁਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ’ਚ ਨਾ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਸੇਵਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਭਗਵਾਨ ਵਿੱਠਲ ਦਾ ਸੇਵਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਚਾਰ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਹੀ 30 ਜੂਨ ਤੋਂ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਲਈ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਓਨੀ ਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਸਬਰੀਮਾਲਾ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਸਬਰੀਮਾਲਾ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ’ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਅਯੱਪਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਰਸਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ’ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਧੀ-ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰੁਕਣ-ਠਹਿਰਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤੱਕ, ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਮੌਕੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਇਹ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਦੇ ਲਈ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਹਿਤਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਵੀ ਹੁਣ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਹੋਣਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇ ਵਾਂਗ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਬਹੁਤ ਸੁਖਦ ਰਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਦੇਸਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸੀਂ ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਲ ਵੈਕਸੀਨ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਵਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਅਸੀਂ 200 ਕਰੋੜ ਵੈਕਸੀਨ ਡੋਜ਼ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਾਂ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਕੌਸ਼ਨ ਡੋਜ਼ ਵੀ ਲਗਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੀ ਸੈਕਿੰਡ ਡੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰੀਕੌਸ਼ਨ ਡੋਜ਼ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਤੀਸਰੀ ਡੋਜ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਲਓ। ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੀਕੌਸ਼ਨ ਡੋਜ਼ ਲਗਵਾਓ। ਅਸੀਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਅਤੇ ਮਾਸਕ ਵਰਗੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਵੀ ਵਰਤਣੀਆਂ ਹੀ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਬਾਰਿਸ਼ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਸ-ਪਾਸ ਗੰਦਗੀ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਰਹੋ, ਸਵਸਥ ਰਹੋ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੋ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਅੱਜ ਫਿਰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਕਰੋੜਾਂ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਪਲਬਧੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ‘ਟੀਮ ਇੰਡੀਆ’ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬੈਟਸਮੈਨ ਦੀ ਸੈਂਚਰੀ ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ, ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸੈਂਚਰੀ ਲਗਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ। ਇਸ ਮਹੀਨੇ 5 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ Unicorn ਦੀ ਗਿਣਤੀ 100 ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ, ਇੱਕ Unicorn ਯਾਨੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਾਢੇ 7 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਸਟਾਰਟਅੱਪ। ਇਨ੍ਹਾਂ Unicorn ਦਾ ਕੁੱਲ ਮੁੱਲਾਂਕਣ 330 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ, ਯਾਨੀ 25 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ’ਚ ਇਹ ਗੱਲ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੁੱਲ Unicorn ਵਿੱਚੋਂ 44 ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਬਣੇ ਸਨ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਸਾਲ ਦੇ 3-4 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ 14 ਹੋਰ ਨਵੇਂ Unicorn ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਧਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ Unicorn ਦੀ ਔਸਤ ਸਲਾਨਾ ਵ੍ਰਿਧੀ ਦਰ, ਯੂ.ਐੱਸ.ਏ., ਯੂ.ਕੇ. ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਤੇਜ਼ ਉਛਾਲ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ Unicorn ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਹ e-commerce, Fin-Tech, Ed-Tech, Bio-Tech ਵਰਗੇ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਹਿਮ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਟਾਰਟਅੱਪ Eco-System ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਦਮੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਵੇਂ ਆਈਡੀਆ ਹਨ, ਉਹ ਧਨ ਕਮਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਯੁਵਾ ਸ਼ਕਤੀ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਵਰਲਡ ਵਿੱਚ ਰਾਈਟ ਮੌਨੀਟਰਿੰਗ ਯਾਨੀ ਸਹੀ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ। ਇੱਕ ਯੋਗ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਤੱਕ ਲਿਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੋਗ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਸ਼੍ਰੀਧਰ ਮੇਂਬੂ ਜੀ ਨੂੰ ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਖੁਦ ਇੱਕ ਸਫ਼ਲ ਉੱਦਮੀ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀਧਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿ ਕੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਮਦਨ ਪਡਾਕੀ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਹਾਤੀ ਉੱਦਮਾਂ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ 2014 ਵਿੱਚ ਵੰਨ ਬ੍ਰਿਜ ਨਾਮ ਦਾ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੰਨ ਬ੍ਰਿਜ ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਦੇ 75 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ 9000 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਹਾਤੀ ਉੱਦਮੀ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੀਰਾ ਸ਼ੇਨੌਏ ਜੀ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਹਨ। ਉਹ ਦੇਹਾਤੀ, ਕਬਾਇਲੀ ਅਤੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮਾਰਕਿਟ ਲਿੰਕਡ ਸਕਿੱਲਸ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੀ ਨਾਮ ਲਏ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ (ਮੈਂਟਰਸ) ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਦੇ ਲਈ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੂਰਾ ਸਪੋਰਟਸ ਸਿਸਟਮ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਵਰਲਡ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਉਡਾਨ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਚੀਜ਼ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰਟਿਸਟਿਕ ਟੈਲੰਟ ਦਾ ਰੰਗ ਭਰਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਤੋਹਫ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਤੰਜਾਵੁਰ (Thanjavur) ਦੇ ਇੱਕ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਤਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ - ਮੇਰੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਹ ਦੀ ਵੀ ਝਲਕ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੰਜਾਵੁਰ ਗੁੱਡੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੀ.ਆਈ. ਟੈਗ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੰਜਾਵੁਰ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਨੂੰ ਵਿਸੇਸ਼ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਰਚੇ-ਵਸੇ ਇਸ ਤੋਹਫੇ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। ਵੈਸੇ ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਤੰਜਾਵੁਰ ਗੁੱਡੀ ਜਿੰਨੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਓਨੀ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਇਹ ਮਹਿਲਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਣ ਦੀ ਨਵੀਂ ਗਾਥਾ ਵੀ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੰਜਾਵੁਰ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪਸ ਦੇ ਸਟੋਰ ਕਿਓਸਕ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਗ਼ਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਕਿਓਸਕ ਅਤੇ ਸਟੋਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦ ਗ੍ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਵੇਚ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਪਹਿਲ ਨੂੰ ‘ਥਾਰਗਈਗਲ ਕਈਵਿਨੱਈ ਪੋਰੁਤਕਲ ਵਿਰੱਪਨਈ ਅੰਗਾੜੀ’ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪਹਿਲ ਨਾਲ 22 ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਮਹਿਲਾ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪਸ, ਮਹਿਲਾ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹ ਦੇ ਇਹ ਸਟੋਰ ਤੰਜਾਵੁਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ਼ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹੀ ਉਠਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਮਹਿਲਾ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਤੰਜਾਵੁਰ ਗੁੱਡੀ ਅਤੇ ਬਰਾਊਨ ਲੈਂਪ ਵਰਗੇ ਜੀ. ਆਈ. ਉਤਪਾਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਖਿਡੌਣੇ, ਚਟਾਈਆਂ ਅਤੇ ਬਨਾਵਟੀ ਗਹਿਣੇ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਟੋਰ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਜੀ.ਆਈ. ਉਤਪਾਦ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੈਂਡੀਕ੍ਰਾਫਟ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਵਿੱਕਰੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵਧਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਣ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਅਨੁਰੋਧ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਓ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਮਹਿਲਾ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਓ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮਦਦ ਕਰੋਗੇ ਹੀ, ‘ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ’ ਨੂੰ ਵੀ ਗਤੀ ਦਿਓਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਲਿਪੀਆਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਰਾਵਾ, ਖਾਨ-ਪਾਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਇਹ ਸਾਡੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਇਹ ਵਿਵਿਧਤਾ, ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਸ਼ਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕਜੁੱਟ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰੇਰਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਕਲਪਨਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦਾ ਯਤਨ, ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਸੱਚੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਕਲਪਨਾ ਨੇ ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਕਰਨਾਟਕਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ 10ਵੀਂ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਬੇਹੱਦ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਕੰਨ੍ਹੜ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ 3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਨ੍ਹੜ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖੀ, ਸਗੋਂ 92 ਨੰਬਰ ਵੀ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿਖਾਏ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਵੀ ਕਰਨਗੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵੀ ਦੇਣਗੀਆਂ। ਕਲਪਨਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ’ਚ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਜੋਸ਼ੀ ਮੱਠ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਟੀ.ਬੀ. ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਤੀਸਰੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵੀ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਨਾ, ‘ਜਿੱਥੇ ਚਾਹ, ਉੱਥੇ ਰਾਹ’। ਕਲਪਨਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੈਸੂਰ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਤਾਰਾ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਲਕਿ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਅੱਜ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਬਣ ਗਈ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਦੇ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਹਨ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਪੁਰੂਲੀਆ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਪਤੀ ਟੁੱਡੂ ਜੀ। ਟੁੱਡੂ ਜੀ, ਪੁਰੂਲੀਆ ਦੀ ਸਿੱਧੋ-ਕਾਨੋ-ਬਿਰਸਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਥਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ‘ਓਲ ਚਿਕੀ’ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਕਾਪੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀਪਤੀ ਟੁੱਡੂ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਥਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਕਾਪੀ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਭੇਂਟ-ਸੌਗਾਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਸ਼੍ਰੀਪਤੀ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਸੋਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯਤਨਾਂ ਸਬੰਧੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ’ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖਾਨ-ਪਾਨ, ਕਲਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਮੇਤ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਸਬੰਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗੇਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਤਵਿਧੀਆਂ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਮਿਲੇਗੀ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਵੀ ਕਰੋਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ‘ਚਾਰਧਾਮ’ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਯਾਤਰਾ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਚਾਰਧਾਮ’ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦਿਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ, ਲੋਕ ਆਪਣੀ ‘ਚਾਰਧਾਮ’ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਸੁਖਦ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਯਾਤਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਫੈਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਗੰਦਗੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹਨ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਵੀ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਪਵਿੱਤਰ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਜਾਈਏ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਗੰਦਗੀ ਦਾ ਢੇਰ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਲੇਕਿਨ ਸਾਥੀਓ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਈ ਚੰਗੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਰਧਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਵੀ ਹੈ। ਕਈ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਬਾਬਾ ਕੇਦਾਰ ਦੇ ਧਾਮ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਨ-ਪੂਜਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਵੱਛਤਾ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਠਹਿਰਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕੋਲ ਸਫਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਕੂੜਾ-ਕਚਰਾ ਸਾਫ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ ਟੀਮ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਵੈਸੇਵੀ ਸੰਗਠਨ ਵੀ ਉੱਥੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਜਿਵੇਂ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਂਝ ਹੀ ਤੀਰਥ ਸੇਵਾ ਦਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹ ਹੀ ਕਹਾਂਗਾ, ਤੀਰਥ ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਿਨਾ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਅਧੂਰੀ ਹੈ। ਦੇਵ ਭੂਮੀ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਰੁਧਰਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਮਨੋਜ ਬੈਂਜਵਾਲ ਜੀ ਤੋਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੇਗੀ। ਮਨੋਜ ਜੀ ਨੇ ਪਿਛਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ਼ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਹ ਸਵੱਛਤਾ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੁਟੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਗੁਪਤਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਬਗਵਾੜੀ ਨੇ ਵੀ ਸਵੱਛਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਮੰਤਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਪਤਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਸਫਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਰੱਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਇੰਝ ਹੀ ਦੇਵਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਚੰਪਾ ਦੇਵੀ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਚਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਯਾਨੀ - ਵੇਸਟ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਸਿਖਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਚੰਪਾ ਜੀ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਦਰੱਖਤ ਵੀ ਲਗਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹਰਿਆ-ਭਰਿਆ ਜੰਗਲ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਦੇਵ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਉਹ ਅਲੌਕਿਕ ਅਨੁਭੂਤੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਅਲੌਕਿਕਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਾਡੀ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ। ਅਜੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਚਾਰਧਾਮ’ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ, ਪੰਡਰਪੁਰ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਜਗਨਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਸੌਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਜਾਈਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੀਰਥ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਮਰਿਯਾਦਾ ਬਣੀ ਰਹੇ। ਸ਼ੁੱਧਤਾ, ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖੀਏ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਹੀ 5 ਜੂਨ ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਾਰ ਸਭ ਨੂੰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ। ਤੁਸੀਂ ਖੁਦ ਵੀ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਓ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ 8ਵਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ‘ਯੋਗ ਦਿਵਸ’ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਾਰੀ ‘ਯੋਗ ਦਿਵਸ’ ਦੀ ਥੀਮ ਹੈ - ‘ਯੋਗ ਫੌਰ ਹਿਮਿਊਨਿਟੀ’ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਅਨੁਰੋਧ ਕਰਾਂਗਾ। ਹਾਂ, ਕੋਰੋਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਵੀ ਵਰਤੋ। ਵੈਸੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕੋਰੋਨਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹਾਲਾਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਬਿਹਤਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੈਕਸੀਨੇਸ਼ਨ ਕਵਰੇਜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਹੁਣ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਹਰ ਵੀ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਫੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕੋਰੋਨਾ ਮਹਾਮਾਰੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਅਤੇ ਯੋਗ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਲੋਕ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਯੋਗ ਨਾਲ ਸਰੀਰਿਕ, ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿੰਨਾ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਬਿਜ਼ਨਸਮੈਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਫ਼ਿਲਮ ਅਤੇ ਖੇਡ ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਤੱਕ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਯੋਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਭਿੰਨ ਅੰਗ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦੀ ਵਧਦੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਬੇਹੱਦ ਨਵੇਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਗਾਰਡੀਅਨ ਰਿੰਗ - ਇੱਕ ਬੜਾ ਹੀ ਅਨੋਖਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਯਾਨੀ ਸੂਰਜ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਯਾਤਰਾ ਕਰੇਗਾ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਯੋਗ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਸ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਾਂਗੇ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਿਸ਼ਨ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਸੂਰਜ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਯੋਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨਗੇ। ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ। ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਚਲਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਫਿਰ ਇੰਝ ਹੀ ਇਹ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਸਟ੍ਰੀਮਿੰਗ ਵੀ ਇੱਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਜੁੜਦੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਯਾਨੀ ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੀਲੇਅ ਯੋਗ ਸਟ੍ਰੀਮਿੰਗ ਈਵੈਂਟ ਹੋਵੇਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਣਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰੀ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ’ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ ਦੇ 75 ਮੁੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ‘ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੋਗ ਦਿਵਸ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਕਈ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਖਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਅਨੋਖਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਅਨੁਰੋਧ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ, ਕਸਬੇ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਚੁਣੋ, ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣਾ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਕੇਂਦਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਦੀ, ਝੀਲ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਦਾ ਕਿਨਾਰਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਵਧੇਗੀ ਅਤੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲੇਗਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ‘ਯੋਗ ਦਿਵਸ’ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ‘ਹੰਡਰਡ ਡੇ ਕਾਊਂਟ ਡਾਊਨ’ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇੰਝ ਕਹੀਏ ਕਿ ਨਿਜੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ 100ਵੇਂ ਦਿਨ ਅਤੇ 75ਵੇਂ ਦਿਨ ਕਾਊਂਟ ਡਾਊਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਏ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਅਸਮ ਦੇ ਸ਼ਿਵਸਾਗਰ ਵਿੱਚ 50ਵੇਂ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ 25ਵੇਂ ਕਾਊਂਟ ਡਾਊਂਟ ਈਵੈਂਟ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਗਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਓ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲੋ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੇ ਲਈ ਅਨੁਰੋਧ ਕਰੋ, ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੋ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਵਿੱਚ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਵੋਗੇ, ਨਾਲ ਹੀ ਯੋਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਮਰਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਪਣਾਓਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਜਪਾਨ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਕਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਲੋਕ ਹੈ ਤਾਂ ਜਪਾਨ ਦੇ, ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਬ ਦਾ ਲਗਾਅ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਹਿਰੋਸ਼ੀ ਕੋਇਕੇ ਜੀ ਜੋ ਇੱਕ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਆਰਟ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਹਨ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੰਬੋਡੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ 9 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਹਿਰੋਸ਼ੀ ਕੋਇਕੇ ਜੀ ਹਰ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਖ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹਰ ਸਾਲ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਲੋਕਲ ਆਰਟਿਸਟ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ, ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਸਮੇਤ 9 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਟੇਜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਲਿਆ ਹੈ। ਹਿਰੋਸ਼ੀ ਕੋਇਕੇ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਡੀਸ਼ਨਲ ਏਸ਼ੀਅਨ ਪ੍ਰੋਫਾਰਮਿੰਗ ਆਰਟ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਪਿੱਠ ਭੂਮੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਰੰਗ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਥਾਈਲੈਂਡ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਜਪਾਨ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਜਾਵਾ ਨਾਚ, ਬਾਲੀ ਨਾਚ, ਥਾਈ ਨਾਚ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਆਕਰਸ਼ਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਮਾਤਰ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਰੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਦਿਲਕਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੀਚਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੈਂ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਦੋ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਉਹ ਹਨ ਆਤਸੁਸ਼ੀ ਮਾਤਸੁਓ ਜੀ ਅਤੇ ਕੇਂਜੀ ਯੋਸ਼ੀ ਜੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹੀ TEM ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਇਸ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਸਬੰਧ ਰਾਮਾਇਣ ਦੀ ਉਸ ਜਪਾਨੀ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਫ਼ਿਲਮ ਨਾਲ ਹੈ ਜੋ 1993 ਵਿੱਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਜਪਾਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਿਲਮ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਯੁਗੋ ਸਾਕੋ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲਗਭਗ 40 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 1983 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਮਾਇਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਛੂਹ ਗਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ’ਤੇ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ 10 ਸੰਸਕਰਣ ਪੜ੍ਹ ਲਏ ਅਤੇ ਉਹ ਏਨੇ ’ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੁਕੇ, ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਵੀ ਉਤਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਐਨੀਮੇਟਰਸ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਫੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਭਾਰਤੀ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ’ਚ ਲੋਕ ਧੋਤੀ ਕਿਵੇਂ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ, ਸਾੜ੍ਹੀ ਕਿਵੇਂ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ, ਵਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਬੱਚੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਨਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲੈਣਾ - ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ। ਹੁਣ 30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਫਿਲਮ ਫਿਰ ਤੋਂ 4ਕੇ ਵਿੱਚ ਰੀਮਾਸਟਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਲੋਕ ਜੋ ਨਾ ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਸਾਡੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਓਨਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਮਰਪਣ, ਇਹ ਸ਼ਰਧਾ, ਇਹ ਆਦਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ। ਕਿਹੜਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਇਸ ’ਤੇ ਮਾਣ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਵੈ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਮੰਤਰ, ਸੈਲਫ ਫੌਰ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਮੰਤਰ ਸਾਡੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਟੀਚਾ ਮਿਥਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਰਕਾਪੁਰਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਰਾਮ ਭੂਪਾਲ ਰੈੱਡੀ ਜੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ ਕਿ ਰਾਮ ਭੂਪਾਲ ਰੈੱਡੀ ਜੀ ਨੇ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਕਮਾਈ ਬੇਟੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ 100 ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸੁਕੰਨਿਆ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਖਾਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹਵਾਏ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ 25 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੁਪਏ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ। ਇੰਝ ਹੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਯੂ.ਪੀ. ਵਿੱਚ ਆਗਰਾ ਦੇ ਕਚੌਰਾ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹੈ। ਕਾਫੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਿੱਲਤ ਸੀ, ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਕੁੰਵਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ 6-7 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਮਿੱਠਾ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਲੇਕਿਨ ਖੇਤ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਲਿਜਾਣ ਲਈ 30-32 ਲੱਖ ਰੁਪਿਆ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਕੁੰਵਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸੈਨਾ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਕੇ ਪਿੰਡ ਆਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਪਤਾ ਲਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਪੈਸਾ ਇਸ ਕੰਮ ਦੇ ਲਈ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖੇਤ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਪਾਈਪ ਲਾਈਨ ਵਿਛਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਮਿੱਠਾ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਜੇਕਰ ਲਗਨ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਯਤਨ ਇਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਤੁਰਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਸਾਡਾ ਸੰਕਲਪ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਸਾਡੀ ਸਾਧਨਾ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਰਸਤਾ ਹੈ – ਕਰਤੱਵ, ਕਰਤੱਵ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਝਾਅ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਸਾਡੀ ਚਰਚਾ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਅਗਲੇ ਸੰਸਕਰਣ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਭੇਜਣਾ ਵੀ ਨਾ ਭੁੱਲਣਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਜੋ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਯੋਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸੋ। ਨਮੋ ਐਪ ਤੇ ਮਾਈ ਗੋਵ ’ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਰਹੇਗਾ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਫਿਰ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਾਂਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਖਾਣਾ-ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਰਹੋ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਨਮਸਕਾਰ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ, ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਨਵੇਂ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ, ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰ ਕਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਿੱਠੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ? ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਤਿੰਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ’ਤੇ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਰੋਤੇ ਹਨ ਸ਼੍ਰੀ ਸਾਰਥਕ ਜੀ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਗੁਰੂਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਏ ਹਨ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਨਮੋ ਐਪ ’ਤੇ ਜੋ ਸੰਦੇਸ਼ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਊਜ਼ ਚੈਨਲ ਦੇਖਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਮ ਗਿਆਨ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਣਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਦਿਲਚਸਪ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਚਰਖਾ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੋਹਫੇ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਪਾਸਬੁੱਕ ਵੀ ਦੇਖੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕਿੰਨੀ ਘੱਟ ਬੱਚਤ ਸੀ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੋਰਾਰਜੀ ਭਾਈ ਦੇਸਾਈ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਡਿਪਟੀ ਕਲੈਕਟਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਚੌਧਰੀ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਚੌਧਰੀ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰੀ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਹ ਅੱਗੇ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਕਿ ਲੈਂਡ ਰਿਫਾਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਬਤ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਪੀ. ਵੀ. ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਜੀ ਨੇ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਜੀ ਨੇ 4 ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੈਦਲ ਚਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਜੋ ਅਟਲ ਜੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਸੁਣੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰ ਗਏ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ, ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ, ਜੈ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਹਨ।

ਦੋਸਤੋ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਮਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਦੇਸ਼ ਲਈ ਇਹ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਇੱਕ ਲੋਕ ਲਹਿਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕਾਫੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ’ਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਵੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਨਮੋਲ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਜੋੜ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਵੈਸੇ, ਦੋਸਤੋ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਬਾਰੇ ਇੰਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਆਓ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਆਮ ਗਿਆਨ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ - ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕਿੰਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਤਿਆਰ ਹੋ, ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਓ। ਕਾਗਜ਼-ਪੈੱਨ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਕੜ ਲਿਆ ਹੈ? ਜੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੁੱਛਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਨਮੋ ਐਪ ਜਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ #MuseumQuiz  ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦਿਓ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਪ੍ਰਤੀ ਰੁਚੀ ਵਧੇਗੀ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰੇਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ 45 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੁਰਾਗ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਫੈਰੀ ਕਵੀਨ, ਸੈਲੂਨ ਆਵ੍ ਪ੍ਰਿੰਸ ਆਵ੍ ਵੇਲਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਫਾਇਰਲੈੱਸ ਸਟੀਮ ਲੋਕੋਮੋਟਿਵ ਵੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਕਰੰਸੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ? ਇੱਥੇ ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਈ-ਮਨੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਸਵਾਲ ‘ਵਿਰਾਸਤ-ਏ-ਖ਼ਾਲਸਾ’ ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਇਹ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ? ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਆਨੰਦ ਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਅਗਲਾ ਸਵਾਲ ਇਸੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕਲੌਤਾ ਪਤੰਗ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਆਓ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਰਾਗ ਦੇਵਾਂ। ਇੱਥੇ ਰੱਖੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪਤੰਗ ਦਾ ਆਕਾਰ 22 ਗੁਣਾ 16 ਫੁੱਟ ਹੈ। ਕੁਝ ਤਾਂ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਦੱਸਾਂਗਾ, ਇਹ ਜਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਖ਼ਾਸ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ। ਗੁਲਸ਼ਨ ਮਹਿਲ ਨਾਮ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਹੈ? ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਸੁਰਾਗ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਕੈਮਰੇ ਤੇ ਐਡੀਟਿੰਗ ਦੀਆਂ ਬਰੀਕੀਆਂ ਵੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਚੰਗਾ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਲਘੂ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ (ਲਘੂ ਚਿੱਤਰ) ਜੈਨ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ, ਮੂਰਤੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ �