મન કી બાત

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આપ સહુને નમસ્કાર. આકાશવાણીના માધ્યમથી મન કી બાત કરતાં કરતાં ત્રણ વર્ષ પૂર્ણ થઈ ગયા. આજે આ 36 મો એપીસોડ છે. મન કી બાત એક પ્રકારથી ભારતની જે સકારાત્મક શક્તિ છે, દેશના ખૂણે-ખૂણામાં જે ભાવનાઓ પડેલી છે, ઈચ્છાઓ છે, અપેક્ષાઓ છે, ક્યાંક-ક્યાંક ફરિયાદો પણ છે – એક જનમાનસમાં જે ભાવ ઉમટી રહ્યા હોય છે, મન કી બાતે, એ દરેક ભાવનાઓ સાથે મને જોડાવાનો એક અદભુત અવસર આપ્યો છે અને મેં ક્યારેય એમ નથી કહ્યું કે મારા મનની વાત છે. આ મન કી બાત દેશવાસીઓના મન સાથે જોડાયેલી છે, તેમના ભાવ સાથે જોડાયેલી છે, તેમની આશા-અપેક્ષાઓ સાથે જોડાયેલી છે. અને જ્યારે મન કી બાતમાં જે વાતો હું જણાવું છું તે વાતો દેશના દરેક ખૂણેથી લોકો મારા સુધી પહોંચાડે છે, આપને તો કદાચ હું બહુ ઓછી વાતો કહી શકું છું પરંતુ મને તો ભરપૂર ખજાનો મળી જાય છે. ઈ-મેલ દ્વારા, ટેલિફોન દ્વારા, mygov દ્વારા નરેન્દ્ર મોદી એપ દ્વારા, કેટલી બધી વાતો મારા સુધી પહોંચે છે. મોટા ભાગની તો તેમાંથી મને પ્રેરણા આપનારી હોય છે. ઘણી તો સરકારમાં સુધારા માટે હોય છે. ક્યાંક વ્યક્તિગત ફરિયાદ પણ હોય છે તો ક્યારેક સામૂહિક સમસ્યા પ્રત્યે ધ્યાન આકર્ષિત કરવામાં આવે છે. અને હું તો મહિનામાં એકવાર આપનો અડધો કલાક લઉ છું પરંતુ લોકો ત્રીસેય દિવસ મન કી બાત ઉપર તેમની વાત પહોંચાડતા હોય છે. અને તેનું પરિણામ એ આવ્યું કે સરકારમાં પણ સંવેદનશીલતા, દૂર-દૂરના સમાજમાં કેવીકેવી શક્તિઓ પડી છે, તેના પર તેનું ધ્યાન પડવું, એ સહજ અનુભવ મળી રહ્યો છે. અને એટલે જ મન કી બાતની ત્રણ વર્ષની આ યાત્રા દેશવાસીઓની ભાવનાઓની, અનુભૂતિની એક યાત્રા છે. અને કદાચ આટલા ઓછા સમયમાં દેશના સામાન્ય વ્યક્તિના ભાવને જાણવાનો-સમજવાનો મને જે અવસર મળ્યો છે અને તેના માટે હું દેશવાસીઓનો ખૂબ આભારી છું. મન કી બાતમાં મેં હંમેશા આચાર્ય વિનોબા ભાવેની એ વાતને યાદ રાખી છે, આચાર્ય વિનોબા ભાવે હંમેશા કહેતા હતા કે અ-સરકારી, અસરકારી. મેં પણ મનની વાતને, આ દેશના લોકોને કેન્દ્રમાં રાખવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. રાજનીતિના રંગથી તેને દૂર રાખી છે. તત્કાલીન જે ગરમી હોય છે, આક્રોશ હોય છે તેમાં વહી જવાને બદલે, એક સ્થિર મનથી આપની સાથે જોડાયેલા રહેવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. હું જરૂર માનું છું કે હવે ત્રણ વર્ષ બાદ social scientists, universities, research scholars, media experts જરૂર તેનું એનાલિસીસ કરશે. સારી-નરસી દરેક બાબતને આગળ લાવશે. અને મને વિશ્વાસ છે કે આ વિચાર-વિમર્શ ભવિષ્યમાં મન કી બાત માટે પણ ઉપયોગી થશે, તેમાં એક નવી ચેતના, નવી ઉર્જા પ્રાપ્ત થશે. મેં જ્યારે એકવાર મન કી બાત માં કહ્યું હતું કે આપણે ભોજન કરતી વખતે ચિંતા કરવી જોઈએ કે જેટલી જરૂરિયાત છે તેટલું જ લઈએ, આપણે તેને બરબાદ ન કરીએ. પરંતુ ત્યારબાદ મેં જોયું કે દેશના દરેક ખૂણેથી મને એટલા બધા પત્રો આવ્યા, અનેક સામાજિક સંગઠન, અનેક નવયુવાનો પહેલાથી જ આ કાર્ય કરી રહ્યા છે. જે અન્ન થાળીમાં છોડી દેવામાં આવે છે, તેને ભેગું કરીને તેનો સદઉપયોગ કેવી રીતે થાય તેના પર કામ કરનારા કેટલાય લોકો મારા ધ્યાનમાં આવ્યા જેથી મારા મનને ખૂબ સંતોષ થયો, ઘણો આનંદ થયો. 

એકવાર મેં મન કી બાતમાં મહારાષ્ટ્રના એક નિવૃત્ત શિક્ષક શ્રીમાન ચંદ્રકાન્ત કુલકર્ણીની વાત કરી હતી, જે તેમના પેન્શનમાંથી, સોળ હજાર રૂપિયાનું પેન્શન મળતું હતું તેમાંથી પાંચ હજાર રૂપિયા તેઓએ ૫૧ Post-dated cheque આપીને સ્વચ્છતા માટે તેમણે દાન આપ્યું હતું. અને ત્યારબાદ તો મેં જોયું કે સ્વચ્છતા માટે આવા પ્રકારનું કામ કરવા માટે કેટલાય લોકો આગળ આવ્યા. 

એકવાર મેં હરિયાણાના એક સરપંચની ‘selfie with daughter’ જોઈ અને મેં મન કી બાતમાં બધાની સામે વાત મૂકી. જોત-જોતામાં ન માત્ર ભારતમાં પરંતુ આખા વિશ્વમાં ‘selfie with daughter’ એક મોટું અભિયાન ચાલી નીકળ્યું. આ માત્ર સોશિયલ મીડિયાનો મુદ્દો નથી. દરેક દિકરીમાં એક નવો આત્મવિશ્વાસ, નવો ગર્વ પેદા કરનારી આ ઘટના બની. દરેક માં-બાપને લાગ્યું કે હું પણ મારી દિકરી સાથે સેલ્ફી લઉં. દરેક દિકરીને લાગવા લાગ્યું કે મારું કોઈ મહાત્મ્ય છે, મારું કોઈ મહત્વ છે. 

ગત દિવસોમાં હું ભારત સરકારના ટુરિઝમ વિભાગ સાથે બેઠો હતો. મેં જ્યારે tour પર જનારા લોકોને કહ્યું કે તમે જ્યાં પણ જાઓ, incredible India પર ત્યાંનો એક ફોટો મોકલો. ભારતના દરેક ખૂણાની લાખો છબીઓ, એક રીતે ટુરીઝમ ક્ષેત્રમાં કામ કરતા લોકોની બહુ મોટી અમાનત બની ગઈ. નાની અમથી ઘટના કેટલું મોટું આંદોલન શરૂ કરી દે છે તે મન કી બાતમાં મેં અનુભવ કર્યો છે. આ બધી વાતો કહેવાનું આજે મન થયું કારણ કે જ્યારે વિચારી રહ્યો હતો કે ત્રણ વર્ષ થઈ ગયા, તો ગત ત્રણ વર્ષની કેટલીયે ઘટનાઓ મારા મનમાં છવાઈ ગઈ. સાચી દિશામાં જવા માટે દેશ સતત અગ્રેસર છે. દેશનો દરેક નાગરિક બીજાની ભલાઈ માટે, સમાજના સારા માટે, દેશની પ્રગતિ માટે કંઈક ને કંઈક કરવા માગે છે એ મારા ત્રણ વર્ષના મન કી બાતના અભિયાનમાં મેં દેશવાસીઓ પાસેથી જાણ્યું છે, સમજ્યું છે, શીખ્યું છે. કોઈપણ દેશ માટે આ બહુ મોટી મૂડી હોય છે, એક બહુ મોટી તાકાત હોય છે. હું હ્રદયપૂર્વક દેશવાસીઓને નમન કરું છું. 

મેં એકવાર મન કી બાતમાં ખાદીના વિષય પર ચર્ચા કરી હતી. અને ખાદી એક વસ્ત્ર નથી, વિચાર છે. અને મેં જોયું કે હમણાંથી ખાદી પ્રત્યે રૂચી ઘણી વધી છે અને મેં સ્વાભાવિક રૂપથી કહ્યું હતું કે હું કઈ ખાદીધારી બનવાનું નથી કહી રહ્યો પરંતુ વિવિધ પ્રકારના ફેબ્રિક હોય છે તો એક ખાદી કેમ ન હોય ? ઘરમાં ચાદર હોય, રૂમાલ હોય, પડદા હોય. અનુભવ એ રહ્યો કે યુવા પેઢીમાં ખાદીનું આકર્ષણ વધી ગયું છે. ખાદીનું વેચાણ વધ્યું છે અને તેને કારણે ગરીબોના ઘરમાં સીધેસીધો રોજગારીનો નાતો જોડાઈ ગયો છે. ૨ ઓક્ટોબરથી ખાદીમાં discount આપવામાં આવે છે, કેટલીયે છૂટ આપવામાં આવે છે. હું ફરી એકવાર આગ્રહ કરીશ કે ખાદીનું જે અભિયાન ચાલ્યું છે તેને આપણે વધુ આગળ ચલાવીએ અને વધારીએ. ખાદી ખરીદીને ગરીબના ઘરમાં દિવાળીના દીવા પ્રગટાવીયે, એ ભાવ સાથે આપણે કામ કરીએ. આપણા દેશના ગરીબને આ કાર્યથી એક તાકાત મળશે અને આપણે તે કરવું જોઈએ. અને આ ખાદી પ્રત્યે રૂચી વધવાને કારણે ખાદીના ક્ષેત્રે કામ કરનારાઓમાં, ભારત સરકારમાં ખાદી સંબંધિત લોકોમાં એક નવી રીતે વિચારવાનો ઉત્સાહ પણ વધ્યો છે. નવી ટેકનોલોજી કેવી રીતે લાવીએ, ઉત્પાદન ક્ષમતા કેવી રીતે વધારીએ, solar-હાથશાળ કેવી રીતે લઈ આવીએ ? જૂના વારસાઓ જે હતા, જે બિલકુલ ૨૦-૨૦, ૨૫-૨૫, ૩૦-૩૦ વર્ષોથી બંધ પડ્યા હતા, તેને પુનઃજીવીત કેવી રીતે કરી શકાય. 

ઉત્તર પ્રદેશના વારાણસી સેવાપુરમાં, સેવાપુરીનો ખાદી આશ્રમ 26 વર્ષોથી બંધ પડ્યો હતો, પરંતુ આજે પુનઃજીવીત થઈ ગયો છે. અનેક પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓને જોડવામાં આવી. અનેક લોકોને રોજગારના નવા અવસર પેદા કરવામાં આવ્યા. કાશ્મીરમાં પંપોરમાં ખાદી અને ગ્રામોદ્યોગે તેના બંધ પડેલા પ્રશિક્ષણ કેન્દ્રને ફરીથી શરૂ કર્યો અને કાશ્મીર પાસે તો આ ક્ષેત્રે આપવા માટે ઘણું બધું છે. હવે આ પ્રશિક્ષણ કેન્દ્ર ફરીથી શરૂ થવાને કારણે નવી પેઢીને આધુનિક ઢબે નિર્માણ કાર્ય કરવામાં, વણાટ કામ કરવામાં, નવી વસ્તુઓ બનાવવામાં એક મદદ મળશે અને મને ઘણું સારું લાગી રહ્યું છે કે મોટા-મોટા Corporate house પણ દિવાળીમાં જ્યારે ભેટ આપે છે તો હવે ખાદીની વસ્તુઓ આપવા લાગ્યા છે. લોકોએ પણ એકબીજાને ભેટ સ્વરૂપે ખાદીની વસ્તુઓ આપવાની શરૂ કરી છે. એક સહજ ભાવથી વસ્તુ કેવી રીતે આગળ વધે છે તે આપણે બધા અનુભવ કરીએ છીએ. 

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, ગત મહિને મન કી બાતમાં જ આપણે બધાએ એક સંકલ્પ કર્યો હતો અને આપણે નક્કી કર્યું હતું કે ગાંધી-જયંતી પહેલાના ૧૫ દિવસ દેશભરમાં સ્વચ્છતાનો ઉત્સવ મનાવીશું. સ્વચ્છતા સાથે જન-મન ને જોડીશું. આપણા આદરણીય રાષ્ટ્રપતિજીએ આ કાર્યનો આરંભ કર્યો અને દેશ જોડાઈ ગયો. બાળકો-વૃદ્ધો, પુરુષ હોય કે સ્ત્રી હોય, શહેર હોય કે ગામ હોય, દરેક લોકો આજે આ સ્વચ્છતા અભિયાનનો હિસ્સો બની ગયા છે. અને જ્યારે હું કહું છું કે ‘સંકલ્પ થી સિદ્ધિ’ , આ સ્વચ્છતા અભિયાન એક સંકલ્પ સિદ્ધિ તરફ કેવી રીતે આગળ વધી રહ્યું છે, તે આપણે આપણી આંખોની સામે જોઈ રહ્યા છીએ. દરેક લોકો તેને સ્વીકારે છે, સહયોગ આપે છે, અને સાકાર કરવા માટે કોઈ ને કોઈ યોગદાન આપે છે. હું આદરણીય રાષ્ટ્રપતિજીનો તો આભાર માનું જ છું પરંતુ સાથે-સાથે દેશના દરેક વર્ગે તેને પોતાનું કાર્ય માન્યું છે. બધા તેની સાથે જોડાઈ ગયા છે. પછી તે ખેલ-જગતના લોકો હોય, સિને-જગતના લોકો હોય, academicians હોય, શાળા હોય, કોલેજ હોય, યુનિવર્સિટી હોય, ખેડૂત હોય, મજૂર હોય, અધિકારીઓ હોય, બાબુઓ હોય, પોલીસ હોય, સેનાના જવાન હોય – બધા તેની સાથે જોડાઈ ગયા છે. સાર્વજનિક સ્થાનો પર એક દબાણ પણ પેદા થયું છે કે હવે સાર્વજનિક સ્થળો ગંદા હોય તો લોકો ટોકે છે, ત્યાં કામ કરનારા લોકો પણ એક દબાણ અનુભવી રહ્યા છે. હું આને સારું માનું છું અને મારા માટે ખુશી છે કે ‘સ્વચ્છતા જ સેવા અભિયાન’ના પ્રથમ ચાર દિવસોમાં જ લગભગ ૭૫ લાખથી પણ વધુ લોકો, ૪૦ હજારથી વધુ initiatives ને લઈને ગતિવિધીઓમાં જોડાઈ ગયા છે અને મેં જોયું છે કે કેટલાક લોકો તો સતત કામ કરી રહ્યા છે, પરિણામ લાવીને જ જંપવાનું નક્કી કરીને કાર્ય કરી રહ્યા છે. આ વખતે એક એ વસ્તુ પણ જોઈ, - એક એ હોય છે કે આપણે ક્યાંક સ્વચ્છતા કરીએ, બીજુ હોય છે કે આપણે જાગૃત રહીને ગંદકી ન કરીએ, પરંતુ સ્વચ્છતાને જો સ્વભાવ બનાવવો હોય તો એક વૈચારિક આંદોલન પણ જરૂરી હોય છે. આ વખતે ‘સ્વચ્છતા જ સેવા’ સાથે કેટલીયે સ્પર્ધાઓ યોજાઈ. અઢી કરોડથી વધુ બાળકોએ સ્વચ્છતાની નિબંધ સ્પર્ધામાં ભાગ લીધો. હજારો બાળકોએ ચિત્રો બનાવ્યા. પોત-પોતાની કલ્પનાથી સ્વચ્છતાને લઈને ચિત્રો બનાવ્યા. ઘણાં લોકોએ કવિતાઓ બનાવી, અને આજકાલ તો હું social media પર આવા જે આપણાં નાના સાથીઓએ, નાના-નાના બાળકોએ જે ચિત્રો મોકલ્યા છે તે હું પોસ્ટ પણ કરું છું, તેઓનું ગૌરવગાન કરું છું. જ્યાં સુધી સ્વચ્છતાની વાત આવે છે તો હું મીડિયાના લોકોનો આભાર માનવાનું ક્યારેય ભૂલતો નથી. આ આંદોલનને તેમણે બહુ પવિત્રતાપૂર્વક આગળ વધાર્યું છે. પોત-પોતાની રીતે તેઓ જોડાઈ ગયા છે અને એક સકારાત્મક વાતાવરણ બનાવવામાં તેઓએ બહુ મોટું યોગદાન આપ્યું છે અને આજે પણ તેઓ તેમની રીતે સ્વચ્છતાના આંદોલનનું નેતૃત્વ કરે છે. આપણા દેશનું electronic media, આપણા દેશનું print media દેશની કેટલી સેવા કરી શકે છે, તે ‘સ્વચ્છતા એ જ સેવા’ આંદોલનમાં આપણે જોઈ શકીએ છીએ. શ્રીનગરના ૧૮ વર્ષના યુવાન બિલાલ ડારના સંબંધમાં હમણાં થોડા દિવસો પહેલાં જ કોઈએ મારું ધ્યાન દોર્યું. અને આપને જાણીને આનંદ થશે કે શ્રીનગર નગર નિગમે બિલાલ ડારને સ્વચ્છતા માટે પોતાનો Brand Ambassador બનાવ્યો છે અને જ્યારે Brand Ambassadorની વાત આવે છે ત્યારે આપને લાગતું હશે કે કદાચ તે કોઈ સિને કલાકાર હશે, કદાચ તે ખેલ-જગતનો કોઈ હિરો હશે, જી ના....બિલાલ ડાર પોતે ૧૨-૧૩ વર્ષની ઉંમરથી ગત ૫-૬ વર્ષથી સ્વચ્છતામાં લાગી ગયો છે. એશિયાનું સૌથી મોટું સરોવર શ્રીનગર પાસે છે ત્યાં પ્લાસ્ટિક હોય, પોલિથીન હોય, used bottle હોય, કચરો હોય તે સાફ કરતો રહે છે. તેમાંથી થોડી કમાણી પણ કરી લે છે. કારણ કે તેના પિતાજીનું બહુ નાની ઉંમરમાં કેન્સરને કારણે મૃત્યુ થયું પરંતુ તેણે પોતાનું જીવન આજીવિકા સાથે સ્વચ્છતાની સાથે પણ જોડી દીધું. એક અનુમાન છે કે બિલાલે વાર્ષિક ૧૨ હજાર કિલોથી પણ વધુ કચરો સાફ કર્યો છે. શ્રીનગર નગર નિગમને પણ હું સ્વચ્છતા પ્રત્યે તેમની આ પહેલ માટે તેમજ Ambassador અંગેની તેમની કલ્પના માટે શુભેચ્છા આપવા માંગુ છું, કારણ કે શ્રીનગર એક tourist destination છે અને હિન્દુસ્તાનનો દરેક નાગરિક શ્રીનગર જવાનું મન કરે છે અને ત્યાં સફાઈને આટલું બળ મળે તે એક બહુ મોટી વાત છે. અને મને ખુશી છે કે તેમણે બિલાલને માત્ર Brand Ambassador જ બનાવ્યો એવું નથી પરંતુ સફાઈ કરતા બિલાલને નિગમે આ વખતે ગાડી આપી છે, ગણવેશ આપ્યો છે અને તે અન્ય વિસ્તારોમાં પણ જઈને લોકોને સ્વચ્છતા માટે શિક્ષિત કરે છે, પ્રેરિત કરે છે અને પરિણામ લાવવા સુધી પાછળ પડી જાય છે. બિલાલ ડાર, ઉંમર નાની છે પરંતુ સ્વચ્છતામાં રૂચિ રાખનારા દરેક માટે પ્રેરણાનું કારણ છે. હું બિલાલ ડારને ઘણી શુભેચ્છા પાઠવું છું. 

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, એ વાતને આપણે સ્વીકારવી પડશે કે ભાવિ ઇતિહાસ પ્રાચીન ઇતિહાસની કુખમાં જન્મ લે છે અને જ્યારે ઇતિહાસની વાત આવે ત્યારે મહાપુરુષો યાદ આવવા બહુ સ્વાભાવિક છે. આ ઑક્ટોબરનો મહિનો આપણા માટે ઘણા મહાપુરુષોને યાદ કરવાનો મહિનો છે. મહાત્મા ગાંધીથી લઈને સરદાર પટેલ સુધીના મહાપુરુષોનું પુણ્ય સ્મરણ કરવાના અવસરો આ ઑક્ટોબર મહિનામાં આપણને મળે છે. આ મહાનુભાવોએ ૨૦મી સદી અને ૨૧મી સદી માટે આપણને દિશા આપી, આપણું નેતૃત્વ કર્યું, આપણું માર્ગદર્શન કર્યું અને દેશ માટે તેમણે બહુ જ કષ્ટ વેઠ્યા. બે ઑક્ટોબરે મહાત્મા ગાંધી અને લાલબહાદુર શાસ્ત્રીજીની જન્મ જયંતી છે તો ૧૧ ઑક્ટોબરે જયપ્રકાશ નારાયણ અને નાનાજી દેશમુખની જન્મજયંતી છે અને ૨૫ સપ્ટેમ્બરે પંડિત દીનદયાળ ઉપાધ્યાયજીની જન્મજયંતી છે. નાનાજી અને દીનદયાળજીનું તો આ શતાબ્દીનું પણ વર્ષ છે. અને આ બધા મહાપુરુષોનું એક કેન્દ્રબિંદુ શું હતું? તેમના જીવનમાં એક વાત સામાન્ય હતી અને તે હતું દેશ માટે જીવવું, દેશ માટે કંઈક કરવું અને માત્ર ઉપદેશ નહીં, પોતાનાં જીવનમાં તેના આચરણ દ્વારા લોકોને માર્ગ ચીંધવો. ગાંધીજી, જયપ્રકાશજી, દીનદયાળજી આ બધા એવા મહાપુરુષો છે જે સત્તાની શેરીઓથી જોજનો દૂર રહ્યા પરંતુ જનજીવન સાથે પળેપળ જીવતા રહ્યા, ઝઝૂમતા રહ્યા અને ´સર્વજન હિતાય સર્વજન સુખાય’ કંઈક ને કંઈક કરતા રહ્યા. નાનાજી દેશમુખ રાજનૈતિક જીવનને છોડીને ગ્રામોદયમાં લાગી ગયા હતા અને જ્યારે આજે આપણે તેમનું શતાબ્દી વર્ષ મનાવી રહ્યા છીએ ત્યારે તેમના ગ્રામોદયના કામ પ્રત્યે આદર થવો બહુ સ્વાભાવિક છે. 

ભારતના પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ શ્રીમાન અબ્દુલ કલામજી જ્યારે નવયુવાનો સાથે વાત કરતા હતા તો હંમેશાં નાનાજી દેશમુખના ગ્રામીણ વિકાસની વાતો કરતા હતા. ખૂબ જ આદર સાથે ઉલ્લેખ કરતા હતા અને તેઓ પોતે પણ નાનાજીના આ કામને જોવા માટે ગામમાં ગયા હતા. 

દીનદયાળ ઉપાધ્યાયજી મહાત્મા ગાંધીની જેમ સમાજના છેવાડાના માણસની વાત કરતા હતા. દીનદયાળજી પણ સમાજના છેવાડા પર બેઠેલા ગરીબ, પીડિત, શોષિત, વંચિતની જ અને તેમના જીવનમાં પરિવર્તન લાવવાની- શિક્ષણ દ્વારા, રોજગાર દ્વારા કઈ રીતે પરિવર્તન લાવી શકાય તેની ચર્ચા કરતા હતા. આ બધા મહાપુરુષોનું સ્મરણ કરવું એ તેમના પ્રત્યે ઉપકાર નથી, આ મહાપુરુષોનું સ્મરણ એટલા માટે કરીએ છીએ કે જેથી આપણને આગળનો રસ્તો મળતો રહે, આગળની દિશા મળતી રહે. 

આગામી ‘મન કી બાત’માં હું જરૂર સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલના વિષયમાં કહીશ, પરંતુ ૩૧ ઑક્ટોબરે સમગ્ર દેશમાં રન ફૉર યુનિટી ‘એક ભારત શ્રેષ્ઠ ભારત’ કાર્યક્રમ થવાનો છે. દેશના દરેક શહેરમાં, દરેક નગરમાં બહુ મોટા પાયે રન ફૉર યુનિટીના કાર્યક્રમો થવા જોઈએ અને આ ઋતુ પણ એવી છે કે દોડવામાં મજા આવે છે. સરદાર સાહેબ જેવી લોખંડી શક્તિ પ્રાપ્ત કરવા આ પણ જરૂરી છે. અને સરદાર સાહેબે તો દેશને એક કર્યો હતો. આપણે પણ એકતા માટે દોડીને એકતાના મંત્રને આગળ વધારવો જોઈએ. 

આપણે બહુ સ્વાભાવિક રીતે કહીએ છીએ – વિવિધતામાં એકતા, ભારતની વિશેષતા. વિવિધતાનું આપણે ગૌરવ કરીએ છીએ પરંતુ શું આપણે ક્યારેય આ વિવિધતાનો અનુભવ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે ખરો? હું વારંવાર હિન્દુસ્તાનના મારા દેશવાસીઓને કહીશ અને ખાસ કરીને મારી યુવા પેઢીને મારે કહેવું છે કે આપણે એક જાગૃત અવસ્થામાં છીએ. આ ભારતની વિવિધતાઓનો અનુભવ કરીએ, તેમને સ્પર્શ કરીએ, તેમની સુગંધનો અનુભવ કરીએ. તમે જુઓ, તમારા વ્યક્તિત્વના વિકાસ માટે પણ આપણા દેશની આ વિવિધતાઓ એક બહુ મોટી પાઠશાળાનું કામ કરે છે. વેકેશન છે, દિવાળીના દિવસો છે, આપણા દેશમાં ચારે તરફ ક્યાંક ને ક્યાંક ફરવા જવાનો સ્વભાવ રહેલો છે, લોકો પ્રવાસી તરીકે જાય છે અને તે બહુ સ્વાભાવિક છે. પરંતુ ક્યારેક ચિંતા થાય છે કે આપણે આપણા દેશને તો જોતા નથી, દેશની વિવિધતાઓને જાણતા નથી, સમજતા નથી પરંતુ ઝાકઝમાળના પ્રભાવમાં આવીને વિદેશોનો જ પ્રવાસ પસંદ કરવાનું શરૂ કરી દીધંન છે. તમે દુનિયામાં ક્યાંય પણ જાવ, મને કોઈ વાંધો નથી પરંતુ ક્યારેક પોતાના ઘરને પણ તો જુઓ. ઉત્તર ભારતના વ્યક્તિને ખબર નહીં હોય કે દક્ષિણ ભારતમાં શું છે? પશ્ચિમ ભારતના વ્યક્તિને ખબર નહીં હોય કે પૂર્વ ભારતમાં શું છે? આપણો દેશ કેટકેટલી વિવિધતાઓથી ભરેલો છે. 

મહાત્મા ગાંધી, લોકમાન્ય તિલક, સ્વામી વિવેકાનંદ, આપણા પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ અબ્દુલ કલામજી.. જો આ મહાપુરુષોનું જીવન જોઈશું તો એક વાત ચોક્કસ ધ્યાનમાં આવશે કે તેમણે ભારત ભ્રમણ કર્યું ત્યારે તેમને ભારતને જોવા-સમજવામાં અને તેના માટે જીવવા-મરવા માટે એક નવી પ્રેરણા મળી. આ બધા મહાપુરુષોએ ભારતનું વ્યાપક ભ્રમણ કર્યું. પોતાના કાર્યના પ્રારંભમાં તેમણે ભારતને જાણવા, સમજવાનો પ્રયાસ કર્યો. ભારતને પોતાની અંદર જીવવાની કોશિશ કરી. શું આપણે, આપણા દેશનાં ભિન્ન-ભિન્ન રાજ્યોને, ભિન્ન-ભિન્ન સમાજોને, સમૂહોને, તેમના રીતિ-રિવાજોને, તેમની પરંપરાને, તેમના પહેરવેશને, તેમની ખાણીપીણીને, તેમની માન્યતાઓને એક વિદ્યાર્થીના રૂપમાં શીખવા- સમજવાનો, જીવવાનો પ્રયાસ કરી શકીએ છીએ ? 

ટુરિઝમમાં વેલ્યૂ એડિશન ત્યારે જ થશે જ્યારે આપણે માત્ર મુલાકાતી નહીં, પરંતુ એક વિદ્યાર્થી તરીકે તેમને પામવા-સમજવા-બનવાનો પ્રયાસ કરીએ. મારો પોતાનો અનુભવ છે કે મને હિન્દુસ્તાનના પાંચસોથી વધુ જિલ્લાઓમાં જવાનો અવસર મળ્યો હશે. સાડા ચારસોથી વધુ જિલ્લાઓ તો એવા હશે કે જ્યાં મને રાત્રિરોકાણની તક મળી હશે, અને આજે જ્યારે હું ભારતમાં આ જવાબદારી સંભાળી રહ્યો છું ત્યારે મને આ ભ્રમણનો અનુભવ બહુ જ કામમાં આવે છે. ચીજોને સમજવામાં બહુ જ સુવિધા રહે છે. તમને પણ મારો અનુરોધ છે કે તમે ´વિવિધતામાં એકતા’ના સૂત્ર બોલવા કરતાં આપણા વિશાળ ભારતની અપાર શક્તિના ભંડારનો અનુભવ કરો. ‘એક ભારત-શ્રેષ્ઠ ભારત’નું સપનું તેમાં જ સમાવિષ્ટ છે. ખાણીપીણીની કેટલી વિવિધતા છે. આખું જીવન પણ જો રોજેરોજ એક અલગ વાનગી ખાતા રહીએ તો પણ કોઈ વાનગીનું ક્યારેય પુનરાવર્તન નહીં થાય. આપણા પર્યટનની આ મોટી તાકાત છે. હું અનુરોધ કરીશ કે આ રજાઓમાં તમે માત્ર ઘરની બહાર જાવ તેમ નહીં, જરા હવાફેર માટે નીકળી પડો તેમ નહીં, પરંતુ કંઈક જાણવા, સમજવા, પામવાના હેતુથી નીકળજો. ભારતને પોતાની અંદર આત્મસાત્ કરજો. કોટિકોટિ જનોની વિવિધતાઓને ભીતરમાં આત્મસાત્ કરજો. આ અનુભવો થકી તમારું જીવન સમૃદ્ધ બનશે. તમારી વિચારસરણીનો વ્યાપ વિશાળ બનશે. અને અનુભવથી મોટો શિક્ષક કોણ હોઈ શકે? સામાન્ય રીતે ઑક્ટોબરથી માર્ચ સુધીનો સમયગાળો મોટા ભાગે પર્યટનનો હોય છે. લોકો પ્રવાસે જાય છે. મને વિશ્વાસ છે કે આ વખતે પણ તમે જશો તો મારા આ અભિયાનને વધુ આગળ વધારશો. તમે જ્યાં પણ જાવ, તમારો અનુભવ વહેંચો, તસવીરો વહેંચો. શૅર કરો. #incredibleindia (હેશ ટેગ ઇન્ક્રેડિબલ ઇન્ડિયા) પર તમારો ફોટો જરૂર મોકલો. માત્ર ઈમારતોની નહીં, ત્યાંના લોકોને મળવાનું બને તો તેનો ફોટો પણ મોકલજો. માત્ર પ્રાકૃતિક સૌંદર્યની નહીં, ત્યાંના જનજીવનની પણ કેટલીક વાતો લખો. તમારી યાત્રાના સારા નિબંધો લખો. Mygov પર મોકલો, NarendraModiApp પર મોકલો. મારા મનમાં એક વિચાર આવે છે કે આપણે ભારતના પર્યટનને વધારવા એક કામ કરી શકીએ. શું તમે જણાવી શકો કે તમારા રાજ્યનાં સાત ઉત્તમ પર્યટન સ્થળો કયા હોઈ શકે? દરેક હિન્દુસ્તાનીએ તમારા રાજ્યના તે સાત સ્થળોના વિષયમાં જાણવું જોઈએ. સંભવ હોય તો તે સાત સ્થાનો પર જવું જ જોઈએ. તમે તે વિષયમાં કોઈ જાણકારી આપી શકો ખરા? NarendraModiApp પર તેને રાખી શકો ખરા? #incredibleindia (હેશ ટેગ ઇન્ક્રેડિબલ ઇન્ડિયા) પર મૂકી શકો ખરા? 

તમે જોજો, એક રાજ્યના બધા લોકો જો આ અંગે કહેશે તો હું સરકારમાં કહીશ કે તેની ખરાઈ કરે અને દરેક રાજ્ય વિશે જે સર્વસામાન્ય સાત ચીજો આવી છે તેના પર તે પ્રચાર સાહિત્ય તૈયાર કરે. અર્થાત્ એક રીતે જનતાના અભિપ્રાયોથી પર્યટન સ્થળોને ઉત્તેજન કઈ રીતે મળે તે મારો હેતુ છે. આ જ રીતે તમે દેશભરમાં જે સ્થળો અને બાબતો જોઈ છે, તેમાંથી તમને જે શ્રેષ્ઠ સાત ચીજો લાગી હોય , તમે ઈચ્છતા હો કે બધાએ તે જોવી જોઈએ, ત્યાં જવું જોઈએ, તે બાબતમાં જાણકારી મેળવવી જોઈએ તો તમે તમારી પસંદનાં સાત આવાં સ્થાનો વિશે Mygov પર, NarendraModiApp પર જરૂર લખો. ભારત સરકાર તેના પર કામ કરશે. આવાં ઉત્તમ પર્યટન સ્થળો જે હશે તેના માટે ફિલ્મ બનાવવી, વિડિયો બનાવવો, પ્રચાર સાહિત્ય તૈયાર કરવું, તેને પ્રોત્સાહન આપવું. તમારા દ્વારા પસંદ કરાયેલી ચીજોને સરકાર સ્વીકારશે. આવો, મારી સાથે જોડાઓ. આ ઑક્ટોબર મહિનાથી માર્ચ મહિના સુધીના સમયનો ઉપયોગ દેશના પર્યટનને વધારવામાં તમે પણ એક પ્રોત્સાહકની ભૂમિકા ભજવી શકો છો. હું તમને નિમંત્રણ આપું છું. 

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, એક માનવ તરીકે ઘણી બધી ચીજો મને પણ સ્પર્શી જાય છે. મારા હૃદયને આંદોલિત કરી દે છે. મારા મન પર ઊંડો પ્રભાવ છોડી જાય છે. છેવટે તો હું પણ તમારી જેમ એક માણસ જ છું. ગત દિવસોની એક ઘટના છે જે કદાચ તમારા ધ્યાનમાં આવી હશે. મહિલા શક્તિ અને દેશભક્તિનું એક અનોખું ઉદાહરણ આપણે દેશવાસીઓએ જોયું. ભારતીય સેનાને લેફ્ટેનન્ટ સ્વાતિ અને નીધિના રૂપમાં બે વીરાંગનાઓ મળી છે અને તેઓ અસામાન્ય વીરાંગનાઓ છે. અસામાન્ય એટલા માટે કે સ્વાતિ અને નીધિના પતિ મા ભારતીની સેવા કરતાં કરતાં શહીદ થઈ ગયા હતા. આપણે કલ્પી શકીએ કે આ નાની ઉંમરમાં જ્યારે સંસાર ઉજડી ગયો હોય ત્યારે તેમની મન:સ્થિતિ કેવી હશે ? પરંતુ શહીદ કર્નલ સંતોષ મહાદિકની પત્ની સ્વાતિ મહાદિકે આ કઠિન પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરતા કરતાં પોતાના મનમાં નિશ્ચય કરી લીધો. અને તેઓ ભારતની સેનામાં જોડાઈ ગયા. ૧૧ મહિના સુધી તેમણે આકરો પરિશ્રમ કરીને પ્રશિક્ષણ મેળવ્યું અને પોતાના પતિનાં સપનાંને પૂરાં કરવા પોતાની જિંદગી સમર્પિત કરી દીધી. આ જ રીતે નીધિ દુબેના પતિ મૂકેશ દુબે સેનામાં નાયકનું કામ કરતા હતા અને માતૃભૂમિ માટે તેઓ શહીદ થઈ ગયા. તેમનાં પત્ની નીધિએ પણ મનમાં નિશ્ચય કરી લીધો અને તેઓ પણ સેનામાં જોડાઈ ગયા. દરેક દેશવાસીને આપણી આ માતૃશક્તિ પર, આપણી આ વીરાંગનાઓ પ્રત્યે આદર થવો બહુ સ્વાભાવિક છે. હું આ બંને બહેનોને હૃદયથી ખૂબ ખૂબ અભિનંદન આપું છું. તેમણે દેશના કોટિ-કોટિ જનો માટે એક નવી પ્રેરણા, એક નવી ચેતના જગાવી છે. આ બંને બહેનોને ખૂબ ખૂબ અભિનંદન. 

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, નવરાત્રિનો ઉત્સવ અને દિવાળી વચ્ચે આપણા દેશની યુવા પેઢી માટે એક ઘણો મોટો અવસર પણ છે. FIFA Under 17નો વિશ્વકપ આપણે ત્યાં યોજાઈ રહ્યો છે. મને વિશ્વાસ છે કે ચારે તરફ ફૂટબૉલ છવાઈ જશે. દરેક પેઢીનો રસ ફૂટબૉલમાં વધશે. હિન્દુસ્તાનની કોઈ શાળા, કૉલેજનું મેદાન એવું ન હોવું જોઈએ કે જ્યાં આપણા નવયુવાનો રમતા નજરે ન પડતા હોય. આવો, જ્યારે સમગ્ર વિશ્વ ભારતની ધરતી પર રમવા આવી રહ્યું છે ત્યારે આપણે પણ રમતને આપણા જીવનનો હિસ્સો બનાવીએ. 

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, નવરાત્રિનું પર્વ ચાલી રહ્યું છે. મા દુર્ગાની પૂજાનો અવસર છે. સમગ્ર વાતાવરણ પાવન પવિત્ર સુગંધથી વ્યાપ્ત છે. ચારે તરફ એક આધ્યાત્મિકતાનું વાતાવરણ, ઉત્સવનું વાતાવરણ, ભક્તિનું વાતાવરણ છે અને આ પર્વ શક્તિની સાધનાનું પર્વ મનાય છે. તે શારદીય નવરાત્રિ તરીકે ઓળખાય છે. અને અહીંથી જ શરદ ઋતુનો આરંભ થાય છે. નવરાત્રિના આ પાવન પર્વ પર હું દેશવાસીઓને ખૂબ જ શુભકામનાઓ આપું છું અને મા શક્તિને પ્રાર્થના કરું છું કે દેશના સામાન્ય માનવના જીવનની આશા-આકાંક્ષાઓ પૂર્ણ થાય તે માટે આપણો દેશ નવી ઊંચાઈઓને પ્રાપ્ત કરે. દરેક પડકારનો સામનો કરવાનું સામર્થ્ય દેશને મળે. દેશ ઝડપી ગતિથી આગળ વધે અને બે હજાર બાવીસ (૨૦૨૨)માં ભારતની સ્વતંત્રતાનાં ૭૫ વર્ષ પૂરાં થઈ રહ્યાં છે ત્યારે સ્વતંત્રતા માટે ઝઝૂમનારા લોકોનાં સપનાંને પૂરા કરવાનો પ્રયાસ એ જ સવાસો કરોડ લોકોનો સંકલ્પ બને, અથાગ મહેનત, અથાગ પુરુષાર્થ થકી તે સંકલ્પ સાકાર કરવા માટે પાંચ વર્ષનો રૉડ મેપ બનાવીને આપણે નીકળી પડીએ અને મા શક્તિ આપણને આશીર્વાદ આપે. તમને બધાને ખૂબ ખૂબ શુભકામનાઓ. ઉત્સવ પણ મનાવો, ઉત્સાહ પણ વધારો. 

ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, સાદર નમસ્કાર. એક તરફ દેશ ઉત્સવોમાં ડૂબેલો છે તો બીજી તરફ હિન્દુસ્તાનના કોઈપણ ખૂણામાંથી જ્યારે હિંસાની ખબર આવે છે તો દેશને ચિંતા થવી સ્વાભાવિક છે. આ આપણો દેશ બુદ્ધ અને ગાંધીનો દેશ છે, દેશની એકતા માટે પૂરી શક્તિ લગાવી દેનાર સરદાર પટેલનો દેશ છે. સદીઓથી આપણા પૂર્વજોએ સાર્વજનિક જીવન મૂલ્યોને, અહિંસાને, સરખા આદરને સ્વીકાર કર્યો છે, આપણી ભીતરમાં સમાયેલો છે છે. અહિંસા પરમો ધર્મ:, એ આપણે નાનપણથી સાંભળતા આવ્યા છીએ, કહેતા આવ્યા છીએ. મેં લાલ કિલ્લા પરથી પણ કહ્યું હતું કે આસ્થાના નામે હિંસા સહી લેવાશે નહીં, ભલે એ સાંપ્રદાયિક આસ્થા હોય, ભલે એ રાજનીતિક વિચારધારાઓ પ્રત્યે આસ્થા હોય, ભલે એ વ્યક્તિ પ્રત્યે આસ્થા હોય, ભલે એ પરંપરા પ્રત્યે આસ્થા હોય. આસ્થાના નામે, કાયદો હાથમાં લેવાનો કોઈને અધિકાર નથી. ડો. બાબાસાહેબ આંબેડકરે આપણને જે બંધારણ આપ્યું છે તેમાં દરેક વ્યક્તિને ન્યાય મેળવવાની દરેક પ્રકારની વ્યવસ્થા છે. હું દેશવાસીઓને વિશ્વાસ અપાવવા માગું છું, કાયદો હાથમાં લેનારા, હિંસાની રાહ પર દમન ગુજારનારા કોઈને પણ, ભલે એ વ્યક્તિ હોય કે સમૂહ હોય, ન આ દેશ ક્યારેય સહન કરશે અને ન કોઈ સરકાર સહન કરશે. દરેકે કાયદા સામે ઝૂકવું પડશે, કાયદો જવાબદારી નક્કી કરશે અને દોષીઓને સજા આપીને જ રહેશે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આપણો દેશ વિવિધતાઓથી ભરેલો છે અને આ વિવિધતાઓ ખાણી-પીણી, રહેણી-કરણી, પહેરવેશ સુધી જ સીમિત નથી. જીવનના દરેક વ્યવહારમાં આપણને વિવિધતા જોવા મળે છે. આપણા તહેવારો પણ વિવિધતાઓથી ભરેલા છે તથા હજારો વર્ષ જૂનો આપણો સાંસ્કૃતિક વારસો હોવાને કારણે સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓ જોઈએ, સામાજિક પરંપરાઓ જોઈએ, ઐતિહાસિક પરંપરાઓ જોઈએ તો 365 દિવસમાંથી કદાચ જ કોઈ દિવસ બચતો હશે, જે આપણે ત્યાં કોઈ તહેવાર સાથે જોડાયેલો ન હોય. હવે આપે એ પણ નોંધ્યું હશે કે આપણા દરેક તહેવાર, પ્રકૃતિના સમયપત્રક મુજબ ચાલતા હોય છે. પ્રકૃતિ સાથે સીધેસીધો સંબંધ ધરાવે છે. આપણા ધણાં તહેવારો તો સીધેસીધા ખેડૂતો સાથે જોડાયેલા છે, માછીમારો સાથે જોડાયેલા છે.

આજે હું તહેવારોની વાત કરી રહ્યો છું તો સૌથી પહેલા હું આપ સૌને મિચ્છામી દુક્કડમ કહેવા માંગુ છું. જૈન સમાજમાં કાલે સંવત્સરીનું પર્વ મનાવવામાં આવ્યું.જૈન સમાજમાં ભાદરવા માસમાં પર્યુષણ પર્વ મનાવવામાં આવે છે. પર્યુષણ પર્વનો છેલ્લો દિવસ સંવત્સરીનો દિવસ હોય છે. આ સાચે જ એક અદભુત પરંપરા છે. સંવત્સરીનું પર્વ ક્ષમા, અહિંસા તથા મૈત્રીનું પ્રતિક છે. તેને એક પ્રકારે ક્ષમા-વાણી પર્વ પણ કહેવામાં આવે છે અને આ દિવસે એકબીજાને મિચ્છામી દુક્કડમ કહેવાની પરંપરા છે. આમ પણ આપણા શાસ્ત્રો મુજબ ક્ષમા વિરસ્ય ભૂષણમ્ એટલે કે ક્ષમા વીરોનું આભૂષણ છે. ક્ષમા કરવાવાળો વીર હોય છે. એ ચર્ચા તો આપણે સાંભળતા જ આવ્યા છીએ અને મહાત્મા ગાંધી તો હંમેશા કહેતા હતા કે – ક્ષમા કરવી એ તાકાતવાન વ્યક્તિની વિશેષતા હોય છે.

શેક્સપિયરે તેમના નાટક ‘The Merchant of Venice’ માં ક્ષમા ભાવનું મહત્વ જણાવતા લખ્યું છે કે – ‘Mercy is twice blest, It blesseth him that gives and him that takes’, અર્થાત ક્ષમા કરવાવાળો અને જેને ક્ષમા મળી તે બંન્નેને ભગવાનના આશીર્વાદ પ્રાપ્ત થાય છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આ દિવસોમાં હિન્દુસ્તાનના દરેક ખૂણામાં ગણેશ ચતુર્થીની ધૂમ મચી છે અને જ્યારે ગણેશચતુર્થીની વાત આવે છે તો સાર્વજનિક ગણેશોત્સવની વાત સ્વાભાવિક છે. બાળગંગાધર લોકમાન્ય તિલકે 125 વર્ષ પૂર્વે આ પરંપરાને જન્મ આપ્યો હતો અને 125 વર્ષ, પહેલા આઝાદીની પહેલા તેઓ આઝાદીના આંદોલનના પ્રતિક બની ગયા હતા. તેમજ આઝાદી પછીથી તેઓ સમાજ-શિક્ષણ, સામાજિક ચેતના જગાડવાના પ્રતિક બની ગયા હતા. ગણેશ ચતુર્થીનું પર્વ 10 દિવસ સુધી ચાલે છે. આ મહાપર્વને એકતા, સમતા તથા શૂચિતાનું પ્રતિક કહેવામાં આવે છે. દરેક દેશવાસીઓને ગણેશચતુર્થીની ખૂબ-ખૂબ શુભેચ્છાઓ.

હમણાં કેરળમાં ઓણમનો તહેવાર મનાવવામાં આવી રહ્યો છે. ભારતના રંગબેરંગી તહેવારોમાંનો એક ઓણમ, કેરળનો મુખ્ય તહેવાર છે. આ પર્વ તેના સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક મહત્વ માટે જાણીતો છે. ઓણમનો તહેવાર કેરળના સમૃદ્ધ સાંસ્કૃતિક વારસાને પ્રદર્શિત કરે છે. આ પર્વ સમાજમાં પ્રેમ અને સૌહાર્દનો સંદેશો આપવાની સાથે લોકોના મનમાં નવો ઉમંગ, નવી આશા, નવો વિશ્વાસ જગાવે છે. અને હવે તો આપણા આ તહેવારો પણ ટુરીઝમના આકર્ષણનું પણ કારણ બનતા જઈ રહ્યા છે. અને હું તો દેશવાસીઓને કહેવા માંગીશ કે જેવી રીતે ગુજરાતમાં નવરાત્રીનો ઉત્સવ અથવા બંગાળમાં દુર્ગા ઉત્સવ – એક રીતે ટુરીઝમનું આકર્ષણ બની ગયા છે. આપણા અન્ય તહેવારો પણ, વિદેશીઓને આકર્ષિત કરવા માટે એક અવસર છે. આ દિશામાં આપણે શું કરી શકીએ તે વિચારવું જોઈએ.

આ તહેવારોની શ્રેણીમાં થોડા જ દિવસો બાદ દેશભરમાં ‘ઈદ-ઉલ-જુહા’નું પર્વ પણ મનાવવામાં આવશે. દરેક દેશવાસીઓને ઈદ-ઉલ-જુહાની ખૂબ-ખૂબ શુભેચ્છાઓ. તહેવારો આપણે માટે આસ્થા અને વિશ્વાસના પ્રતિક તો છે જ, પરંતુ આપણે નવા ભારતમાં તહેવારોને સ્વચ્છતાના પ્રતિક પણ બનાવવાના છે. પારિવારિક જીવનમાં તો તહેવાર અને સ્વચ્છતા જોડાયેલા છે. તહેવારોની તૈયારીનો મતબલ છે, સાફ-સફાઈ. એ આપણે માટે કોઈ નવી વાત નથી પરંતુ તે સામાજિક સ્વભાવ બનવો તે પણ જરૂરી છે. સાર્વજનિક રૂપથી સ્વચ્છતાનો આગ્રહ માત્ર ઘરમાં જ નહીં, આપણા આખા ગામમાં, આખા નગરમાં, આખા શહેરમાં, આપણા રાજ્યમાં, આપણા દેશમાં – સ્વચ્છતા, એ તહેવારોની સાથે એક અતૂટ હિસ્સો બનવો જ જોઈએ.

મારા પ્રિય દેશવાસી, આધુનિક થવાની પરિભાષાઓ બદલાઈ રહી છે. હમણાં જ એક નવું dimension, એક નવો parameter, આપ કેટલા સંસ્કારી છો, કેટલા આધુનિક છો, તમારી  thought process કેટલી મોડર્ન છે એ બધું જાણવા એક ત્રાજવું પણ કામ આવી રહ્યું છે અને તે છે પર્યાવરણ પ્રત્યે આપ કેટલા સજાગ છો. તમારી ગતિવિધીઓમાં તમારો વ્યવહાર eco-friendly, environment friendly છે કે તેની વિરૂદ્ધ છે. જો તેની વિરૂદ્ધ હોય, તો સમાજમાં આજે તેને ખરાબ માનવામાં આવે છે. અને તેનું જ પરિણામ આજે હું જોઈ રહ્યો છું કે આ દિવસોમાં ગણેશોત્સવમાં પણ eco friendly ગણપતિ, જાણે કે કોઈ એક મોટું અભિયાન ઉભું થયું ગયું હોય. જો તમે youtube પર જઈને જોશો તો દરેક ઘરમાં બાળકો ગણેશજી બનાવી રહ્યા છે. માટી લાવીને ગણેશજી બનાવી રહ્યા છે. તેને રંગ કરી રહ્યા છે. કોઈ vegetable ના કલર લગાવી રહ્યું છે તો કોઈ કાગળના ટુકડા ચોંટાડી રહ્યું છે. વિવિધ પ્રકારના પ્રયોગો દરેક પરિવારમાં થઈ રહ્યા છે. એક રીતે Environment consciousness નું આટલું વ્યાપક પ્રશિક્ષણ આ ગણેશોત્સવમાં જોવા મળ્યું જે ભાગ્યે  જ પહેલા ક્યારેય જોવા મળ્યું હોય. Media house પણ બહુ મોટા સંખ્યામાં eco-friendly ગણેશની મૂર્તિઓ માટે લોકોને પ્રશિક્ષિત કરી રહ્યા છે, પ્રેરિત કરી રહ્યા છે, guide કરી રહ્યા છે. જુઓ કેટલો મોટો બદલાવ આવ્યો છે અને આ સુખદ બદલાવ છે. અને જેમ મેં કહ્યું કે આપણો દેશ કરોડો-કરોડો તેજસ્વી મગજથી ભરેલો છે. અને બહુ સારું લાગે છે જ્યારે કોઈ નવા-નવા innovations જાણવા મળે છે. મને કોઈએ કહ્યું કે કોઈ એક સજ્જન છે જે પોતે engineer છે, તેમણે એક વિશિષ્ટ પ્રકારે માટી ભેગી કરી, તેનું combination કરી ગણેશજી બનાવવાની ટ્રેનિંગ લોકોને આપે છે. અને પાણીમાં ગણેશ વિસર્જન થાય છે તો તે એક ડોલમાં પાણી લઇ તેમાં જ રાખે છે જેથી તે પાણીમાં તરત ઓગળી જાય. અને તેઓ અહીં જ અટકી નથી જતા, તેમાં તુલસીનો એક છોડ કે અન્ય છોડ વાવી દે છે. ત્રણ વર્ષ પહેલા જ્યારે સ્વચ્છતા અભિયાનનો પ્રારંભ કર્યો હતો, 2 ઓક્ટોબરે તેને ત્રણ વર્ષ પૂરા થશે. અને તેના સકારાત્મક પરિણામો નજરે પડી રહ્યા છે. શૌચાલયોનું coverage 39% થી લગભગ 67 % સુધી પહોંચ્યું છે. 2 લાખ 30 હજારથી પણ વધુ ગામડાંઓ, ખૂલ્લામાં શૌચથી પોતાને મુક્ત જાહેર કરી ચૂક્યા છે.

થોડા દિવસો પહેલાં ગુજરાતમાં ભયંકર પૂર આવ્યું. કેટલાય લોકો પોતાનો જીવ ખોઈ બેઠા પરંતુ પૂરની સ્થિતી બાદ જ્યારે પાણી ઓછું થયું તો દરેક જગ્યાએ એટલી ગંદકી ફેલાઈ ગઈ હતી. આવા સમયે ગુજરાતના બનાસકાંઠા જિલ્લાના ધાનેરામાં જમિયત-ઉલેમા-એ-હિંદના કાર્યકર્તાઓએ પૂર પ્રભાવિત 22 મંદિરો તેમજ 3 મસ્જિદોની તબક્કાવાર સાફ-સફાઈ કરી. પોતાનો પરસેવો પાડ્યો બધાં જ નીકળી પડ્યા. સ્વચ્છતા માટે એકતાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ, દરેકને પ્રેરણા આપનારું એવું ઉદાહરણ, જમિયત-ઉલેમા-એ-હિંદના દરેક કાર્યકરોએ આપ્યું. સ્વચ્છતા માટે સમર્પણભાવથી કરેલો પ્રયાસ, તે જો આપણો સ્થાયી સ્વભાવ બની જાય તો આપણો દેશ ક્યાંથી ક્યાં સુધી પહોંચી શકે છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, હું આપ સૌને એક આહ્વાન કરું છું કે એકવાર ફરીથી 2 ઓક્ટોબર ગાંધી જયંતીના 15-20 દિવસ અગાઉ થી જ ‘સ્વચ્છતા જ સેવા’ - જેવી રીતે પહેલા કહેતા હતા ‘જલ સેવા એ જ પ્રભુ સેવા’, તેમ   ‘’સ્વચ્છતા એ જ સેવા” ની એક ચળવળ ચલાવો. આખા દેશમાં સ્વચ્છતા માટેનું વાતાવરણ તૈયાર કરો. જેવો અવસર મળે, જ્યાં પણ અવસર મળે, આપણે અવસર શોધીએ. પરંતુ આપણે બધા જોડાઈએ. આને એક રીતે દિવાળીની તૈયારી માની લઈએ, આને એક પ્રકારે નવરાત્રીની તૈયારી માની લઈએ, દુર્ગા પૂજાની તૈયારી માની લઈએ. શ્રમદાન કરો. રજાના દિવસે કે રવિવારે ભેગા થઈને એક સાથે કામ કરો. આડોશ-પાડોશની વસ્તીમાં જાઓ, નજીકના ગામમાં જાઓ, પરંતુ એક આંદોલનના રૂપમાં કરો. હું દરેક એનજીઓને, સ્કૂલોને, colleges ને, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક, રાજનીતિક નેતૃત્વને , સરકારના અધિકારીઓને, કલેક્ટરોને, સરપંચોને, દરેકને આગ્રહ કરું છું કે 2 ઓક્ટોબર મહાત્મા ગાંધીજીની જન્મ-જયંતી પહેલા જ 15 દિવસ આપણે સ્વચ્છતાનું એક એવું વાતાવરણ બનાવીએ, એવી સ્વચ્છતા ઉભી કરીએ કે 2 ઓક્ટોબર સાચે જ ગાંધીજીના સ્વપ્નોવાળી 2 ઓક્ટોબર બની જાય. પેયજળ અને સ્વચ્છતા મંત્રાલય દ્વારા mygov.in પર એક section બનાવવામાં આવ્યું છે જ્યાં શૌચાલય નિર્માણ પછી આપ આપનું નામ તેમજ તે પરિવારનું નામ દાખલ કરી શકો છો, જેને આપે મદદ કરી છે. મારા social media ના મિત્રો કોઈ રચનાત્મક અભિયાન ચલાવી શકે છે અને virtual world માં ચર્ચાયેલું કામ ધરાતલ પર આદરાય તેવી પ્રેરણા બની શકે છે. સ્વચ્છ સંકલ્પ થી સ્વચ્છ સિદ્ધી સ્પર્ધા પેયજળ અને સ્વચ્છતા મંત્રાલયના આ અભિયાન તમારા માટે નિબંધ સ્પર્ધા છે, ટૂંકી ફિલ્મ બનાવવાની સ્પર્ધા છે, ચિત્રકળાની પ્રતિયોગિતા આયોજીત કરવામાં આવી રહી છે. તેમાં આપ વિભિન્ન ભાષાઓમાં નિબંધ લખી શકો છો અને તેમાં ઉંમરની કોઈ મર્યાદા નથી, કોઈ age-limit નથી. આપ ટૂંકી ફિલ્મ બનાવી શકો છો, આપના મોબાઈલથી બનાવી શકો છો. 2-3 મિનિટની ફિલ્મ બનાવી શકો છો જે સ્વચ્છતા માટે પ્રેરણા આપે. તે કોઈપણ ભાષામાં હોઈ શકે છે, તે silent પણ હોઈ શકે છે. આ સ્પર્ધામાં જે ભાગ લેશે અને તેમાંથી જે બેસ્ટ ત્રણ પસંદગી પામશે, district level પર ત્રણ હશે, state level પર  ત્રણ હશે તેમને પુરસ્કાર આપવામાં આવશે. તો હું દરેકને આમંત્રણ આપું છું કે આવો, સ્વચ્છતાના આ અભિયાનના આ રૂપમાં આપ પણ જોડાવ.

હું ફરી એકવાર કહેવા માગું છું કે આ વખતે 2 ઓક્ટોબર ગાંધી જયંતીને સ્વચ્છ 2 ઓક્ટોબર તરીકે ઉજવવાનો સંકલ્પ કરો અને તેને માટે 15 સપ્ટેમ્બરથી જ સ્વચ્છતા એ જ સેવા ના મંત્રને ઘર-ઘર સુધી પહોંચાડો. સ્વચ્છતા માટે કોઈને કોઈ પગલાં જરૂર લો. જાતે પરિશ્રમ કરીને આમાં ભાગીદાર બનો. આપ જુઓ, ગાંધીજયંતીની આ 2 ઓક્ટોબર કેવી ચમકશે. આપ કલ્પના કરી શકો છો, 15 દિવસના સફાઈના આ અભિયાન પછી, સ્વચ્છતા એ જ સેવા પછી, 2જી ઓક્ટોબરે જ્યારે આપણે ગાંધીજયંતી મનાવીશું, તો પૂજ્ય બાપૂને શ્રદ્ધાંજલિ આપવા માટે આપણી અંદર કેવો એક પવિત્ર આનંદ હશે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, હું આજે વિશેષરૂપથી આપ દરેકનું ઋણ સ્વીકાર કરવા માગું છું. હ્રદયના ઊંડાણમાંથી હું આપનો આભાર વ્યક્ત કરવા માગું છું, એટલે નહીં કે આટલા લાંબા સમયથી આપ મન કી બાત સાથે જોડાયેલા છો પરંતુ હું એટલે આભાર વ્યક્ત કરવા માગું છું, ઋણ સ્વીકાર કરવા માગું છું કારણ કે મન કી બાત ના આ કાર્યક્રમ સાથે દેશના દરેક ખૂણામાંથી લાખો લોકો જોડાઈ જાય છે. સાંભળવાવાળાઓની સંખ્યા તો કરોડોમાં છે જ પરંતુ લાખો લોકો મને ક્યારેક પત્ર લખે છે, ક્યારેક મેસેજ મોકલે છે, ક્યારેક ફોન પર સંદેશ આવી જાય છે, જે મારા માટે બહુ મોટો ખજાનો છે. દેશના જન-જનના મનને જાણવા માટે આ મારા માટે એક બહુ મોટો અવસર બની ગયું છે. આપ જેટલી રાહ મન કી બાત સાંભળવા માટે જુઓ છો તેનાથી વધારે હું આપના સંદેશાઓની રાહ જોવું છું. મને લાલચ રહે છે કે આપની દરેક વાતમાંથી મને કંઈક શીખવાનું મળે છે. હું જે કરી રહ્યો છું, તેને કસોટી પર કસવાનો અવસર મળી જાય છે. ઘણી વાતોને નવી રીતે વિચારવા માટે આપની નાની-નાની વાતો પણ મને કામ આવે છે અને તેથી જ આપના આ યોગદાન માટે આપનો આભાર વ્યક્ત કરું છું, આપનું ઋણ સ્વીકાર કરું છું અને મારો પ્રયાસ રહેતો હોય છે કે વધુમાં વધુ આપની વાતોને હું પોતે જોવું, સાંભળું, વાંચુ, સમજુ અને એવી એવી વાતો આવે છે. હવે જુઓ, આ ફોન કોલથી આપ પણ પોતાની જાતને co-relate કરતા હશો. આપને પણ લાગતું હશે કે હા, યાર આપે પણ ક્યારેક આવી ભૂલ કરી છે. ક્યારેક તો કેટલીક વસ્તુઓ આપણી આદતનો એવો હિસ્સો બની જાય છે કે આપણને લાગતું જ નથી કે આપણે ખોટું કરીએ છીએ.

પ્રધાનમંત્રીજી, હું પૂનાથી અપર્ણા બોલી રહી છું. હું મારી એક સખી વિશે જણાવવા માંગુ છું. તે હંમેશા લોકોની મદદ કરવાનો પ્રયત્ન કરતી રહે છે પણ તેની એક આદત વિશે હું પરેશાન થઇ જાઉં છું. હું એક વખત તેની સાથે શૉપિંગ કરવા માટે મૉલ ગઇ હતી. એક સાડી માટે તેણે 2000 રૂપિયા આરામથી ખર્ચી કાઢ્યાં અને પિત્ઝા માટે 450 રૂપિયા, અને મૉલ સુધી જવા માટે જે ઓટોરિક્ષા લીધી હતી, તે રિક્ષાવાળા સાથે પાંચ રૂપિયા માટે ઘણાં સમય સુધી રકઝક કરતી રહી. પાછા ફરતી વખતે રસ્તામાંથી શાકભાજી ખરીદ્યાં અને દરેક શાકભાજી પર ફરીથી રકઝક કરીને ચાર-પાંચ રૂપિયા બચાવ્યાં. મને બહુ ખરાબ લાગ્યું. આપણે મોટી-મોટી જગ્યાઓએ એકપણ વાર પૂછ્યા વગર મોટા-મોટા બિલ ચૂકવી દઇએ છીએ અને આપણાં મજૂરી કરીને જીવવાવાળા ભાઇ-બહેનો સાથે થોડાં રૂપિયા માટે ઝઘડા કરીએ છીએ. તેમના પર અવિશ્વાસ કરીએ છીએ. તમે તમારી ‘મન કી બાત’ માં આ વિષય પર જરૂરથી જણાવજો.

હવે આ ફોન કૉલ સાભળ્યાં પછી, મને પાક્કો વિશ્વાસ છે કે તમે કદાચ ચોંકી પણ ગયા હશો, તમે સચેત પણ થઇ ગયા હશો અને હોઇ શકે કે હવેથી આવી ભૂલ ન કરવાનું મનોમન નક્કી પણ કરી લીધું હશે. શું તમને નથી લાગતું કે, જ્યારે આપણે આપણા ઘરની આસપાસ કોઇ સામાન વેચવા માટે આવે છે, કોઇ ફેરી લગાવવાવાળા આવે છે, કોઇ નાના દુકાનદાર કે શાકભાજી વેચવાવાળા સાથે કે પછી કોઇ ઓટો-રિક્શાવાળા સાથે આપ-લે થાય છે - જ્યારે પણ આપણે કોઇ મહેનત-મજૂરી કરીને જીવન જીવતા લોકોનાં સંપર્કમાં આવીએ છીએ ત્યારે આપણે તેની સાથે ભાવનો તોલ-મોલ કરવા લાગીએ છીએ ભાવ-તાલ કરવા લાગીએ છીએ – ના ના આટલું નહીં, બે રૂપિયા ઓછા કરો, પાંચ રૂપિયા ઓછા કરો. અને આપણે જ્યારે જ કોઇ મોટા રેસ્ટ્રોરન્ટમાં ભોજન કરવા જઇએ છીએ તો બિલમાં શું લખ્યું છે એ જોતાં પણ નથી અને તરત જ પૈસા કાઢીને આપી દઇએ છીએ. એટલું જ નહીં શૉ રૂમમાં સાડી ખરીદવા જઇએ, ત્યારે પણ કોઇ ભાવ-તાલ નથી કરતાં પરંતુ કોઇ ગરીબ સાથે આપણે ભાવ-તાલ કર્યા વગર રહી શકતા જ નથી. ગરીબના મનમાં શું થતું હશે – એ ક્યારેય આપણે વિચાર્યું છે? તેના માટે સવાલ બે –પાંચ રૂપિયાનો નથી. તેના દિલને દુઃખ થાય છે કે તમે એ ગરીબ છે એટલે તેની ઇમાનદારી પર શંકા કરી. બે-પાંચ રૂપિયાથી તમારા જીવનમાં કોઇ ફરક નથી પડતો, પરંતુ તમારી આ નાની આદત તેના મન પર ઊંડો આઘાત પહોંચાડતી હશે એ ક્યારેય વિચાર્યું છે ?  મેડમ, હું તમારો આભારી છું, તમે દિલને સ્પર્શી જાય એવો ફોન કૉલ કરીને મને એક મેસેજ આપ્યો છે. મને વિશ્વાસ છે કે મારા દેશવાસીઓ પણ ગરીબ સાથે આવો વ્યવહાર કરવાની તેમની આદત હશે તો જરૂરથી છોડી દેશે.  

મારા પ્રિય યુવા મિત્રો, 29 ઓગસ્ટના દિવસને સમગ્ર દેશ રાષ્ટ્રીય રમત-ગમત દિવસના રૂપમાં ઉજવે છે. આ દિવસ મહાન હોકી-પ્લેયર અને હોકીના જાદુગર મેજર ધ્યાનચંદજીનો જન્મદિવસ છે. હોકી માટે તેમનું યોગદાન અજોડ છે. હું આ વાતને એટલા માટે યાદ કરી રહ્યો છું કેમકે હું ઇચ્છું છું કે આપણા દેશની નવી પેઢી, રમત-ગમત સાથે જોડાય. રમત-ગમત આપણા જીવનનો ભાગ છે. જો આપણે દુનિયાના યુવા દેશોમાં ગણાતા હોઇએ તો આપણી આ યુવાવસ્થા રમતના મેદાનમાં પણ નજર આવવી જોઇએ. સ્પોર્ટ્સ એટલે ફિઝીકલ ફિટનેસ, મેન્ટલ એલર્ટનેસ, પર્સનાલિટી એન્હાન્સમેન્ટ, હું સમજું છું કે આનાથી વધારે શું જોઇએ ? રમત-ગમત એક રીતે હ્રદયનાં મેળાપની એક બહુજ મોટી જડીબુટ્ટી છે. આપણા દેશની યુવાપેઢી રમત-ગમતમાં આગળ વધે. અને આજે કોમ્પ્યુટર યુગમાં તો હું ચેતવવા પણ માંગુ છું કે, પ્લેઇંગ ફિલ્ડ એ પ્લે-સ્ટેશનથી પણ વધારે મહત્વપૂર્ણ છે. કોમ્પ્યુટર પર ફિફા રમો પરંન્તુ બહાર મેદાનમાં પણ ક્યારેક ફૂટબોલ સાથે કરામત કરીને બતાવો. કોમ્પ્યુટર પર ક્રિકેટ રમતાં હશો પરંતુ ખુલ્લા મેદાનમાં આકાશ નીચે ક્રિકેટ રમવાનો આનંદ કંઇક વિશેષ હોય છે. એક સમય હતો જ્યારે કુટુંબના બાળકો બહાર જતા હતા, તો માં સૌ-પહેલા પૂછતી હતી કે – પાછા ક્યારે આવશો ? આજે પરિસ્થિતિ એવી છે કે, બાળકો ઘરમાં આવતાની સાથે જ એક ખૂણામાં કાર્ટૂન ફિલ્મ જોવા લાગે છે અથવા તો મોબાઇલ ગેમ પર ચિપકી જાય છે અને ત્યારે માંએ ખિજાઇને કહેવું પડે છે કે – તું બહાર ક્યારે જઇશ? સમય-સમયની વાત છે, તે પણ એક સમય હતો જ્યારે માં બાળકને કહેતી હતી કે તું ક્યારે આવીશ અને આજે એ સ્થિતિ છે કે માંએ કહેવું પડે છે કે- બેટા, તું બહાર ક્યારે જઇશ?

યુવા મિત્રો, ખેલ મંત્રાલયે ખેલ પ્રતિભાઓની શોધ અને તેમને નિખારવા માટે એક સ્પોર્ટ્સ ટેલેન્ટ સર્ચ પોર્ટલ તૈયાર કર્યું છે, જ્યાં સમગ્ર દેશમાં કોઇ પણ બાળક કે જેણે રમત-ગમત ક્ષેત્રમાં કંઇક ઉપલબ્ધિ મેળવી છે, તેનામાં ટેલેન્ટ હોય – તે આ પોર્ટલ પર પોતાનો બાયોડેટા અથવા વિડીયો અપલોડ કરી શકે છે. પસંદ કરાયેલા નવોદિત ખેલાડીઓને ખેલ મંત્રાલય ટ્રેનિંગ આપશે. તેમજ મંત્રાલય કાલે જ આ પોર્ટલને લોન્ચ કરવાના છે. આપણાં યુવામિત્રો માટે આ આનંદના સમાચાર છે કે ભારતમાં 6 થી 28 ઓક્ટોબર દરમ્યાન ‘ફિફા અંડર – 17 વર્લ્ડ કપ’નું આયોજન થવા જઇ રહ્યું છે, દુનિયાભરની 24 ટીમ ભારતને પોતાનું ઘર બનાવવા જઇ રહી છે.

આવો, વિશ્વભરમાંથી આવનારા આપણાં યુવા મહેમાનોનું, રમત-ગમતના આ ઉત્સવ સાથે સ્વાગત કરીએ, રમત-ગમતને માણીએ, દેશમાં એક વાતાવરણ બનાવીએ. જ્યારે હું આજે રમત-ગમતની વાત કરી રહ્યોં છું તો હું ગયા અઠવાડિયે મારા મનને સ્પર્શી ગયેલી ઘટના બની તે દેશવાસીઓ સાથે શેયર કરવા માંગુ છું. મને ખૂબ નાની ઉંમરની કેટલીક દિકરીઓને મળવાની તક મળી અને તેમાંથી કેટલીક દિકરીઓ તો હિમાલયમાં જન્મી છે. સમુદ્ર સાથે જેનો ક્યારેય કોઇ સંબંધ નથી રહ્યો, એવી આપણાં દેશની છ દિકરીઓ જે નેવીમાં કામ કરે છે, તેમનો ઉત્સાહ, તેમનું સાહસ આપણને બધાને પ્રેરણા આપે એવું છે. આ છ દિકરીઓ, એક નાનકડી નાવ આઇએનએસ તારિણીને લઇને સમુદ્ર પાર કરવા નિકળી પડશે. આ અભિયાનનું નામ આપવામાં આવ્યું છે - ‘નાવિકા સાગર પરિક્રમા’ અને તે સમગ્ર વિશ્વમાં ભ્રમણ કરીને મહિનાઓ પછી, કેટલાય મહિનાઓ પછી ભારત પરત ફરશે.  ક્યારેક એક સાથે 40-40 દિવસ પાણીમાં વિતાવશે, તો ક્યારેક 30-30 દિવસ પાણીમાં વિતાવશે. સમુદ્રની લહેરો વચ્ચે સાહસ સાથે આપણી આ છ દિકરીઓ, અને વિશ્વમાં આ પ્રથમ ઘટના થવા જઇ રહી છે. કયો હિન્દુસ્તાની હશે જેને આપણી આ દિકરીઓ પર ગર્વ ના હોય. હું આ દિકરીઓના ઉત્સાહને સલામ કરું છું અને મેં તેમને કહ્યું છે કે તે સમગ્ર દેશ સાથે પોતાના અનુભવોને વહેંચે. હું પણ નરેન્દ્રમોદી એપ પર તેમનાં અનુભવો માટે એક અલગ વ્યવસ્થા કરીશ જેથી તમે દરેક એ જરૂરથી વાંચી શકો, કેમકે આ એક રીતે સાહસ કથા છે, સ્વાનુભવની કથા હશે અને મને આનંદ થશે એ દિકરીઓની વાતોને તમારા  સુધી પહોંચાડવાનો. મારી આ દિકરીઓને ઘણીબધી શુભકામનાઓ, ઘણાંબધા આશીર્વાદ.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, 5 સપ્ટેમ્બરે આપણે બધા શિક્ષક દિવસ ઉજવીએ છે. આપણા દેશના ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ.રાધાકૃષ્ણનજીનો જન્મદિવસ છે. તેઓ રાષ્ટ્રપતિ હતા પરંતુ આજીવન પોતાને એક શિક્ષકના રૂપમાં જ પ્રસ્તુત કરતાં હતાં. તે હંમેશા શિક્ષકના રૂપમાં જ જીવવાનું પસંદ કરતાં હતાં. તેઓ શિક્ષા પ્રત્યે સમર્પિત હતા. એક અભ્યાસુ, એક રાજદ્વારી, ભારતના રાષ્ટ્રપતિ પરંતુ દરેક ક્ષણ એક જીવતા – જાગતા શિક્ષક. હું તેમને વંદન કરું છું.

મહાન વૈજ્ઞાનિક આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને કહ્યું હતું – it is the supreme art of the teacher to awaken joy in creative expression and knowledge. અર્થાત્ પોતાના વિદ્યાર્થીઓમાં સર્જનાત્મક ભાવ અને જ્ઞાનનો આનંદ જાગૃત કરવો એ જ એક શિક્ષકનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ ગુણ છે. આ વખતે જ્યારે આપણે શિક્ષક દિવસ ઉજવીએ ત્યારે, શું આપણે બધા મળીને એક સંકલ્પ કરી શકીએ ? એક મિશન મોડમાં એક અભિયાન ચલાવી શકીએ ? Teach to Transform, Educate to Empower, Learn to Lead આ સંકલ્પ સાથે શું આ વાતને આગળ વધારી શકીએ ? દરેક લોકોને પાંચ વર્ષ માટે, કોઇ સંકલ્પ લેવડાવો, તેને સિધ્ધ કરવાનો માર્ગ બતાવો અને પાંચ વર્ષમાં તે મેળવીને જ રહે, જીવનમાં સફળતાનો આનંદ પ્રાપ્ત કરે – એવું વાતાવરણ, આપણી સ્કૂલ, કોલેજ, આપણા શિક્ષક, આપણી શિક્ષણ સંસ્થાઓ આ કરી શકે છે. અને આપણા દેશમાં જ્યારે આપણે પરિવર્તનની વાત કરીએ ત્યારે જેમ પરિવારમાં માંની યાદ આવે છે તેવી જ રીતે સમાજમાં શિક્ષકની યાદ આવે છે. પરિવર્તનમાં શિક્ષકની ખૂબ મોટી ભૂમિકા છે. દરેક શિક્ષકના જીવનમાં ક્યારેક-ને-ક્યારેક એવી ઘટનાઓ બની છે કે તેમના સહજ પ્રયત્ન માત્રથી કોઇના જીવનમાં પરિવર્તન લાવવામાં સફળતા મળી હશે. જો આપણે સામૂહિક પ્રયત્ન કરીએ તો રાષ્ટ્રના પરિવર્તનમાં આપણે ખૂબ મોટી ભૂમિકા નિભાવીશું. આવો, Teach to Transform આ મંત્રને લઇને ચાલી નિકળીએ.

‘નમસ્તે, પ્રધાનમંત્રીજી. મારું નામ છે ડૉ. અનન્યા અવસ્થી. હું મુંબઇ શહેરની રહેવાસી છું અને હાવર્ડ યુનિવર્સિટિમાં ઇન્ડિયા રિસર્ચ સેન્ટર માટે કામ કરું છું. એક રિસર્ચર તરીકે મારી વિશેષ રુચિ છે આર્થિક સમાવેશમાં, એટલે કે ફાઇનાન્સિઅલ ઇન્ક્લુઝન તેનાથી સંબંધિત સોશિયલ સ્કીમને લઇને મારો તમને પ્રશ્ન છે કે, 2014 માં જે જન-ધન યોજના લૉન્ચ થઇ, શું તમે જણાવી શકો છો, શું આંકડાંઓ એ જણાવે છે, કે આજે ત્રણ વર્ષ બાદ ભારતવર્ષ આર્થિક રીતે વધારે સુરક્ષિત છે અથવા વધારે સશક્ત છે અને શું આ સશક્તિકરણ અને સુવિધાઓ આપણી મહિલાઓને, ખેડૂતોને, મજૂરોને ગામડાંઓ અને કસ્બાઓ સુધી પણ પ્રાપ્ત થઇ શકી છે? ધન્યવાદ.’

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, ‘પ્રધાનમંત્રી જન-ધન યોજના’ ફાઇનાન્સિયલ ઇનક્લુઝન, એ ભારતમાં જ નહીં સમગ્ર વિશ્વમાં આર્થિક જગતના પંડિતોની ચર્ચાનો વિષય રહી છે. 28 ઓગસ્ટ, 2014ના રોજ મનમાં એક સપનું લઇને આ અભિયાનનો પ્રારંભ કર્યો હતો. કાલે 28 ઓગસ્ટે આ ‘પ્રધાનમંત્રી જન-ધન યોજના’ ના અભિયાનને ત્રણ વર્ષ થઇ રહ્યાં છે. 30 કરોડ નવા પરિવારોને તેની સાથે જોડ્યાં છે, બેંક એકાઉન્ટ ખોલાવ્યાં છે. આ આંકડો દુનિયાના ઘણાં બધાં દેશોની આબાદી કરતા પણ વધારે છે. આજે મને ઘણો સંતોષ છે કે ત્રણ વર્ષની અંદર-અંદર સમાજના પેલા અંતિમ છેડા પર બેઠોલો મારો ગરીબ ભાઇ, દેશની અર્થવ્યવસ્થાની મૂળ-ધારાનો ભાગ બન્યો છે, તેની આદતો બદલાઇ છે, તે બેંકમાં અવર-જવર કરવા લાગ્યો છે, તે પૈસાની બચત કરવા લાગ્યો છે, તે પૈસાની સુરક્ષા અનુભવી રહ્યો છે. ક્યારેક પૈસા હાથમાં રહે છે, ખિસ્સામાં રહે છે, ઘરમાં છે, તો અકારણ જ તેને ખર્ચ કરવાનું મન થઇ જાય છે. હવે એક સંયમનું વાતાવરણ બન્યું છે અને ધીરે-ધીરે તેને પણ સમજાયું છે કે પૈસા ક્યાંક બાળકોને કામ લાગશે. આગામી દિવસોમાં કોઇ સારું કાર્ય કરવું હશે તો પૈસા કામ લાગશે. એટલું જ નહીં, જે ગરીબ પોતાના ખિસ્સામાં Rupay Card જુએ છે તો તે ધનવાનોની બરાબરીમાં પોતાની જાતને જુએ છે કે તેમનાં ખિસ્સામાં પણ ક્રેડિટ કાર્ડ છે, મારા ખિસ્સામાં પણ Rupay Card છે – તે એક સન્માનનો ભાવ અનુભવે છે. પ્રધાનમંત્રી જન-ધન યોજનામાં આપણાં ગરીબો દ્વારા લગભગ 65 હજાર કરોડ રૂપિયા બેંકોંમાં જમા થયા છે. એક રીતે જોઇએ તો ગરીબોની આ બચત છે, આ બચત આવનારા દિવસોમાં તેમની તાકાત છે. અને પ્રધાનમંત્રી જન-ધન યોજના સાથે જેમનું એકાઉન્ટ ખુલ્યું છે, તેમને ઇન્શ્યોરન્સનો પણ લાભ મળ્યો છે. ‘પ્રધાનમંત્રી જીવન જ્યોતિ વીમા યોજના’, ‘પ્રધાનમંત્રી સુરક્ષા વીમા યોજના’ – એક રૂપિયા, ત્રીસ રૂપિયા ખૂબ સામાન્ય પ્રિમિયમ આજે તે ગરીબોના જીવનમાં એક નવો જ વિશ્વાસ જગાડે છે. કેટલાય કુટુંબમાં, એક રૂપિયાના વીમાને કારણે જ્યારે ગરીબ પર સંકટ આવ્યું, કુટુંબના મોભીના જીવનનો અંત આવી ગયો, થોડાંક જ દિવસોમાં તેને બે લાખ રૂપિયા મળી ગયા. ‘પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજના’, ‘સ્ટાર્ટઅપ યોજના’, ‘સ્ટેન્ડઅપ યોજના’ – જે દલિત હોય, આદિવાસી હોય, મહિલા હોય, ભણી-ગણીને નિકળેલો યુવાન હોય, પોતે પગભર થઇને કંઇક કરવાના ઇરાદાવાળો યુવાન હોય, કરોડો-કરોડો યુવાનોને ‘પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજના’ થી, બેંકો પાસેથી કોઇપણ ગેરેન્ટી વગર પૈસા મળ્યાં અને તે પોતે પગભર થયાં. એટલું જ નહીં, દરેકે એકાદ-બે ને રોજગાર આપવાનો સફળ પ્રયત્ન પણ કર્યો છે. થોડાંક દિવસો પહેલાં બેંકના લોકો મને મળ્યા હતા, જન-ધન યોજનાના કારણે, ઇન્શ્યોરન્સના કારણે Rupay Card ના કારણે, પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજનાના કારણે સામાન્ય લોકોને કેવો લાભ થયો છે તેનો તેમણે સર્વે કરાવ્યો અને ઘણાં પ્રેરણાદાયી કિસ્સાઓ સામે આવ્યા. આજે એટલો સમય નથી પરંતુ હું બેંકના લોકોને એટલું જરૂર કહીશ કે આવા કિસ્સાઓને MyGov.in પર અપલોડ કરે, લોકો વાંચે, લોકોને તેનાથી પ્રેરણા મળશે કે કોઇ યોજના, વ્યક્તિના જીવનમાં કેવું પરિવર્તન લાવે છે, કેવી રીતે નવી ઊર્જાનો સંચાર કરે છે, કેવી રીતે નવો વિશ્વાસ જન્માવે છે, તેના સેંકડોં ઉદાહરણ મારી સામે આવ્યા છે. તમારા સુધી પહોંચાડવા માટેનો હું સંપૂર્ણ પ્રયત્ન કરીશ અને એવાં પ્રેરક કિસ્સાઓ છે કે મિડીયાના લોકો પણ તેનો સંપૂર્ણ લાભ ઉઠાવી શકે છે. તેઓ પણ આવા લોકોના ઇન્ટરવ્યુ કરીને નવી પેઢીને નવીન પ્રેરણા આપી શકે છે.

મારા પ્યારા દેશવાસીઓ, ફરી એક વખત તમને મિચ્છામી દુક્કડમ. ખૂબ-ખૂબ ધન્યવાદ.  

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ નમસ્કાર. મનુષ્યના મન માટે વર્ષાઋતુ બહુ ગમતી ઋતુ છે. પશુ, પંખી, વનસ્પતિ, પ્રકૃતિ એમ હરકોઇ વર્ષાના આગમનથી પ્રફુલ્લિત બની જાય છે. પરંતુ કોઇકોઇ વાર વરસાદ જ્યારે વિકરાળ રૂપ ધારણ કરે છે, ત્યારે ખબર પડે છે કે, પાણીની વિનાશ કરવાની પણ કેટલી મોટી તાકાત હોય છે, પ્રકૃતિ આપણને જીવન આપે છે. આપણને પોષે છે, પરંતુ કેટલીક વાર પૂર અને ભૂકંપ જેવી કુદરતી આફતો ભીષણ રૂપ લે છે અને ભારે વિનાશ વેરે છે. બદલાઇ રહેલા ઋતુચક્ર અને પર્યાવરણમાં જે બદલાવ આવી રહ્યો છે તેની બહુ મોટી નકારાત્મક અસર પડી રહી છે. વીતેલા કેટલાક દિવસોમાં ભારતના કેટલાક ભાગોમાં, ખાસ કરીને આસામ, ઇશાન ભારત, ગુજરાત, રાજસ્થાન, બંગાળના કેટલાક વિસ્તારોએ અતિવર્ષના કારણે કુદરતી આફતનો સામનો કરવો પડ્યો છે. આવા પૂરથી અસરગ્રસ્ત વિસ્તારોનું પૂરેપૂરૂં નિરીક્ષણ કરાઇ રહ્યું છે. વ્યાપક સ્તરે રાહતકાર્ય કરવામાં આવી રહ્યું છે. શક્ય હોય ત્યાં મંત્રીમંડળના મારા સાથીઓ પણ રૂબરૂ પહોંચી રહ્યા છે. રાજ્ય સરકારો પણ પોત-પોતાની પીતે પૂરપીડિતોની મદદના ભરપૂર પ્રયાસો કરી રહી છે. સામાજિક સંગઠનો, સાંસ્કૃતિક સંગઠનો અને સેવાભાવી નાગરિકો પણ આવી પરિસ્થિતિમાં લોકોને મદદ કરવાના ભરપૂર પ્રયાસો કરી રહ્યા છે. ભારત સરકાર તરફથી સેનાના જવાનો હોય, હવાઇદળના જવાનો હોય, રાષ્ટ્રીય આફત રાહત દળ- એનડીઆરએફના લોકો હોય, અર્ધલશ્કરી દળો હોય, તમામે તમામ આ સાથે આફતગ્રસ્તોની સેવા કરવામાં દિલો-જાનથી જોડાઇ જાય છે. પૂરના કારણે જનજીવન ખૂબ અસ્તવ્યસ્ત બની જાય છે. ઉભા પાકો, પશુધન, આંતરમાળખાકીય સગવડો, રસ્તા, વીજળી, સંદેશાવ્યવહારના સાધનો, બધાં પર માઠી અસર પડે છે. ખાસ કરીને આપણા ખેડૂત ભાઇઓને પાકનું, ખેતીનું જે નુકસાન થાય છે તે ભરપાઇ કરવા, હાલ અમે વીમાકંપનીઓ અને વિશેષ કરીને પાક વીમા કંપનીઓને પણ સામે ચાલીને મદદ કરવાની યોજના બનાવી છે, જેથી ખેડૂતોના દાવાની પતાવટ તરત થઇ શકે. અને પૂરની પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવા અઠવાડિયાના સાતેય દિવસ, ચોવીસેય કલાક કાર્યરત કન્ટ્રોલરૂમ હેલ્પ લાઇન નંબર 1078 સતત કામ કરી રહ્યો છે. લોકો પોતાની મુશ્કેલીઓ જણાવે પણ છે, વર્ષાઋતુ પહેલાં અનેક ઠેકાણે મોક ડ્રીલ યોજીને પૂરા સરકારી તંત્રને તૈયાર કરાયું છે. એનડીઆરએફની ટીમો તહેનાત કરાઇ. ઠેકઠેકાણે આફત-મિત્ર બનાવાવમાં આવ્યા તથા આ આફતમિત્રોને આફત વખતે શું કરવું અને શું ના કરવું તેની તાલીમ અપાઇ છે. સ્વયંસેવકો તૈયાર કરાયા છે, આમ એક લોકસંગઠન ઉભું કરીને વિકટ પરિસ્થિતિમાં કામ કરવાનું શીખવાડાયું છે. હવે તો હવામાનનો આગોતરો વરતારો મળી રહ્યો છે. તેમાં ટેકનોલોજી એટલી આગળ વધી છે, અવકાશ વિજ્ઞાન પણ બહુ મોટી ભૂમિકા ભજવી રહ્યું છે કે તેના પરિણામે આવો વરતારો લગભગ – લગભગ સાચો પડી રહ્યો છે. ધીરેધીરે આપણે લોકો પણ એવો સ્વભાવ બનાવીએ કે હવામાનના વરતારા પ્રમાણે આપણી પ્રવૃત્તિઓની ગોઠવણ કરીએ, જેથી આપણે નુકસાનથી બચી શકીએ.

હું જ્યારે પણ મન કી બાત માટે તૈયારી કરૂં છું તો હું જોઉં છું કે, મારા કરતાં વધારે દેશના નાગરિકો તૈયારી કરે છે. આ વખતે તો જીએસટીને લગતા એટલા બધા પત્રો આવ્યા છે, એટલા બધા ફોન કોલ્સ આવ્યા છે. અને હજી પણ લોકો જીએસટી વિષે ખુશી વ્યક્ત કરી રહ્યા છે. જિજ્ઞાસા પણ વ્યક્ત કરે છે. અને એક ફોન કોલ હું આપને પણ સંભળાવું છું.

“નમસ્કાર પ્રધાનમંત્રીજી, હું ગુડગાંવથી નીતૂ ગર્ગ બોલું છું. મેં આપનું ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ્સ દિવસનું પ્રવચન સાંભળ્યું, અને ખૂબ પ્રભાવિત થઇ છું. આ જ રીતે આપણા દેશમાં ગયા મહિને આજની જ તારીખે ગુડ્ઝ એન્ડ સર્વિસ ટેકસ- જીએસટીની શરૂઆત થઇ હતી. શું આપ એ કહી શકો છો કે, સરકારે જેવી અપેક્ષા રાખી હતી તેવાં જ પરિણામ એક મહિના પછી મળી રહ્યાં છે કે નહીં ? હું આ વિષે આપના વિચારો જાણવા માંગું છું ધન્યવાદ.”

જીએસટી અમલમાં આવ્યાને લગભગ એક મહિનો થયો છે અને તેના દ્વારા ફાયદા દેખાવા લાગ્યા છે. અને જ્યારે કોઇ ગરીબ મને પત્ર લખીને કહે છે કે, જીએસટીના કારણે ગરીબોની જીવનજરૂરી ચીજોના ભાવ ઘટ્યા છે, વસ્તુઓ સસ્તી થઇ છે, ત્યારે મને બહુ સંતોષ થાય છે, ખુશી થાય છે. અને જ્યારે છેક ઇશાન ભારત, દૂરદૂરના પહાડોમાં, જંગલોમાં રહેનારી કોઇ વ્યકિત પત્ર લખે છે કે, શરૂશરૂમાં ડર લાગતો હતો કે, ખબર નહીં શું થશે, પરંતુ હવે જ્યારે હું તે વિષે શીખવા – સમજવા લાગ્યો છું, અને મને લાગે છે કે, કામ પહેલાં કરતાં વધુ સહેલું બની ગયું છે. વેપાર વધુ સરળ બની ગયો છે અને સૌથી મોટી વાત એ છે કે, ગ્રાહકોનો વેપારીમાં ભરોસો વધવા લાગ્યો છે. હમણાં હું પરિવહન ક્ષેત્ર પર જીએસટીની કેવી અસર પડી છે તે જોઇ રહ્યો હતો. હવે ટ્રકોની આવ-જા વધી છે. અંતર કાપવામાં સમય કેવો ઓછો લાગી રહ્યો છે. ધોરીમાર્ગો ટ્રાફિક જામથી મુક્ત થયા છે. ટ્રકોની ઝડપ વધવાના કારણે પ્રદૂષણ પણ ઘટ્યું છે. માલસામાન પણ બહુ જલદી પહોંચી રહ્યો છે. આ સગવડો તો થઇ છે જ, પરંતુ સાથોસાથ આર્થિક ગતિને પણ તેનાથી બળ મળે છે. પહેલાં અલગ – અલગ કરમાળખું હોવાના કારણે ટ્રાન્સપોર્ટ અને લોજીસ્ટીક ક્ષેત્રના મોટાભાગના સંસાધનો કાગળ કામ જાળવી રાખવામાં જ વપરાતા હતાં અને તેમને દરેક રાજ્યમાં પોતાના નવાંનવાં ગોડાઉન બનાવવા પડતાં હતાં. પરંતુ જીએસટી કે જેને હું ગુડ એન્ડ સિમ્પલ ટેકસ કહું છું. તેણે હકીકતમાં આપણી અર્થવ્યવસ્થા પર એક ખૂબ જ સકારાત્મક અસર કરી છે અને ઓછા સમયમાં અસર પેદા કરી છે. જે ઝડપે સરળ બદલાવ આવ્યો છે, જે ઝડપે એક-બીજામાં તબદીલી થઇ છે, નવી નોંધણીઓ થઇ છે, તેણે પૂરા દેશમાં એક નવો વિશ્વાસ પેદા કર્યો છે. અને ક્યારેક ને ક્યારેક અર્થતંત્રના નિષ્ણાતો, વ્યવસ્થાપનના તજજ્ઞો, ટેકનોલોજીના જ્ઞાનીઓ, ભારતના જીએસટીના પ્રયોગને મોડેલના સ્વરૂપમાં સંશોધન કરીને ચોક્કસ દુનિયા સમક્ષ રજૂ કરશે. દુનિયાની કેટલીયે યુનિવર્સિટીઓ માટે તે કેસ સ્ટડી બનશે. કેમ કે, આટલા મોટા સ્તરે આટલો મોટો બદલાવ કરવો અને આટલા કરોડો લોકોને સામેલ કરીને આટલા વિશાળ દેશમાં તેનો અમલ કરીને તેને સફળતાપૂર્વક આગળ વધારવો તે સ્વયં એક સફળતાનું બહુ મોટું શિખર છે. વિશ્વ ચોક્કસ તેના પર અભ્યાસ કરશે. અને જીએસટી જે રીતે લાગુ કરવામાં આવ્યો છે. તેમાં બધાં રાજ્યોની ભાગીદારી છે, બધાં રાજ્યોની જવાબદારી પણ છે. તમામ નિર્ણયો રાજ્યો અને કેન્દ્રએ સાથે મળીને સર્વસંમતિથી લીધા છે. અને તેનું જ આ પરિણામ છે કે દરેક સરકારની એક જ પ્રાથમિકતા રહી છે કે, જીએસટીના કારણે ગરીબની થાળી પર કોઇ બોજ ના પડે. અને જીએસટી એપ પર તમે બરાબર જાણી શકો છો કે, જીએસટી પહેલાં જે ચીજવસ્તુનો જેટલો ભાવ હતો તે હવે નવી પરિસ્થિતિમાં કેટલો હશે. એ બધું આપના મોબાઇલ ફોન પર ઉપલબ્ધ છે. એક રાષ્ટ્ર – એક વેરો, કેટલું મોટું સપનું સાકાર થયું છે ! જીએસટીની બાબતમાં મેં જોયું છે કે, જે રીતે એક તાલુકાથી લઇને ભારત સરકાર સુધી બેઠેલા સરકારના અધિકારીઓએ જે જહેમત ઉઠાવી છે, જે સમર્પણ ભાવથી કામ કર્યું છે, એક પ્રકારે જે મૈત્રીપૂર્ણ વાતાવરણનું સરકાર અને વેપારીઓ વચ્ચે સરકાર અને ગ્રાહકો વચ્ચે, સર્જન થયું છે તેણે વિશ્વાસ વધારવામાં બહુ મોટી ભૂમિકા અદા કરી છે. હું આ કામમાં જોડાયેલ તમામ મંત્રાલયોને, તમામ વિભાગોનો, કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારોના કર્મચારીઓને હાર્દિક ખૂબખૂબ ધન્યવાદ પાઠવું છું. જીએસટી, ભારતની સામૂહિક શક્તિની સફળતાનું એક ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આ એક ઐતિહાસિક સિદ્ધિ છે. અને આ માત્ર કરવેરા સુધારો જ નથી, પ્રામાણિકતાની એક નવી સંસ્કૃતિને બળ આપનારી અર્થવ્યવસ્થા છે. એક રીતે આ એક સામાજિક સુધારાનું પણ અભિયાન છે. સફળતાપૂર્વક આટલા મોટા પ્રયાસને સફળ બનાવવા બદલ હું ફરી એકવાર કરોડો દેશવાસીઓને કોટી કોટી વંદન કરૂં છું.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, ઓગષ્ટ મહિનો ક્રાંતિનો મહિનો હોય છે. સાહજિક રૂપે બાળપણથી આપણે આ વાત સાંભળતા આવ્યાં છીએ. અને એનું કારણ છે, 1 ઓગષ્ટ, 1920, અસહકાર આંદોલન શરૂ થયું. 9 ઓગષ્ટ, 1942, ભારત છોડો આંદોલન શરૂ થયું જે “ઓગષ્ટ ક્રાંતિ” ના રૂપમાં ઓળખાય છે. અને 15 ઓગષ્ટ, 1947 – દેશ સ્વતંત્ર થયો. એક રીતે ઓગષ્ટ મહિનામાં આઝાદીની તવારીખ સાથેની અનેક ઘટનાઓ વિશેષ રૂપે જોડાયેલી છે. આ વર્ષે આપણે ભારત છોડો – ક્વીટ ઇન્ડિયા આંદોલનતી 75મી વર્ષગાંઠ ઉજવવા જઇ રહ્યા છીએ. પરંતુ બહુ ઓછા લોકો એ વાત જાણે છે કે, ભારત છોડોનો નારો ડૉકટર યુસુફ મેહર અલીએ આપ્યો હતો. આપણી નવી પેઢીએ તે જાણવું જોઇએ કે, 9મી ઓગષ્ટ, 1942ના રોજ શું થયું હતું. 1857થી 1942 સુધી આઝાદીની તમન્ના સાથે દેશવાસીઓ જે રીતે જોડાતા રહ્યા, સંઘર્ષ કરતા રહ્યા, સહન કરતા રહ્યા, તે ઇતિહાસનાં પૃષ્ઠો ભારતના નિર્માણ માટે આપણી પ્રેરણા છે. સ્વતંત્રતા સંગ્રામના આપણા વીરોએ જે ત્યાગ, તપસ્યા અને બલિદાન આપ્યાં છે તેનાથી મોટી પ્રેરણા બીજી કઇ હોઇ શકે ? “ભારત છોડો આંદોલન” ભારતના સ્વતંત્રતા આંદોલનનો એક મહત્વનો સંઘર્ષ હતો. આ આંદોલને બ્રિટીશ રાજથી મુક્તિ માટે આખા દેશને સંકલ્પબદ્ધ કર્યો હતો. આ તે સમય હતો, જ્યારે અંગ્રેજી સત્તાના વિરોધમાં ભારતીય લોકમાનસ દેશના ખૂણેખૂણામાં, ચાહે ગામ હોય, શહેર હોય, શિક્ષિત હોય, અભણ હોય, ગરીબ હોય, અમીર હોય, હરકોઇ ખભેખભો મિલાવીને “ભારત છોડો” આંદોલનનો હિસ્સો બની ગયું હતું. જન આક્રોશ તેની ચરમસીમા પર હતો. મહાત્મા ગાંધીની હાકલ પર લાખો ભારતવાસી “કરો યા મરો” ના મંત્ર સાથે પોતાના જીવનને સંગ્રામમાં ઝંપલાવી રહ્યા હતા. દેશના લાખો નવયુવાનોએ પોતાનું શિક્ષણ છોડી દીધું હતું. પુસ્તકોનો ત્યાગ કર્યો હતો. આઝાદીનું બ્યૂગલ સાંભળીને નીકળી પડ્યા હતા. 9મી ઓગષ્ટે મહાત્મા ગાંધીએ ભારત છોડો આંદોલનનું આહવાન તો કર્યું, પરંતુ તમામ મોટા નેતાઓને અંગ્રેજ હકુમતે જેલમાં ઘકેલી દીધા હતા. અને તે સમયગાળો હતો કે, દેશમાં બીજી પેઢીના નેતૃત્વે, ડૉકટર લોહિયા, જયપ્રકાશ નારાયણ જેવા મહાપુરૂષોએ આગળની ભૂમિકા ભજવી હતી.

અસહકાર આંદોલન અને ભારત છોડો આંદોલનમાં 1920 અને 1942માં મહાત્મા ગાંધીના બે અલગ-અલગ રૂપ જોવા મળે છે. અસહકાર આંદોલનના રૂપરંગ જુદા હતાં અને 42ની જે સ્થિતિ આવી તે જુદી હતી, તીવ્રતા એટલી વધી ગઇ કે, મહાત્મા ગાંધી જેવા મહાપુરૂષે “કરો યા મરો”નો મંત્ર આપી દીધો. આ સમગ્ર સફળતા પાછળ લોકસમર્થન હતું, લોક સામર્થ્ય હતું. લોક સંકલ્પ હતો, લોક સંઘર્ષ હતો, પૂરો દેશ એક બનીને લડી રહ્યો હતો. કોઇ કોઇવાર હું વિચારૂં છું, જો ઇતિહાસનાં પાનાં થોડાં જોડીને આપણે જોઇએ તો ભારતનો પહેલો સ્વતંત્રતા સંગ્રામ 1857માં થયો હતો. 1857માં શરૂ થયેલો સ્વતંત્રતા સંગ્રામ 1942 સુધી પળેપળ દેશના કોઇક ને કોઇક ખૂણામાં ચાલતો રહ્યો. આ લાંબા સમયગાળાએ દેશવાસીઓનાં દિલોમાં આઝાદીની ઝંખના જગાડી દીધી. હર કોઇ કંઇક ને કંઇક કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ બની ગયું. પેઢીઓ બદલાતી ગઇ, પરંતુ સંકલ્પમાં કોઇ ઘટાડો ના થયો. લોક આવતા ગયા, જોડાતા ગયા, જતા ગયા, નવા આવતા ગયા, નવા જોડાતા ગયા અને અંગ્રેજ સલ્તનતને ઉખાડી ફેંકવા માટે દેશ હરપળ પ્રયત્ન કરતો રહ્યો. 1857 થી 1942 સુધીના આ પરિશ્રમે, આ આંદોલને એક એવી સ્થિતિ પેદા કરી કે, 1942માં તે ચરમસીમા પર પહોંચ્યો અને ભારત છોડોનું એવું રણશીંગુ ફૂંકાયું કે, પાંચ વર્ષમાં તો 1947માં અંગ્રેજોએ જવું પડ્યું. 1857 થી 1942 આઝાદીની તે ઝંખના જન જન સુધી પહોંચી 1942 થી 1947ના પાંચ વર્ષ, એક એવો લોકજુવાળ બની ગયો, સંકલ્પથી સિદ્ધિના પાંચ નિર્ણાયક વર્ષના રૂપમાં સફળતાની સાથે દેશને આઝાદી અપાવવાનું કારણ બની ગયાં. આ પાંચ વર્ષ નિર્ણાયક વર્ષ હતાં.

હવે હું આપને આ ગણીત સાથે જોડવા માંગુ છું. 1947માં આપણે આઝાદ થયા, આજે 2017 છે. લગભગ 70 વર્ષ થઈ ગયા, સરકારો આવી-ગઈ, વ્યવસ્થાઓ બની, બદલાઈ, વિકસીત થઈ, વધી, દેશને સમસ્યાઓમાંથી મુક્ત કરવા માટે દરેક લોકોએ પોતપોતાની રીતે પ્રયાસો કર્યા. દેશમાં રોજગાર વધારવા માટે, ગરીબી હટાવવા માટે, વિકાસ કરવા માટેના પ્રયાસો થયા. પોતપોતાની રીતે પરિશ્રમ પણ થયા, સફળતા પણ મળી, અપેક્ષાઓ પણ જાગી. જેવી રીતે 1942 થી 1947 સંકલ્પથી સિદ્ધીના એક નિર્ણાયક પાંચ વર્ષ હતા. હું જોઈ રહ્યો છું કે 2017 થી 2022 – સંકલ્પથી સિદ્ધીની તરફના વધુ પાંચ વર્ષનો ગાળો આપણી સામે આવ્યો છે. આ 2017ની 15 ઓગસ્ટને આપણે સંકલ્પ પર્વના રૂપમાં મનાવીયે અને 2022માં આઝાદીના જ્યારે 75 વર્ષ થશે ત્યારે આપણે તે સંકલ્પને સિદ્ધીમાં પરિવર્તિત કરીને જ રહીશું. જો સવા સો કરોડ દેશવાસી 9 ઓગસ્ટ, ક્રાંતિ દિવસને યાદ કરીને, આ 15 ઓગસ્ટે દરેક ભારતવાસી સંકલ્પ કરે, વ્યક્તિના રૂપમાં, નાગરિકના રૂપમાં – હું દેશ માટે આટલું કરીને જ રહીશ, પરિવારના રૂપમાં હું આ કરીશ, સમાજના રૂપમાં હું આ કરીશ, ગામ તથા શહેરના રૂપમાં હું આ કરીશ, સરકારી વિભાગના રૂપમાં હું આ કરીશ, સરકાર હોવાને કારણે આ કરીશ, કરોડો-કરોડો સંકલ્પ થાય. કરોડો-કરોડો સંકલ્પને પરિપૂર્ણ કરવા માટે પ્રયાસ થાય. તો જેવી રીતે 1942 થી 1947ના પાંચ વર્ષ દેશની આઝાદી માટે નિર્ણાયક બની ગયા તેમ આ પાંચ વર્ષ 2017 થી 2022 ના ભારતના ભવિષ્ય માટે પણ નિર્ણાયક બની શકે છે અને બનાવવા છે. પાંચ વર્ષ બાદ દેશની આઝાદીના 75 વર્ષ મનાવીશું. ત્યારે આપણે દરેક લોકોએ દ્રઢ સંકલ્પ લેવાનો છે. આજે 2017ને આપણા સંકલ્પના વર્ષ બનાવવાનું છે. આ ઓગસ્ટ મહિનામાં સંકલ્પ સાથે આપણે જોડાવાનું છે તેમજ આપણે સંકલ્પ કરવાનો છે, ગંદકી – ભારત છોડો, ગરીબી-ભારત છોડો, ભ્રષ્ટાચાર – ભારત છોડો, આતંકવાદ – ભારત છોડો, જાતિવાદ – ભારત છોડો, સંપ્રદાયવાદ – ભારત છોડો. આજે આવશ્યકતા કરો યા મરોની નથી પરંતુ નવા ભારતના સંકલ્પની સાથે જોડાવાની છે. કોશિશ કરવાની છે, સફળતા મેળવવા માટે પુરુષાર્થ કરવાની છે. આવો, આ ઓગસ્ટ મહિનામાં 9 ઓગસ્ટથી સંકલ્પ થી સિદ્ધીનું એક મહાઅભિયાન ચલાવીએ. પ્રત્યેક ભારતવાસી, સામાજિક સંસ્થાઓ, સ્થાનિક એકમો, સ્કૂલ, કોલેજ, અલગ-અલગ સંગઠન – દરેક ન્યૂ ઈન્ડિયા માટે કંઈક ને કંઈક સંકલ્પ લે. એક એવો સંકલ્પ જેને આવનારા પાંચ વર્ષોમાં આપણે સિદ્ધ કરીને દેખાડીશું. યુવા સંગઠન, છાત્ર સંગઠન, એનજીઓ વગેરે સામૂહિક ચર્ચાનું આયોજન કરી શકે છે. નવા-નવા વિચારો ઉજાગર કરી શકે છે. એક રાષ્ટ્રના રૂપમાં આપણે ક્યાં પહોંચવાનું છે એક વ્યક્તિના નાતે તેમાં મારૂં શું યોગદાન હોઈ શકે છે, આવો આ સંકલ્પના પર્વ સાથે આપણે જોડાઈએ.

હું આજે વિશેષ રૂપથી ઓનલાઈન વર્લ્ડ, કારણ કે આપણે ક્યાંય હોઈએ કે ન હોઈએ, પરંતુ ઓનલાઈન તો જરૂરથી હોઈએ જ છીએ. જે ઓનલાઈન વાળી દુનિયા છે તેમજ ખાસ કરીને મારા યુવા સાથીઓને, મારા યુવા મિત્રોને, આમંત્રિત કરું છું કે નવા ભારતના નિર્માણમાં તેઓ ઇનોવેટીવ રીતે યોગદાન માટે આગળ આવે. ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરતા વિડીયો, પોસ્ટ, બ્લોગ, આલેખન, નવા-નવા વિચારો, એ દરેક વાત લઈને આવે. આ ઝુંબેશ ને એક જનઆંદોલનમાં પરિવર્તિત કરે. નરેન્દ્રમોદી એપ પર પણ યુવા મિત્રો માટે ‘ક્વીટ ઇન્ડિયા’ ક્વિઝ શરુ કરાશે. આ ક્વિઝ યુવાનોને દેશના ગૌરવશાળી ઈતિહાસ સાથે જોડવા અને સ્વતંત્રતા સંગ્રામના નાયકોથી પરિચિત કરાવવાનો એક પ્રયાસ છે. હું માનું છું કે આપ જરૂર આનો વ્યાપક પ્રચાર કરો, ફેલાવો કરો.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, 15 ઓગસ્ટ, દેશના પ્રધાન સેવકના રૂપમાં મને લાલ કિલ્લા પરથી દેશ સાથે સંવાદ કરવાનો અવસર મળે છે. હું તો નિમિત્ત માત્ર છું. ત્યાં એ એક વ્યક્તિ નથી બોલતો, લાલ કિલ્લાથી સવા સો કરોડ દેશવાસીનો અવાજ ગૂંજે છે. તેમના સપનાઓને શબ્દબદ્ધ કરવાની કોશિશ કરાય છે અને મને ખુશી છે કે છેલ્લા 3 વર્ષથી લાગલગાટ 15 ઓગસ્ટ નિમિત્તે દેશના દરેક ખૂણામાંથી મને નવા વિચારો મળી રહ્યા છે કે મારે 15 ઓગસ્ટે શું કહેવું જોઈએ. કયા મુદ્દાઓને લેવા જોઈએ. આ વખતે પણ હું આપને નિમંત્રિત કરું છું. MY GOV પર અથવા નરેન્દ્ર મોદી એપ પર આપ આપના વિચારો મને જરૂરથી મોકલી આપો. હું સ્વયં તેને વાંચું છું અને 15 ઓગસ્ટે જેટલો પણ સમય મારી પાસે હશે તેમાં તેને પ્રગટ કરવાનો પ્રયાસ કરીશ. પાછલા ત્રણ વખતના મને મારા 15 ઓગસ્ટના ભાષણમાં એક ફરિયાદ ચોક્કસ સાંભળવા મળી કે મારું ભાષણ થોડું લાંબુ થઈ જાય છે. આ વખતે મેં મનમાં કલ્પના તો કરી છે કે હું તેને ટૂંકાવી નાખું. વધુમાં વધુ 40-45-50 મિનિટમાં પૂરું કરું. મેં મારા માટે નિયમ બનાવવાની કોશિશ કરી છે. ખબર નથી કે હું કરી શકીશ કે નહીં કરી શકું પરંતુ હું આ વખતે કોશિશ કરવાનો ઈરાદો તો ધરાવું છું કે હું મારું ભાષણ ટૂંકાવી કેવી રીતે શકું. જોઈએ છીએ કે સફળતા મળે છે કે નથી મળતી.

દેશવાસીઓ, હું એક વાત એ પણ કહેવા માગું છું. ભારતની અર્થવ્યવસ્થામાં એક સામાજિક અર્થશાસ્ત્ર છે. અને તેને આપણે ક્યારેય ઓછું આંકવું ન જોઈએ. આપણા તહેવારો, આપણા ઉત્સવો તે માત્ર આનંદ-પ્રમોદના અવસરો છે એવું નથી. આપણા ઉત્સવો, આપણા તહેવારો એક સામાજિક સુધારાનું પણ અભિયાન છે. પરંતુ તેની સાથે આપણા દરેક તહેવાર, ગરીબ થી ગરીબોની આર્થિક જિંદગીમાં સીધો સંબંધ ધરાવે છે. થોડા જ દિવસો બાદ રક્ષાબંધન, જન્માષ્ટમી, ત્યારબાદ ગણેશ ઉત્સવ, ત્યારબાદ ચોથ ચંદ્ર, પછી અનંત ચૌદશ, દુર્ગા પૂજા, દિવાળી એક પછી એક, એક પછી એક અને આ જ સાચો સમય છે જ્યારે ગરીબો માટે આર્થિક ઉપાર્જનનો અવસર મળે છે. તેમજ આ તહેવારોમાં એક સહજ સ્વાભાવિક આનંદ પણ જોડાય છે. તહેવાર સંબંધોમાં મિઠાશ, પરિવારમાં સ્નેહ, સમાજમાં ભાઈચારો લાવે છે. વ્યક્તિ તેમજ સમાજને જોડે છે. વ્યક્તિથી સમષ્ટિ સુધીની એક સહજ યાત્રા ચાલે છે. ‘અહમ્ થી વયમ્’ તરફ જવાનો એક અવસર બની જાય છે. જ્યાં સુધી અર્થવ્યવસ્થાનો સવાલ છે, રક્ષાબંધનના કેટલાય મહિના અગાઉથી સેંકડો પરિવારોમાં નાના-નાનાં ઘરેલુ ઉદ્યોગોમાં રાખડી બનાવવાની શરૂઆત થઈ જાય છે. ખાદી થી લઈને રેશમના દોરાની, કેટલીયે જાતની રાખડીઓ અને આજકાલ તો લોકો હોમમેડ રાખડીઓ વધુ પસંદ કરે છે. રાખડી બનાવવાવાળા, રાખડી વેચવાવાળા, મિઠાઈવાળા – હજારો-સેંકડોનો વ્યવસાય એક તહેવાર સાથે જોડાઈ જાય છે. આપણા પોતાના ગરીબ ભાઈ-બહેનોનો પરિવાર તેનાથી જ તો ચાલે છે. આપણે દિવાળીમાં દિપ પ્રગટાવીએ છીએ, માત્ર તે પ્રકાશ પર્વ છે તેટલું જ નહીં, તે માત્ર તહેવાર છે, ઘરનું સુશોભન છે એવું નથી. તેનો સીધો સંબંધ માટીના નાના-નાના દિવડાઓ બનાવતા એ ગરીબ પરિવારો સાથે છે. પરંતુ જ્યારે આજે હું તહેવારો તેમજ તહેવારો સાથે જોડાયેલા ગરીબોની અર્થવ્યવસ્થાની વાત કરું છું તે સાથે-સાથે હું પર્યાવરણની પણ વાત કરવા માગીશ.

મેં જોયું છે, અને ક્યારેક હું વિચારું છું કે દેશવાસીઓ મારાથી પણ વધુ જાગૃત છે, વધુ સક્રિય છે. પાછલા એક મહિનાથી સતત પર્યાવરણ પ્રત્યે જાગૃત નાગરિકોએ મને પત્રો લખ્યા છે. તેમજ તેમણે આગ્રહ કર્યો છે કે આપ ગણેશ ચતુર્થીમાં ઇકો-ફ્રેન્ડલી ગણેશની વાત અગાઉથી કહો જેથી લોકો માટીના ગણેશની પસંદગી પર અત્યારથી જ યોજના બનાવે. સૌ પ્રથમ તો હું આવા જાગૃત નાગરિકોનો આભારી છું. તેમણે મને આગ્રહ કર્યો છે કે હું સમયથી પહેલા આ વિષય પર બોલું. આ વખતે સાર્વજનિક ગણેશોત્સવનું એક વિશેષ મહત્વ છે. લોકમાન્ય તિલકજીએ આ મહાન પરંપરાનો પ્રારંભ કર્યો હતો. આ વર્ષ સાર્વજનિક ગણેશોત્સવનું 125મું વર્ષ છે. સવા સો વર્ષ તેમજ સવા સો કરોડ દેશવાસી – લોકમાન્ય તિલકજીએ જે મૂળ ભાવનાથી સમાજની એકતા અને સમાજની જાગૃતિ માટે, સામૂહિકતાના સંસ્કાર માટે સાર્વજનિક ગણેશોત્સવનો પ્રારંભ કર્યો હતો. આપણે ફરી એકવાર ગણેશોત્સવના આ વર્ષમાં નિબંધ સ્પર્ધાઓ કરીએ, ચર્ચા સભાઓ કરીએ, લોકમાન્ય તિલકના યોગદાનને યાદ કરીએ. તેમજ ફરીથી તિલકજીની જે ભાવના હતી, તે દિશામાં આપણે સાર્વજનિક ગણેશોત્સવને કેવી રીતે લઈ જઈએ, એ ભાવનાને કેવી રીતે પ્રબળ બનાવીએ અને સાથે-સાથે પર્યાવરણની રક્ષા માટે ઇકો-ફ્રેન્ડલી ગણેશ, માટીથી બનાવેલા ગણેશ, એ આપણો સંકલ્પ રહે. અને આ વખતે તો મેં ઘણું જલ્દી કહ્યું છે; મને જરૂર વિશ્વાસ છે કે આપ દરેક મારી સાથે જોડાશો અને તેનાથી લાભ એ થશે કે આપણા જે ગરીબ કારીગરો છે, ગરીબ કલાકારો છે, જેઓ મૂર્તિઓ બનાવે છે, તેમને રોજગાર મળશે, ગરીબનું પેટ ભરાશે. આવો આપણે આપણા ઉત્સવોને ગરીબો સાથે જોડીએ, ગરીબોની અર્થવ્યવસ્થા સાથે જોડીએ, આપણા તહેવારોનો આનંદ ગરીબના ઘરનો આર્થિક તહેવાર બની જાય, આર્થિક આનંદ બની જાય – તે આપણા દરેકનો પ્રયાસ રહેવો જોઈએ. હું દરેક દેશવાસીઓને આવનારા અનેક તહેવારો માટે, ઉત્સવો માટે ઘણી શુભેચ્છાઓ પાઠવું છું.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આપણે સતત જોઈએ છીએ કે શિક્ષાનું ક્ષેત્ર હોય, આર્થિક ક્ષેત્ર હોય, સામાજિક ક્ષેત્ર હોય, રમત-ગમત હોય – આપણી દિકરીઓ દેશનું નામ રોશન કરી રહી છે, નવી-નવી ઉંચાઈઓ પ્રાપ્ત કરી રહી છે. આપણે દેશવાસીઓને આપણી દિકરીઓ પર ગર્વ થઈ રહ્યો છે. હમણાં ગત દિવસોમાં જ આપણી દિકરીઓએ મહિલા ક્રિકેટ વિશ્વકપમાં શાનદાર પ્રદર્શન કર્યું. મને આ સપ્તાહે એ તમામ દિકરીઓને મળવાનો મોકો મળ્યો. તેમની સાથે વાત કરીને મને બહુ સારું લાગ્યું, પરંતુ હું અનુભવ કરી રહ્યો હતો કે વર્લ્ડ કપ જીતી ન શકી, તેનો તેમના પર ઘણો બોજો હતો. તેમના ચહેરા પર પણ તેનું દબાણ હતું અને તણાવ હતો. તે દિકરીઓને મેં કહ્યું અને મારું એક અલગ મૂલ્યાંકન આપ્યું. મેં કહ્યું, જુઓ આજકાલ મીડિયાનો જમાનો એવો છે કે અપેક્ષાઓ એટલી વધારી દેવામાં આવે છે અને જ્યારે સફળતા નથી મળતી તો તે આક્રોશમાં પરિવર્તિત પણ થઈ જાય છે. આપણે કેટલીયે એવી રમતો જોઈ છે કે ભારતના ખેલાડી તેમાં નિષ્ફળ જાય તો દેશનો ગુસ્સો તે ખેલાડીઓ પર તૂટી પડે છે. કેટલાક લોકો તો મર્યાદા તોડીને કંઈક એવી વાતો કહી દે છે, એવી વાત લખી નાખે છે જેથી ઘણી પીડા થાય છે. પરંતુ પ્રથમવાર થયું કે જ્યારે આપણી દિકરીઓ વિશ્વકપમાં સફળ ન થઈ શકી તો સવા સો કરોડ દેશવાસીઓએ તે પરાજયને પોતાના ખભે લઇ લીધો. જરાપણ બોજ તે દિકરીઓ પર પડવા ન દીધો. તેટલું જ નહીં આ દિકરીઓએ જે કર્યું, તેના ગુણગાન ગાયા, તેમનું ગૌરવ કર્યું. હું આને એક સુખદ બદલાવ જોવું છું અને મેં આ દિકરીઓને કહ્યું કે આપ જુઓ, આવુ સૌભાગ્ય માત્ર આપને જ પ્રાપ્ત થયું છે. તમે મનમાંથી કાઢી નાખો કે તમે સફળ નથી થયા. મેચ જીતો કે ન જીતો પરંતુ તમે સવા સો કરોડ દેશવાસીઓને જીતી લીધા છે. ખરેખર આપણા દેશની યુવા પેઢી, ખાસ કરીને આપણી દિકરીઓ ખરેખર દેશનું નામ રોશન કરવા ઘણું કરી રહી છે. હું ફરી એકવાર દેશની યુવા પેઢીને, વિશેષતઃ આપણી દિકરીઓને હ્રદયથી વધાવી લઉ છું, શુભેચ્છા પાઠવું છું.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, ફરી એકવાર સ્મરણ કરાવું છું ઓગસ્ટ ક્રાંતિનું, ફરી એકવાર સ્મરણ કરાવું છું 9 ઓગસ્ટનું, ફરી એકવાર સ્મરણ કરાવું છું 15 ઓગસ્ટનું, ફરી એકવાર સ્મરણ કરાવું છું 2022, આઝાદીના 75 વર્ષનું. દરેક દેશવાસી સંકલ્પ કરે, દરેક દેશવાસી સંકલ્પને સિદ્ધ કરવાનો પાંચ વર્ષનો રોડમેપ તૈયાર કરે. આપણે સૌ એ દેશને નવી ઉંચાઈઓ પર પહોંચાડવાનો છે, પહોંચાડવાનો છે, અને પહોંચાડવાનો છે. આવો આપણે મળીને ચાલીએ, કંઈકને કંઈક કરતા રહીએ. દેશનું ભાગ્ય-ભવિષ્ય ઉત્તમ થઈને જ રહેશે, તે વિશ્વાસ સાથે આગળ વધીએ. ઘણી-ઘણી શુભેચ્છા. ધન્યવાદ....

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, નમસ્કાર. ઋતુ બદલાઈ રહી છે. આ વખતે ગરમી ઘણી વધારે પડી. પરંતુ સારું થયું કે વર્ષાઋતુ તેના સમય પર આગળ વધી રહી છે. દેશના કેટલાય ભાગમાં વરસાદથી મોસમ ખુશનુમા થઈ ગઈ છે. વરસાદ બાદ ઠંડી હવાઓમાં ગત દિવસોમાં પડેલી ગરમીથી રાહતનો અનુભવ થઈ રહ્યો છે. તેમજ આપણે સહુએ જોયું છે કે જીવનમાં કેટલીયે મુશ્કેલીઓ હોય, કેટલોય તણાવ હોય, વ્યક્તિગત જીવન હોય, સાર્વજનિક જીવન હોય, વરસાદનું આગમન જ આપણી મનોસ્થિતિ બદલી   નાખે છે.

આજે ભગવાન જગન્નાથજીની રથયાત્રા દેશના કેટલાય ભાગોમાં બહુ જ શ્રદ્ધા અને ઉલ્લાસપૂર્વક દેશવાસીઓ મનાવે છે. હવે તો વિશ્વના કેટલાક ભાગોમાં ભગવાન જગન્નાથજીની રથયાત્રાનો ઉત્સવ મનાવવામાં આવે છે. તેમજ ભગવાન જગન્નાથજીની સાથે દેશના ગરીબો જોડાયેલા છે. જે લોકોએ    ડો. બાબા સાહેબ આંબેડકરનું અધ્યયન કર્યું હશે, તેમણે જોયું હશે કે ભગવાન જગન્નાથજીનું મંદિર તેમજ તેની પરંપરાઓની તેઓ ઘણી પ્રશંસા કરતા હતા, કારણ કે તેમાં સામાજિક ન્યાય, સામાજિક સમરસતા અંતર્નિહિત હતા. ભગવાન જગન્નાથજી ગરીબોના દેવતા છે. અને બહુ ઓછા લોકો જાણતા હશે કે અંગ્રેજી ભાષામાં એક શબ્દ છે, જગરનટ (Juggernaut) અને તેનો મતલબ થાય છે, એવો ભવ્ય રથ જેને કોઈ રોકી નથી શકતું. તથા આ જગરનટના ડિક્શનરી મતલબમાં પણ એ જોવા મળે છે કે જગન્નાથના રથની સાથે જ આ શબ્દનો ઉદભવ થયો છે. અને તેથી જ આપણે સમજી શકીએ છીએ કે દુનિયાએ પણ જગન્નાથની આ યાત્રાને પોતાની રીતે કેવી રીતે તેના મહાત્મ્યનો સ્વીકાર કર્યો છે. ભગવાન જગન્નાથજીની યાત્રાના અવસર પર હું દરેક દેશવાસીઓને શુભકામના પાઠવું છું અને ભગવાન જગન્નાથજીના શ્રીચરણોમાં પ્રણામ કરું છું.

ભારતની વિવિધતા એ તેની વિશેષતા પણ છે, ભારતની વિવિધતા જે ભારતની શક્તિ પણ છે. રમજાનનો પવિત્ર મહિનો લોકોએ ઈબાદત સાથે પવિત્ર ભાવથી મનાવ્યો. હવે ઈદનો તહેવાર છે. ઈદ-ઉલ-ફિત્રના આ અવસર પર મારા તરફથી દરેકને ઈદની ઘણી ઘણી શુભકામનાઓ. રમજાન મહિનો પુણ્ય-દાનનો મહિનો છે. ખુશીઓ વહેંચવાનો મહિનો છે અને જેટલી ખુશી વહેંચીએ છીએ તેટલી જ ખુશી વધે છે. આવો આપણે સહુ મળીને આ પવિત્ર ઉત્સવોથી પ્રેરણા લઈને ખુશીઓના ખજાનાને વહેંચીએ અને દેશને આગળ વધારતા જઈએ.

રમજાનના આ પવિત્ર મહિનામાં ઉત્તર પ્રદેશના બિજનૌરના મુબારકપુર ગામની એક પ્રેરક ઘટના મારી સામે આવી. લગભગ સાડા ત્રણ હજાર આપણા મુસલમાન ભાઈ-બહેનોના પરિવાર ત્યાં નાના ગામમાં વસે છે, એક પ્રકારે વધુ આબાદી આપણા મુસ્લિમ પરિવારના ભાઈ-બહેનોની છે. આ રમજાનમાં ગામના લોકોએ સાથે મળીને શૌચાલય બનાવવાનો નિર્ણય કર્યો છે.

અને આ વ્યક્તિગત શૌચાલયની અંદર સરકાર તરફથી પણ સહાયતા મળે છે અને તે સહાયતાની લગભગ 17 લાખ જેટલી રકમ તેઓને આપવામાં આવી છે. આપને જાણીને સુખદ આશ્ચર્ય પણ થશે અને આનંદ પણ થશે. રમજાનના આ પવિત્ર મહિનામાં ત્યાં આપણા દરેક મુસલમાન ભાઈઓ-બહેનોએ સરકારને તે 17 લાખ પરત મોકલાવી દીધા અને કહ્યું કે અમે અમારા શૌચાલય, અમારા પરિશ્રમથી, અમારા પૈસાથી બનાવીશું. આ 17 લાખ રૂપિયા આપ ગામની અન્ય સુવિધાઓ માટે ખર્ચ કરો. હું મુબારકપુરના દરેક ગ્રામજનોને રમજાનના આ પવિત્ર અવસરને સમાજની ભલાઈના અવસરમાં બદલવા બદલ અભિનંદન આપું છું. તેમની એક-એક વસ્તુઓ પણ ઘણી પ્રેરક છે. અને સૌથી મોટી વાત એ છે કે તેમણે મુબારકપુરને ખુલ્લામાં શૌચથી મુક્ત કરી દીધું. આપણે જાણીએ છીએ કે આપણા દેશમાં ત્રણ પ્રદેશો સિક્કીમ, હિમાચલ અને કેરળ એવા છે જે પહેલેથી જ ખુલ્લામાં શૌચથી મુક્ત જાહેર થઈ ચૂક્યા છે. આ સપ્તાહ ઉત્તરાખંડ અને હરિયાણા પણ ઓડીએફ જાહેર થઈ ચૂક્યા છે. હું આ પાંચ રાજ્યોના પ્રશાસન, શાસન અને લોકોનો, આ કાર્યને પૂર્ણ કરવા બદલ વિશેષ આભાર માનું છું.

આપણે ઘણું-ખરું જાણીએ છીએ કે વ્યક્તિના જીવનમાં, સમાજના જીવનમાં કંઈ પણ સારું કરવું હોય તો ઘણી મહેનત કરવી પડે છે. જો આપણા અક્ષર ખરાબ છે, જો તેને સુધારવા છે તો લાંબા સમય સુધી બહુ જાગૃત રહીને પ્રયાસ કરવો પડે છે. ત્યારે શરીર અને મનની આદત બદલાય છે. સ્વચ્છતાનો વિષય પણ એવો જ છે. આવી ખરાબ આદતો આપણા સ્વભાવનો હિસ્સો બની ગઈ છે. આપણી આદતોનો હિસ્સો બની ગઈ છે. તેનાથી મુક્તિ મેળવવા અવિરતપણે આપણે પ્રયાસ કરવો જ પડશે. દરેક લોકોનું ધ્યાન આકર્ષિત કરવું જ પડશે. સારી પ્રેરક ઘટનાઓનું સ્મરણ કરવું જ પડશે. અને મને ખુશી છે કે આજે સ્વચ્છતા એ માત્ર સરકારી કાર્યક્રમ નથી રહ્યો. તે જન સમાજનું, જન-સામાન્યનું આંદોલન બની રહ્યું છે. તથા શાસનમાં બેઠેલા લોકો પણ જ્યારે જનભાગીદારીથી આ કાર્યને આગળ વધારે છે તો કેટલી તાકાત વધી જાય છે.

ગત દિવસોમાં એક બહુ ઉત્તમ ઘટના મારા ધ્યાનમાં આવી, જે હું આપની સમક્ષ જરૂર કહેવા માંગીશ. આ ઘટના છે આંધ્રપ્રદેશના વિજયનગરમ જિલ્લાની. ત્યાંના પ્રશાસને જનભાગીદારીથી એક મોટું કાર્ય હાથમાં લીધું છે. 10 માર્ચ સવારે 6 વાગ્યાથી લઈને 14 માર્ચ સવારે 10 વાગ્યા સુધી. 100 કલાકનું નોન સ્ટોપ અભિયાન. અને લક્ષ્ય શું હતું ? એક સો કલાકમાં 71 ગ્રામ પંચાયતોમાં દસ હજાર ઘરેલુ શૌચાલય બનાવવાનું. અને મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આપ જાણીને ખુશ થઈ જશો કે લોકોએ તેમજ શાસને મળીને 100 કલાકમાં દસ હજાર શૌચાલય બનાવવાનું કાર્ય સફળતાપૂર્વક પૂર્ણ કરી દીધું. 71 ગામ ઓડીએફ થઈ ગયા. હું શાસનમાં બેઠેલા લોકોને, સરકારી અધિકારીઓ અને વિજયનગરમ જિલ્લાના એ ગામના નાગરિકોને ઘણાં-ઘણાં અભિનંદન પાઠવું છું કે આપે પરિશ્રમની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચીને મોટું પ્રેરક ઉદાહરણ પ્રસ્તુત કર્યું છે.

આ દિવસોમાં મન કી બાતમાં સતત મને લોકો પાસેથી મંતવ્યો મળતા રહે છે. નરેન્દ્ર મોદી એપ પર આવતા રહે છે, mygov.in પર આવતા રહે છે, પત્રોથી આવતા રહે છે, આકાશવાણી પર પણ આવતા રહે છે.

શ્રીમાન પ્રકાશ ત્રિપાઠીએ કટોકટીને યાદ કરીને લખ્યું છે કે 25 જૂનને લોકતંત્રના ઈતિહાસમાં એક કાળો કાળખંડના રૂપમાં તેમણે પ્રસ્તુત કર્યું છે. પ્રકાશ ત્રિપાઠીજીની લોકતંત્ર પ્રતિ આ જાગૃતિ પ્રશંસનીય છે અને લોકતંત્ર એક વ્યવસ્થા જ છે એવું નથી, તે એક સંસ્કાર પણ છે.

Eternal Vigilance is the Price of Liberty । લોકતંત્ર પ્રત્યે જાગૃતિ જરૂરી હોય છે અને તેથી જ લોકતંત્રને આઘાત કરનારી વાતોનું પણ સ્મરણ કરવું જોઈએ અને લોકતંત્રની સારી વાતોની દિશામાં આગળ વધવાનું હોય છે. 1975, 25 જૂન – એ એવી કાળી રાત હતી જે કોઈપણ લોકતંત્ર પ્રેમી ભૂલી નથી શકતો. કોઈ ભારતવાસી ભૂલી શકતો નથી. એક રીતે દેશને જેલમાં બદલી નાખવામાં આવ્યો હતો. વિરોધી સ્વરને દબાવી દેવામાં આવ્યો હતો. જયપ્રકાશ નારાયણ સહિત દેશના ગણમાન્ય નેતાઓને જેલમાં બંધ કરી દેવામાં આવ્યા હતા. ન્યાય વ્યવસ્થા પણ કટોકટીના એ ભયાનક રૂપની છાયામાંથી બચી શકી નહોતી. અખબારોને તો પૂર્ણ રીતે બેકાર બનાવી દેવાયા હતા. આજના પત્રકારિતા જગતના વિદ્યાર્થી, લોકતંત્રમાં કાર્ય કરતા લોકો, તે કાળા કાળખંડને વારંવાર યાદ કરતા, લોકતંત્ર પ્રત્યે જાગૃતિ વધારવાનો સતત અને નિરંતર પ્રયાસ કરતા રહે છે અને કરતા પણ રહેવું જોઈએ. તે સમયે અટલ બિહારી વાજપેયીજી પણ જેલમાં હતા. જ્યારે કટોકટીને એક વર્ષ થયું તો અટલજીએ એક કવિતા લખી હતી અને તેમણે એ સમયની મનઃસ્થિતિનું વર્ણન તેમની કવિતામાં કર્યું છે.

झुलसाता जेठ मास,

शरद चाँदनी उदास,

झुलसाता जेठ मास,

शरद चाँदनी उदास,

सिसकी भरते सावन का,

अंतर्घट रीत गया,

एक बरस बीत गया,

एक बरस बीत गया ।।

सीखचों में सिमटा जग,

किंतु विकल प्राण विहग,

सीखचों में सिमटा जग,

किंतु विकल प्राण विहग,

धरती से अम्बर तक,

धरती से अम्बर तक,

गूंज मुक्ति गीत गया,

एक बरस बीत गया,

एक बरस बीत गया ।।

पथ निहारते नयन,

गिनते दिन पल-छिन,

पथ निहारते नयन,

गिनते दिन पल-छिन,

लौट कभी आएगा,

लौट कभी आएगा,

मन का जो मीत गया,

एक बरस बीत गया ।।

લોકતંત્રના પ્રેમીઓએ મોટી લડાઈ લડી અને ભારત જેવો દેશ, આટલો મોટો વિશાળ દેશ, જ્યારે મોકો મળ્યો તો ભારતના જન-જનની નસેનસમાં લોકતંત્ર કેવું વસેલું છે, ચૂંટણીના માધ્યમથી તે તાકાતનું પ્રદર્શન કરી દેખાડ્યું. લોકોની નસે નસમાં ફેલાયેલો આ લોકતંત્રનો ભાવ આપણો અમર વારસો છે. આ વારસાને આપણે વધુ સશક્ત કરવાનો છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, દરેક હિન્દુસ્તાની આજે વિશ્વમાં માથું ઉંચું કરીને ગૌરવ અનુભવી રહ્યો છે. 21 જૂન, 2017ના રોજ આખું વિશ્વ યોગમય બની ગયું. પાણીથી પર્વત સુધી લોકોએ સવારે જ સૂર્યના કિરણોનું સ્વાગત યોગના માધ્યમથી કર્યું. ક્યો હિન્દુસ્તાની હશે જેને આ વાતનું ગૌરવ નહીં હોય. એવું નથી કે પહેલા યોગ નહોતા થતા. પરંતુ આજે જ્યારે યોગસૂત્રમાં પરોવાઈ ગયા છીએ, યોગ વિશ્વને જોડવાનું કારણ બની ગયું છે. દુનિયાના લગભગ બધા દેશોએ યોગના આ અવસરને પોતાનો અવસર બનાવી દીધો છે. ચીનમાં ધ ગ્રેટ વોલ ઓફ ચાઈના પર લોકોએ યોગાભ્યાસ કર્યો, તો પેરુમાં વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટ માચૂ પિચ્ચૂ પર સમુદ્રથી 2400 મીટરની ઉંચાઈ પર લોકોએ યોગ કર્યા. ફ્રાંસમાં એફિલ ટાવર સાનિધ્યમાં લોકોએ યોગ કર્યા. યુએઈના અબુ ધાબીમાં 4000થી વધુ લોકોએ સામૂહિક યોગ કર્યા. અફઘાનિસ્તાનમાં, હૈરાતમાં ભારત અફઘાનિસ્તાન ફ્રેન્ડશીપ ડેમ – સલમા બંધ પર યોગ કરીને ભારતની મિત્રતાને એક નવી રાહ આપી. સિંગાપુર જેવા નાનાં સ્થળ પર 70 જગ્યાએ કાર્યક્રમો થયા અને અઠવાડિયા સુધી તેમણે અભિયાન ચલાવ્યું. યુએને આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસના 10 સ્ટેપ બહાર પાડ્યા છે. તે 10 સ્ટેમ્પ્સને રીલીઝ કર્યા. યુએન મુખ્યાલયમાં યોગા સેશન વિથ યોગ માસ્ટર્સનું આયોજન કરાયું હતું. યુએનના અધિકારીઓ, દુનિયાના રાજદ્વારીઓ સહિત દરેક આમાં સામેલ થયા હતા…

આ વખતે ફરી એકવાર યોગે વિશ્વ રેકોર્ડનું પણ કામ કર્યું છે. ગુજરાતમાં અમદાવાદમાં લગભગ 55 હજાર લોકોએ એક સાથે યોગ કરીને એક નવો વિશ્વ રેકોર્ડ બનાવ્યો છે. મને પણ લખનૌમાં યોગના કાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત રહેવાનો મોકો મળ્યો. પરંતુ પહેલીવાર મને વરસાદમાં યોગ કરવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું. આપણા સૈનિકોએ જ્યાં માઈનસ 20, 25, 40 ડીગ્રી તાપમાન હોય છે તે સિયાચીનમાં પણ યોગ કર્યા. આપણી આર્મ્ડ ફોર્સ હોય, બીએસએફ હોય, આઈટીબીપી  હોય, સીઆરપીએફ હોય, સીઆઇએસએફ હોય, દરેક લોકોએ પોતાની ડ્યૂટીની સાથે યોગને પોતાનો હિસ્સો બનાવી લીધો છે. આ યોગ દિવસ પર મેં કહ્યું હતું કે ત્રણ પેઢી, કારણ કે આ ત્રીજો આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ હતો, તો મે કહ્યું હતું કે પરિવારની ત્રણ પેઢી એકસાથે યોગ કરતી હોય તેનો ફોટો શેર કરો. કેટલીક ટીવી ચેનલોએ પણ આ વાતને આગળ વધારી હતી. મને કેટલાય ફોટો મળ્યા, જેમાંથી કેટલાક પસંદ કરાયેલા નરેન્દ્ર મોદી એપ પર એકત્રિત કરીને રાખવામાં આવ્યા છે. જેવી રીતે આખા વિશ્વમાં યોગની ચર્ચા થઈ રહી છે, તેમાંથી એક સારી વાત સામે આવી રહી છે કે યોગથી આજનો જે આરોગ્ય અંગે જાગૃત સમાજ છે, તે ફિટનેસ થી હવે વેલનેસ તરફ જવાની દિશામાં પગલાં ભરી રહ્યો છે અને તેમને લાગી રહ્યું છે કે ફિટનેસનું મહત્વ તો છે જ પરંતુ વેલનેસ માટે પણ યોગ ઉત્તમ માર્ગ છે.

‘‘માનનીય પ્રધાન મંત્રી શ્રી, હું ડોક્ટર અનિલ સોનારા, અમદાવાદ, ગુજરાતથી બોલી રહ્યો છું. સાહેબ, મારો એક સવાલ છે કે તાજેતરમાં જ કેરળમાં અમે તમારા વક્તવ્યમાં સાંભળ્યું હતું કે, અમે અલગ-અલગ સ્થળ પર જે ભેટ-સોગાદ અને ફૂલોનો ગુલદસ્તો આપીએ છીએ એની જગ્યાએ અમારે મેમેન્ટો તરીકે સારા વાંચવાલાયક પુસ્તક આપવા જોઈએ. આ કાર્યની શરૂઆત તમે ગુજરાતમાં પોતાના કાર્યકાળમાં પણ કરાવી છે, પરંતુ સાહેબ, હમણાં થોડાં દિવસોમાં અમને એ કાર્ય જોવા નથી મળી રહ્યું. તો શું આપણે એવું કરી શકીએ ?, આપણે શું એ વિષયમાં કંઈક પાક્કુ કાર્ય કરી ન શકીએ, જેનાથી વિસ્તૃત સ્તર પર સમગ્ર દેશમાં તે કાર્યનું અમલીકરણ થઈ શકે ?’’

 થોડાંક દિવસો પહેલાં મને મારા પ્રિય કાર્યક્રમમાં હાજર રહેવાની તક મળી. કેરળમાં કેટલાંક વર્ષોથી ખૂબ સરસ કાર્યક્રમ યોજાઈ રહ્યાં છે. પી.એન. પણીકર ફાઉન્ડેશન દ્વારા આયોજન કરવામાં આવે છે અને લોકોમાં પુસ્તક વાંચનની આદત કેળવાય, લોકો પુસ્તક વાંચવા તરફ જાગૃત થાય, એ માટે વાંચન દિવસ તેમજ વાંચન માસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. એ માટે મને તેના શુભારંભ પ્રસંગે જવાનો અવસર મળ્યો. અને ત્યાં મને એ પણ જણાવવામાં આવ્યું કે અમે ફૂલોનો ગુલદસ્તો નહીં પરંતુ પુસ્તક આપીએ છીએ. મને ગમ્યું. જે બાબત માટે હું બેધ્યાન થઈ ગયો હતો હવે તેનું પુનઃ સ્મરણ થયું. કેમ કે હું જ્યારે ગુજરાતમાં હતો, ત્યારે મેં સરકારમાં એક પરંપરા બનાવી હતી કે, ફૂલોનો ગુલદસ્તો નહીં આપીએ, પુસ્તક આપીશું અથવા તો હાથ-રૂમાલથી સ્વાગત કરીશું. અને ખાદીનો જ હાથરૂમાલ, જેનાથી ખાદીને પણ પ્રોત્સાહન મળે.

જ્યાં સુધી હું ગુજરાતમાં હતો. અમારા બધાની એ જ આદત બની ગઈ હતી, પરંતુ અહીં આવ્યા બાદ મારી તે આદત છૂટી ગઈ હતી. પરંતુ કેરળ ગયો, તો ફરી એકવાર તે યાદ આવી ગઈ. અને મેં હાલમાં જ સરકારમાં ફરીથી નીચે સૂચના આપવાની શરૂ પણ કરી દીધી છે. આપણે પણ ધીરે-ધીરે એક સ્વભાવ કેળવી શકીએ છીએ. અને ફૂલોના ગુલદસ્તાનું આયુષ્ય ખૂબ ઓછું હોય છે. એક વાર હાથમાં લીધું, પછી મૂકી દઈએ છીએ. પરંતુ જો પુસ્તક આપીએ છીએ તો તે એક રીતે ઘરનો હિસ્સો બની જાય છે, પરિવારમાં હિસ્સો બની જાય છે. ખાદીનો રૂમાલ આપીને પણ સ્વાગત કરે છે, તો તેનાથી કેટલા ગરીબ લોકોએ મદદ મળે છે. ખર્ચ ઓછો પણ થઈ જાય છે અને સાચા અર્થમાં તેનો ઉપયોગ પણ થાય છે. અને જ્યારે હું આ વાત કહી રહ્યો છું, ત્યારે આવી વસ્તુઓનું કેટલું ઐતિહાસિક મૂલ્ય હોય છે. હું ગયા વર્ષે જ્યારે યુકે ગયો હતો, ત્યારે લંડનમાં બ્રિટનના રાણી, રાણી એલિઝાબેથે મને ભોજન માટે આમંત્રિત કર્યો હતો. એક માતૃસહજ વાતાવરણ હતું. ખૂબ પ્રેમપૂર્વક એમણે મને ભોજન કરાવ્યું, પરંતુ ત્યારપછી તેમણે મને ખૂબ આદર સાથે ભાવાત્મક સ્વરમાં એક નાનો ખાદીનો અને દોરાના વણાટવાળો એક હાથ રૂમાલ દેખાડ્યો અને તેમની આંખોમાં ચમક હતી, તેમણે જણાવ્યું કે, જ્યારે મારા લગ્ન થયાં હતાં, ત્યારે આ હાથરૂમાલ શુભકામના રૂપે મહાત્મા ગાંધીએ મને ભેટ સ્વરૂપે મોકલાવ્યો હતો. કેટલા વર્ષો વિતી ગયાં, તેમ છતાં રાણી એલિઝાબેથે મહાત્મા ગાંધી દ્વારા અપાયેલો તે રૂમાલ સાચવીને રાખ્યો છે. અને જ્યારે હું જોઈ રહ્યો હતો, ત્યારે તેમનો આગ્રહ હતો કે હું સ્પર્શ કરીને જોઉં. મહાત્મા ગાંધીની એક નાનકડી ભેટ તેમના જીવનનો હિસ્સો બની ગઈ, તેમના ઇતિહાસનો ભાગ બની ગઈ. મને વિશ્વાસ છે કે આદતો રાતો-રાત નથી બદલાતી અને જ્યારે આવી વાત કરીએ છીએ, ત્યારે ટીકાનો શિકાર પણ બનવું પડે છે.

પરંતુ તમે છતાં આવી વાતો કરતા રહેવું જોઈએ, પ્રયત્ન કરતા રહેવું જોઈએ. હવે હું એવું તો ના કહી શકું કે હું ક્યાંય પણ જઈશ અને કોઈ ફૂલોનો ગુલદસ્તો લઈને આવશે તો તેને ના પાડી દઈશ, એવું ના કરી શકું. તેમ છતાં ટીકા પણ થશે, પરંતુ વાત કરતાં રહીશું, તો ધીરે-ધીરે બદલાવ પણ આવશે.

મારા પ્યારા દેશવાસીઓ, પ્રધાનમંત્રી હોવાના કારણે અનેક પ્રકારના કાર્ય હોય છે. ફાઈલોમાં પડ્યાં રહેવું પડે છે, પરંતુ મેં મારા માટે એક આદત ઘડી છે કે મને જે પત્રો આવે છે, તેમાંથી દરરોજ કેટલાંક પત્ર હું વાંચું છું. અને તેના લીધે મને સામાન્ય મનુષ્ય સાથે જોડાવાની એક તક મળે છે. ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારનાં પત્રો આવે છે, અલગ-અલગ પ્રકારના લોકો પત્રો લખે છે.

આ દિવસોમાં એક એવા પત્રને વાંચવાની મને તક મળી, મને લાગે છે કે મારે તમને એ વિષે જરૂર જણાવવું જોઈએ. દૂર-દૂર દક્ષિણમાં, તમિલનાડુમાં, મદુરાઈના એક ગૃહિણી અરુલમોજી સર્વનન, તેમણે મને એક પત્ર મોકલ્યો. અને ચિઠ્ઠીમાં તેમણે લખ્યું હતું કે મેં મારા પરિવારમાં બાળકોના અભ્યાસમાં ધ્યાન આપવાની સાથોસાથ કંઈક આર્થિક પ્રવૃત્તિ કરવાની દિશામાં વિચાર કર્યો, જેનાથી પરિવારને આર્થિક સહાય મળે. તો મેં ‘મુદ્રા’ યોજના દ્વારા, બેંક પાસેથી પૈસા લીધા અને બજારમાંથી થોડોક સામાન લાવીને તે પુરવઠો મોકલવાની દિશામાં નાનું કાર્ય શરૂ કર્યું. તેવામાં મારા ધ્યાનમાં આવ્યું કે ભારત સરકારે સર્વમેન્ટ ઇ-માર્કેટપ્લેસ નામની કોઈ વ્યવસ્થા ઘડી છે. તો મેં તેના વિશે માહિતી શોધી, કે તે શું છે, લોકોને તેના વિશે પૂછ્યું. પછી મેં પોતે તેમાં રજીસ્ટર કરાવ્યું. હું દેશવાસીઓને જણાવવા માંગું છું કે, તમને પણ અવસર મળે, તો તમે પણ ઇન્ટરનેટ પર ઇ-જીઇએમ – ની મુલાકાત લેજો. તે એક મોટી નવા જ પ્રકારની વ્યવસ્થા છે. જે લોકો પણ સરકારમાં કોઈ વસ્તુનો પુરવઠો મોકલવા માંગે છે, નાની-નાની વસ્તુઓ મોકલવા માંગે છે, – વીજળીના બલ્બ મોકલવા માંગે છે, ડસ્ટબીન મોકલવા માંગે છે, સાવરણી મોકલવા માંગે છે, ખુરશી મોકલવા માંગે છે, ટેબલ મોકલવા માંગે છે, વેચવા માંગે છે, એ લોકો તે સાઇટમાં પોતાનું નામ રજીસ્ટર કરાવી શકે છે. કઈ ગુણવત્તાનો માલ તેમની પાસે છે, તે વિશે તેમાં લખીને રાખી શકે છે, કેટલામાં તે વેચશે, તે લખી શકે છે અને સરકારના વિભાગોના લોકોએ ફરજીયાત પણે તે સાઇટની મુલાકાત કરવી પડશે, જોવાનું રહેશે કે પુરવઠો મોકલવાવાળા ગુણવત્તામાં બાંધછોડ ન કરીને સસ્તામાં કોણ આપે છે. અને ત્યારબાદ તેમને ઓર્ડર આપવાનો હોય છે. અને આ પદ્ધતિમાં વચેટીયાઓ ખતમ થઈ ગયા. પારદર્શિતા આવી. કોઈની પણ અડચણ નથી રહેતી, ટેકનોલોજીના માધ્યમથી જ સમગ્ર કાર્ય ચાલે છે. તો ઇ-જીઇએમ ની અંદર જે પોતાનું નામ રજીસ્ટર કરાવે છે, તેમને સરકારનાં દરેક વિભાગ જોતાં હોય છે. વચ્ચે વચેટીયાઓ ન રહેવાને કારણે વસ્તુ ખૂબ સસ્તી મળે છે. હવે આ અરુલમોઝી મેડમે સરકારની આ વેબસાઇટ પર જે-જે સામાન આપી શકતી હતી, તે તમામનું રજીસ્ટર કરાવી દીધું. અને મજાની વાત તો એ છે કે તેમણે મને જે પત્ર લખ્યો છે, તે ખૂબ રસપ્રદ છે. તેમણે લખ્યું છે કે એક તો મને ‘મુદ્રા’ માંથી પૈસા મળ્યા, મારો વેપાર શરૂ થઈ ગયો, ઇ-જીઇએમ ની અંદર હું શું આપી શકું છું એ તમામ માહિતી મૂકી દીધી અને મને પ્રધાનમંત્રી કાર્યાલયથી શું મંગાવાયું હશે, તેમણે લખ્યું છે કે પ્રધાનમંત્રી કાર્યાલયે મારી પાસેથી બે થર્મોસ ખરીદ્યા. અને 1600 રૂપિયા મારું બિલ મને મળી પણ ગયું. આ છે સશક્તિ. આ છે ઉદ્યોગ સાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપવાનો અવસર. કદાચ અરુણમોમીજીએ મને પત્ર ન લખ્યો હોત તો કદાચ મારું પણ એ તરફ એટલું ધ્યાન ન ગયું હોત કે ઇ-જીઇએમની વ્યવસ્થાની મદદથી દૂર-દૂર વસતી એક ગૃહિણી નાનું કાર્ય કરી રહી છે, તેમનો માલ-સામાન પ્રધાનમંત્રી કાર્યાલય સુધી ખરીદી શકાય છે. આ જ દેશની તાકાત છે. આમાં પારદર્શિતા પણ છે, આમાં સશક્તિકરણ પણ છે, આમાં ઉદ્યોગસાહસિકતા પણ છે. આ છે ગવર્મેન્ટ ઇ-માર્કેટપ્લેસ – જીઇએમ. હું જરૂર ઇચ્છીશ કે જે લોકો આ રીતે સરકારને પોતાનો માલ-સામાન વેચવા ઇચ્છે છે, તેવા લોકો વધુ ને વધુ, આ સાઇટ સાથે જોડાય. હું માનું છું કે આ મીનિમમ ગવર્મેન્ટ અને મેક્સીમમ ગવર્નન્સ (કમ સે કમ સરકાર અધિકતમ શાસન) નું એક અદભુત ઉદાહરણ છે અને તેનું લક્ષ્ય શું છે ઓછામાં ઓછી કિંમત અને વધુમાં વધુ સરળ કાર્યદક્ષતા અને પારદર્શિતા.

મારા પ્યારા દેશાવાસીઓ, એક તરફ આપણે લોકો યોગને લઈને ગર્વ કરીએ છીએ, તો બીજી તરફ સ્પેસ-સાયન્સમાં આપણી સિદ્ધિઓ છે, તેના માટે પણ ગર્વ અનુભવીએ છીએ. અને આ જ તો ભારતની વિશેષતા છે કે આપણા પગ યોગથી જોડાયેલા જમીન પર છે, તો આપણા સપનાઓ દૂર-દૂર આસમાનના, તે ક્ષિતિજોને પાર કરવાના છે. થોડાં દિવસો પહેલાં રમત-ગમતમાં પણ અને વિજ્ઞાનમાં પણ ભારતે ખૂબ મહેનત કરીને ઘણુંબધુ કરી બતાવ્યું છે. હમણાં બે દિવસ પહેલા ઇસરોએ ‘કાર્ટોસેટ-2 સીરીઝ સેટેલાઇટ’ ની સાથે 30 નેનો સેટેલાઇટ ને લોન્ચ કર્યા. અને આ સેટેલાઇટમાં ભારત સિવાય ફ્રાંસ, જર્મની, ઇટલી, જાપાન, બ્રિટેન, અમેરિકા – આવા લગભગ 14 દેશ સમાવિષ્ટ છે. અને ભારતના આ નેનો સેટેલાઇટ અભિયાનથી આપણને ખેતીના ક્ષેત્રમાં, ખેડૂતોના કાર્યમાં, પ્રાકૃતિક આપત્તિ વખતે ઘણી મદદ મળશે. કેટલાક દિવસ પહેલાં, આપણે બધાને બરાબર યાદ હશે કે ઇસરો એ ‘જીસેટ-19’ નું સફળ લોન્ચિંગ કર્યું હતું. અને અત્યાર સુધી ભારતે જે સેટેલાઇટ લોન્ચ કર્યા છે, તેમાં આ સૌથી વધારે વજનદાર સેટેલાઇટ છે. અને આપણાં દેશનાં સમાચારપત્રોએ તો તેની હાથીના વજન સાથે તુલના કરી હતી, તો તમે કલ્પના કરી શકો છો કે, આપણાં વૈજ્ઞાનિકો અંતરિક્ષ ક્ષેત્રમાં કેટલું મોટું કાર્ય કર્યું છે.

19 જૂને ‘માર્સ મિશન’ ના એક હજાર દિવસ પૂરા થયા છે. તમને બધાને એ જાણ હશે કે, જ્યારે ‘માર્સ મિશન’ માટે આપણે સફળતાપૂર્વક ઓરબિટમાં સ્થાન મેળવ્યું હતું, આ પૂરું મિશન છ મહિનાના સમયગાળા માટે હતું. તેનું જીવન છ મહિના માટેનું હતું. પરંતુ મને ખુશી છે કે, આપણા વૈજ્ઞાનિકોના પ્રયત્નોની તાકાત હતી કે છ મહિના તો સફળ રીતે પૂરા કરી દીધા – અને હવે એક હજાર દિવસ પછી પણ આપણું મંગલયાન મિશન કાર્ય કરી રહ્યું છે. ફોટો મોકલી રહ્યું છે, માહિતી આપી રહ્યું છે, સાન્ટિફિક ડેટા આવી રહ્યા છે, તે તેની સમયાવધિથી પણ વધુ, તેના આયુષ્ય કરતાં પણ વધારે કાર્ય કરી રહ્યું છે. એક હજાર દિવસ પૂરા થવાં એ આપણી વૈજ્ઞાનિક યાત્રામાં, આપણી અંતરિક્ષ યાત્રામાં એક મહત્વપૂર્ણ પડાવ છે.

રમત-ગમત ક્ષેત્રમાં પણ આપણે જોઈ રહ્યાં છીએ કે આપણા યુવાનોની રૂચિ વધી રહી છે. હવે એ દેખાઈ રહ્યું છે કે અભ્યાસની સાથે-સાથે રમતગમતમાં પણ આપણી યુવા પેઢીને પોતાનું ભવિષ્ય દેખાઈ રહ્યું છે અને આપણાં ખેલાડીઓના લીધે, તેમની મહેનતના કારણે, તેમની સિદ્ધિઓનાં કારણે દેશનું નામ પણ રોશન થાય છે. હમણાં તાજેતરમાં જ ભારતે બેડમિન્ટન ખેલાડી કિદામ્બી શ્રીકાંતે ઇંડોનેશિયા ઓપનમાં પોતાની જીત પર મોહર લગાવીને દેશનું માન વધાર્યું છે. હું આ ઉપલબ્ધિ માટે તેમને અને તેમના કોચને હૃદયથી શુભેચ્છા પાઠવું છું. મને થોડાંક દિવસ પહેલાં એથલેટ પી.ટી. ઊષાજીના ઉષા સ્કૂલ ઓફ એથલેટીક્સ માટે સિન્થેન્ટીક ટ્રેકના ઉદઘાટન સમારોહમાં હાજર રહેવાનો અવસર મળ્યો હતો.

આપણે રમત-ગમતને જેટલું પ્રોત્સાહન આપીશું. સ્પોર્ટ્સથી સ્પોર્ટ્સમેન સ્પીરીટ પણ લઈ આવે છે. રમત-ગમત વ્યક્તિત્વ વિકાસ માટે પણ ખૂબ મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. સંપૂર્ણ વ્યક્તિત્વ વિકાસમાં રમત-ગમતનું મહત્વ ખૂબ મોટું છે. દેશમાં પ્રતિભાઓની કોઈ કમી નથી. જો આપણા પરિવારમાં પણ બાળકોને રમત-ગમતમાં રૂચિ હોય તો તેમને રમવાની તક આપવી જોઈએ. તેમને મેદાનમાંથી ઉઠાવીને, રૂમમાં બંધ કરીને, પુસ્તકો માટે મજબૂર ન કરવા જોઈએ, તે અભ્યાસ પણ કરે, તેમાં પણ આગળ વધી શકે છે, તો વધે, પરંતુ જો રમત-ગમતમાં તેનું સામર્થ્ય છે, રુચિ છે, તો સ્કૂલ, કોલેજ, પરિવાર, આસપાસના લોકો – દરેકે તેને હિંમત આપવી જોઈએ, પ્રોત્સાહિત કરવું જોઈએ. હવેના ઓલમ્પિક માટે દરેકે સપનાં સેવવા જોઈએ.

ફરી એક વખત મારા પ્યારા દેશવાસીઓ, વર્ષાઋતુ, ઉત્સવોનો માહોલ, એક રીતે તો આ કાલખંડની અનુભૂતિ નવી જ અનુભવાય છે. હું ફરી એક વખત તમને બધાને શુભકામનાઓ આપું છું, ફરી ‘મન કી બાત’ વખતે બીજી કેટલીક વાતો કરીશું. નમસ્કાર.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ. નમસ્કાર. આ વર્ષની ગરમી આપણે ક્યારેય ભૂલી નહીં શકીએ. વરસાદની ચાતક નજરે રાહ જોવાઈ રહી છે. આજે જ્યારે હું આપની સાથે વાત કરી રહ્યો છું ત્યારે રમઝાનના પવિત્ર મહિનાનો પ્રારંભ થઈ ચૂક્યો છે. રમઝાનના પવિત્ર મહિનાના આગમન પર હું ભારત અને વિશ્વ ભરના લોકોને, વિશેષ રૂપે મુસ્લિમ સમુદાયને, આ પવિત્ર મહિનાની હાર્દિક શુભકામનાઓ આપું છું. રમઝાનમાં પ્રાર્થના, આધ્યાત્મિકતા અને દાનને ઘણું મહત્ત્વ અપાય છે. આપણે હિન્દુસ્તાની ઘણા જ ભાગ્યશાળી છીએ કે આપણા પૂર્વજોએ આવી પરંપરા નિર્માણ કરી કે આજે ભારત એ વાતનો ગર્વ કરી શકે છે, આપણે સવા સો કરોડ દેશવાસીઓ એ વાતનો ગર્વ કરી શકીએ છીએ કે દુનિયાના બધા સંપ્રદાયો ભારતમાં હાજર છે. આ એવો દેશ છે જેમાં ઈશ્વરમાં વિશ્વાસ કરનારા લોકો પણ વસે છે અને ઈશ્વરને નકારનારા લોકો પણ વસે છે, મૂર્તિ પૂજા કરનારા લોકો પણ વસે છે અને મૂર્તિ પૂજાનો વિરોધ કરનારા લોકો પણ વસે છે. દરેક પ્રકારની વિચારધારા, દરેક પ્રકારની પૂજા પદ્ધતિ, દરેક પ્રકારની પરંપરા, આપણે લોકોએ એક સાથ જીવવાની કળાને આત્મસાત કરી છે અને છેવટે તો ધર્મ હોય, સંપ્રદાય હોય, વિચારધારા હોય, પરંપરા હોય, આપણને એ જ સંદેશ આપે છે- શાંતિ, એકતા અને સદભાવનાનો. આ રમઝાનનો પવિત્ર મહિનો શાંતિ, એકતા અને સદ્ભાવનાના આ માર્ગને આગળ વધારવામાં જરૂર સહાયક બનશે. હું ફરી એક વાર બધાને શુભકામનાઓ આપું છું. ગયા વખતે હું જ્યારે ‘મનની વાત’ કરી રહ્યો હતો ત્યારે મેં એક શબ્દ પ્રયોગ કર્યો હતો અને ખાસ કરીને નવયુવાનોને કહ્યું હતું કે કંઈક નવું કરો, કમ્ફર્ટ ઝોનની બહાર આવો. નવા અનુભવો લો, અને આ જ ઉંમર હોય છે જ્યારે જિંદગીને આ રીતે જીવી શકાય, થોડું જોખમ લઈ શકાય, મુશ્કેલીઓને આમંત્રી શકાય. મને આનંદ થઈ રહ્યો છે કે ઘણા બધા લોકોએ મને પ્રતિભાવ આપ્યો છે. વ્યક્તિગત રૂપે મને પોતાની વાત કહેવાનો ઉત્સાહ બધાએ દેખાડ્યો. હું દરેક વાત તો વાંચી શક્યો નથી. દરેકના સંદેશને સાંભળી પણ નથી શક્યો. એટલી બધી વાતો આવી છે. પરંતુ મેં સરેરાશ નજરથી જોયું તો – કોઈએ સંગીત શીખવાનો પ્રયાસ કર્યો છે તો કોઈ નવા વાદ્ય પર હાથ અજમાવી રહ્યા છે, કેટલાક લોકો યૂટ્યૂબનો ઉપયોગ કરીને કંઈક નવું શીખવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે, તો કેટલાક નવી ભાષા શીખવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. કેટલાક લોકો રસોઈ બનાવવાનું શીખી રહ્યા છે. તો કેટલાક નૃત્ય શીખી રહ્યા છે. કેટલાક નાટક શીખે છે તો કેટલાક લોકોએ લખ્યું છે કે અમે હવે કવિતાઓ લખવાની શરૂ કરી છે. પ્રકૃતિને જાણવી, જીવવી, સમજવી, તે દિશામાં પ્રયાસો કરી રહ્યા છે. મને ઘણો આનંદ થયો. હું એક ફૉન કૉલ તમને સંભળાવવા માગીશ.

“દીક્ષા કાત્યાલ બોલું છું. મારી વાંચવાની ટેવ લગભગ છૂટી ગઈ હતી. આથી આ રજાઓમાં મેં વાંચવાનો નિશ્ચય કર્યો. જ્યારે મેં સ્વતંત્રતા સંગ્રામ વિશે વાંચવાનું શરૂ કર્યું તો મેં અનુભવ કર્યો કે ભારતને સ્વતંત્રતા અપાવવામાં કેટલો સંઘર્ષ કરવો પડ્યો છે, કેટલું બલિદાન આપવું પડ્યું છે, કેટલા સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓએ જેલોમાં વર્ષો વિતાવ્યાં. હું ભગતસિંહ જેમણે બહુ નાની વયમાં ઘણું બધું કરી બતાવ્યું, તેમનાથી ઘણી પ્રેરિત થઈ છું. આથી હું આપને અનુરોધ કરું છું કે આ વિષયમાં આપ આજની પેઢીને કંઈક સંદેશો આપો.”

મને ખુશી છે કે યુવા પેઢી આપણા ઇતિહાસને, આપણા સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓને, આ દેશ માટે બલિદાન આપનારા લોકોને, તેમના વિષે જાણવામાં રૂચિ રાખી રહી છે. અગણિત મહાપુરુષો, જેમણે યુવાની જેલોમાં વિતાવી દીધી, અનેક નવજુવાન ફાંસીના માંચડે હસતા-હસતા ચડી ગયા. તેમણે કેટલા અત્યાચારો સહન કર્યા, અને એટલે જ તો આજે આપણે સ્વતંત્ર હિન્દુસ્તાનમાં શ્વાસ લઈ રહ્યા છીએ. એક વાત આપણે જોઈ હશે કે સ્વતંત્રતાના આંદોલનમાં જે જે મહાપુરુષોએ જેલોમાં સમય વિતાવ્યો, તેમણે લેખનનું, અધ્યયનનું, બહુ મોટું કામ કર્યું અને તેમની કલમે ભારતની સ્વતંત્રતાને જોમ પૂરું પાડ્યું.

ઘણાં વર્ષો પહેલાં હું આંદામાન નિકોબાર ગયો હતો. સેલ્યુલર જેલ જોવા ગયો હતો. આજે વીર સાવરકરની જન્મજયંતિ છે. વીર સાવરકરજીએ જેલમાં ‘માઝી જન્મઠે’ પુસ્તક લખ્યું હતું. તેઓ કવિતાઓ લખતા હતા, દીવાલો પર લખતા હતા. નાની કોટડીમાં તેમને બંધ કરી દેવામાં આવ્યા હતા. સ્વતંત્રતાની ઘેલછા રાખનારાઓએ કેવી યાતનાઓ વેઠી હશે, વિચાર તો કરો. જ્યારે મેં સાવરકરજીનું પુસ્તક ‘માઝી જન્મઠે’ વાંચ્યું ત્યારે મને તેમાંથી સેલ્યુલર જેલ જોવાની પ્રેરણા મળી હતી. ત્યાં એક ‘લાઇટ એન્ડ સાઉન્ડ શો’ પણ ચાલે છે. તે ઘણો પ્રેરક છે. હિન્દુસ્તાનનું કોઈ રાજ્ય એવું નહોતું, હિન્દુસ્તાનની કોઈ ભાષા બોલનારો નહીં હોય જેણે સ્વતંત્રતા માટે, કાળા પાણીની સજા ભોગવતા આંદામાનની જેલમાં, આ સેલ્યુલર જેલમાં પોતાની યુવાનીનો ભોગ ન આપ્યો હોય. દરેક ભાષા બોલનારાઓએ, દરેક પ્રાંતના, દરેક પેઢીના લોકોએ અંગ્રેજોની યાતનાઓ વેઠી હતી.

આજે વીર સાવરકરજીની જન્મજયંતિ છે. હું દેશની યુવાનપેઢીને જરૂર કહીશ કે આપણને જે સ્વતંત્રતા મળી છે, તે માટે લોકોએ કેવા-કેવા અત્યાચારોનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, કેટલાં કષ્ટ વેઠ્યાં હતાં, જો આપણે સેલ્યુલર જેલ જઈને જોઈએ તો ખબર પડશે. ત્યાં ગયા પછી જ ખબર પડે છે કે કાળા પાણીની સજા કેમ કહેવાય છે. તમને પણ જો તક મળે તો, આ જે એક રીતે આપણી સ્વતંત્રતાના સંગ્રામનું તીર્થક્ષેત્ર છે, ત્યાં જરૂર જવું જોઈએ.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, પાંચ જૂન, મહિનાનો પહેલો સોમવાર છે. આમ તો બધું સામાન્ય છે, પરંતુ પાંચ જૂન એક વિશેષ દિવસ છે કેમ કે “વિશ્વ પર્યાવરણ દિવસ”ના રૂપમાં તેને મનાવાય છે અને આ વર્ષે સંયુક્ત રાષ્ટ્રએ આ દિવસનો થીમ રાખ્યો છે- Connecting people to nature. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, બેક ટૂ બેઝિક્સ (મૂળિયાં તરફ પાછા ફરવું) અને નેચર સાથે જોડાવાનો અર્થ શું છે? મારી દૃષ્ટિમાં અર્થ છે- સ્વયં સાથે જોડાવું. પોતાની સાથે કનેક્ટ થવું. નેચર સાથે જોડાવાનો અર્થ છે- વધુ સારા ગ્રહને પોષવો. અને આ વાતને મહાત્મા ગાંધીથી વધુ સારી રીતે કોણ કહી શકે છે. મહાત્મા ગાંધીજી ઘણી વાર કહેતા હતા – One must care about a world one will not see. અર્થાત્ આપણે જે દુનિયા નહીં જોઈએ, આપણું કર્તવ્ય છે કે તેની પણ ચિંતા કરીએ, આપણે તેની પણ કાળજી લઈએ. અને પ્રકૃતિની એક તાકાત હોય છે. તમે પણ અનુભવ કર્યો હશે કે ઘણા થાકીને આવ્યા હોય અને એક ગ્લાસ ભરીને પાણી મોઢા પર છાંટી દો તો કેવી તાજગી આવી જાય છે. ઘણા થાકીને આવ્યા હોય અને ઓરડાની બારીઓ ખોલી નાખો, દરવાજા ખોલી નાખો, તાજી હવાને શ્વાસમાં ભરી લો તો એક નવી ચેતના આવી જાય છે. જે પંચ મહાભૂતોનું આ શરીર બન્યું છે જ્યારે તે પંચ મહાભૂતોના તે સંપર્કમાં આવે છે તો સ્વયંભૂ આપણા શરીરમાં એક નવી ચેતના પ્રગટ થાય છે- એક નવી ઊર્જા પ્રગટ થાય છે. આ અનુભવ આપણે બધાએ કર્યો છે, પરંતુ આપણે તેને નોંધતા નથી. આપણે તેને એક દોરામાં, એક સૂત્રમાં જોડતા નથી. આ પછી તમે જરૂર જોજો કે તમારો જ્યારે જ્યારે પ્રાકૃતિક અવસ્થા સાથે સંપર્ક થતો હશે તમારી અંદર નવી ચેતના ઉભરતી હશે, અને આથી પાંચ જૂનને પ્રકૃતિ સાથે જોડાવાનું વૈશ્વિક અભિયાન, આપણું પોતાનું અભિયાન પણ બનવું જોઈએ. અને પર્યાવરણની રક્ષા આપણા પૂર્વજોએ કરી તેનો કંઈક લાભ આપણને મળી રહ્યો છે. જો આપણે રક્ષા કરીશું તો આપણી આવનારી પેઢીઓને લાભ મળશે. વેદોમાં પૃથ્વી અને પર્યાવરણને શક્તિનું મૂળ મનાયું છે. આપણા વેદોમાં તેનું વર્ણન મળે છે. અને અથર્વવેદ તો આખો, એક રીતે પર્યાવરણનો સૌથી મોટો દિશા-નિર્દેશક ગ્રંથ છે અને હજારો વર્ષો પહેલાં લખવામાં આવ્યો છે. આપણે ત્યાં કહેવાય છે- ‘માતા ભૂમિ: પુત્રો અહમ્ પૃથિવ્યા:’ વેદોમાં કહેવાયું છે કે આપણામાં જે શુદ્ધતા છે તે આપણી પૃથ્વીના કારણે છે. ધરતી આપણી માતા છે અને આપણે તેના પુત્રો છીએ. જો આપણે ભગવાન બુદ્ધને યાદ કરીએ તો એક વાત જરૂર ઉજાગર થાય છે કે મહાત્મા બુદ્ધનો જન્મ, તેમને જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અને તેમનું મહાપરિનિર્વાણ, ત્રણેય વૃક્ષ નીચે થયાં હતાં. આપણા દેશમાં પણ અનેક તહેવાર, અનેક એવી પૂજા પદ્ધતિ, ભણેલાગણેલા લોકો હોય, અભણ હોય, શહેરી હોય કે ગ્રામીણ હોય, આદિવાસી સમાજ હોય- પ્રકૃતિની પૂજા, પ્રકૃતિ પ્રત્યે પ્રેમ એક સહજ સમાજ જીવનનો હિસ્સો છે. પરંતુ આપણે તેને આધુનિક શબ્દોમાં આધુનિક તર્કો સાથે જોડવાની જરૂર છે.

આ દિવસોમાં મને રાજ્યો તરફથી સમાચારો મળતા રહે છે. લગભગ દરેક રાજ્યમાં, વરસાદ આવતાં જ વૃક્ષારોપણનું એક મોટું અભિયાન ચાલે છે. કરોડોની સંખ્યામાં વૃક્ષ વાવવામાં આવે છે. શાળાનાં બાળકોને પણ આ કામમાં જોડવામાં આવે છે. સમાજસેવી સંગઠનો જોડાય છે, એનજીઓ જોડાય છે, સરકાર પોતે પણ પહેલ કરે છે. આપણે પણ આ વખતે આ વર્ષા ઋતુમાં વૃક્ષારોપણના આ કામને ઉત્તેજન આપીએ, તેમાં યોગદાન આપીએ.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, 21 જૂન. હવે 21 જૂન વિશ્વ માટે જાણીતો દિવસ બની ગયો છે. વિશ્વ યોગ દિવસના રૂપમાં સંપૂર્ણ વિશ્વ તેને મનાવે છે. બહુ ઓછા સમયમાં, 21 જૂનનો આ વિશ્વ યોગ દિવસ દરેક ખૂણામાં ફેલાઈ ચૂક્યો છે, તે લોકોને જોડી રહ્યો છે. એક તરફ જ્યારે વિશ્વમાં વિભાજનની અનેક તાકાતો પોતાનો વિકૃત ચહેરો દેખાડી રહી છે, તેવા સમયમાં યોગ એ વિશ્વને ભારતની બહુ મોટી ભેટ છે. યોગ દ્વારા વિશ્વને એક સૂત્રમાં આપણે જોડી દીધું છે. જેમ યોગ શરીર, મન, બુદ્ધિ અને આત્માને જોડે છે, તેમ આજે યોગ વિશ્વને પણ જોડી રહ્યો છે. આજે જીવનશૈલીના કારણે, દોડાદોડીના કારણે, વધતી જવાબદારીઓના કારણે, તણાવથી મુક્ત જીવન જીવવું મુશ્કેલ બનતું જઈ રહ્યું છે. અને એ વાત ધ્યાનમાં આવી છે કે નાનીનાની ઉંમરના લોકોમાં પણ આ સ્થિતિ આવી રહી છે. આલતુફાલતુ દવાઓ લેતી રહેવી અને દિવસો પસાર કરતા જવા, આવા સમયમાં તણાવમુક્ત જીવન જીવવા માટે યોગની ભૂમિકા મહત્ત્વની છે. યોગ વેલનેસ  અને ફિટનેસ બંને માટે એક ગેરંટી છે. યોગ માત્ર વ્યાયામ નથી. તનથી, મનથી, શરીરથી, વિચારોથી, આચારથી સ્વસ્થતાની અંતર્યાત્રા કેવી રીતે ચાલે- તે અંતર્યાત્રાનો અનુભવ કરવો હોય તો યોગના માધ્યમથી સંભવ છે. હજુ બે દિવસ પહેલાં જ મેં યોગ દિવસ માટે વિશ્વની બધી સરકારોને, બધા નેતાઓને પત્ર લખ્યા છે.

ગયા વર્ષે મેં યોગ સંબંધિત કેટલીક સ્પર્ધાઓની ઘોષણા કરી હતી. કેટલાંક ઈનામોની ઘોષણા કરી હતી. ધીરે ધીરે તે દિશામાં કામ આગળ વધશે. મને એક સૂચન મળ્યું છે. આ મૌલિક સૂચન કરનારને હું અભિનંદન આપું છું. ઘણું જ રસપ્રદ સૂચન કર્યું છે. તેમણે કહ્યું કે આ ત્રીજો આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ છે અને મને કહ્યું કે આપ અપીલ કરો કે આ વખતે ત્રીજા આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ પર એક જ પરિવારની ત્રણ પેઢીઓ એક સાથે યોગ કરે. દાદા-દાદી હોય કે નાના-નાની હોય, માતાપિતા હોય કે દીકરા-દીકરી હોય, ત્રણેય પેઢી એક સાથે યોગ કરે અને તેની તસવીર અપલૉડ કરે. ગઈ કાલ, આજ અને આવતી કાલનો આવો સુભગ સંયોગ થશે તો યોગને એક નવો આયામ મળશે. હું આ સૂચન માટે ધન્યવાદ આપું છું અને મને પણ લાગે છે કે જેમ આપણે લોકોએ ‘સેલ્ફી વિથ ડૉટર’નું અભિયાન ચલાવ્યું હતું અને એક ઘણો જ રોચક અનુભવ થયો હતો. આ ત્રણ પેઢીની યોગ કરતી તસવીરો દેશ અને દુનિયા માટે જરૂર કૌતુક જગાડશે. તમે જરૂર NarendraModiApp પર, MyGov પર ત્રણ-ત્રણ પેઢી જ્યાં જ્યાં યોગ કરતી હોય, ત્રણેય પેઢીના લોકો એક સાથે મને તસવીર મોકલે. ગઈ કાલ, આજ અને આવતીકાલની આ તસવીર હશે, જે સોનેરી આવતીકાલની ગેરંટી હશે. હું આપ સહુને આમંત્રણ આપું છું. હજુ આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ સપ્તાહ માટે આપણી પાસે લગભગ ત્રણ સપ્તાહ છે. આજે જ અભ્યાસ (પ્રેક્ટિસ) કરવા લાગો. હું એક જૂનથી ટ્વિટર પર રોજ યોગ સંબંધિત કંઈ ને કંઈ પૉસ્ટ કરતો રહીશ અને સતત 21 જૂન સુધી પૉસ્ટ કરતો રહીશ. તમારી સાથે શૅર કરીશ. તમે પણ ત્રણ સપ્તાહ સતત યોગના વિષયનો પ્રચાર કરો, પ્રસારિત કરો, લોકોને જોડો. એક રીતે આ પ્રિવેન્ટિવ હૅલ્થ કૅરનું આંદોલન જ છે. હું તમને બધાને તેમાં જોડાવા માટે આમંત્રણ આપું છું.

       જ્યારથી તમે લોકોએ મને પ્રધાન સેવકના રૂપમાં કાર્યની જવાબદારી આપી છે અને જ્યારે વડા પ્રધાન તરીકે મારી પહેલી 15 ઑગસ્ટ હતી, ત્યારે મને પહેલી વાર લાલ કિલ્લા પરથી બોલવાનો અવસર મળ્યો હતો. મેં સ્વચ્છતા સંદર્ભે વાત કરી હતી. ત્યારથી લઈને આજ સુધી હિન્દુસ્તાનના અલગ-અલગ ભાગોમાં મારો પ્રવાસ થાય છે અને મેં જોયું છે કે કેટલાક લોકો ઝીણવટપૂર્વક મોદી શું કરે છે? મોદી ક્યાં જાય છે? મોદીએ શું-શું કર્યું તેનું બરાબર ધ્યાન રાખે છે. કારણકે મને એક બહુ જ રસપ્રદ ફૉન કૉલ આવ્યો. અને મેં પણ કદાચ આ રીતે આ વાત વિચારી નહોતી. પરંતુ તેમણે જે રીતે આ વાતને પકડી તેના માટે હું આભારી છું. આ ફૉન કૉલથી તમને પણ ધ્યાનમાં આવશે.     

       “નમસ્તે મોદી જી, હું નૈના છું, મુંબઇ થી. ટી.વી. પર અને સોશ્યલ મિડીયા પર આજકાલ હંમેશા હું જોઇ રહી છું, કે તમે જ્યાં પણ જાઓ છો ત્યાંના લોકો સાફ-સફાઈ માટે વિશેષ ધ્યાન આપે છે. મુંબઇ હોય કે સૂરત, તમારા આહ્વાન પર લોકોએ સામૂહિક રૂપથી સ્વચ્છતાને એક મિશનના રૂપમાં અપનાવ્યું છે. વડીલો તો ખરાં જ, પણ બાળકોમાં પણ સ્વચ્છતાને લઇને જાગૃતિ આવી રહી છે. કેટલીય વખત એવું પણ જોવામાં આવ્યું છે, કે વડીલોને ગંદકી કરતા જોતાં જ બાળકોએ તેમને ટોક્યાં હોય. કાશીના ઘાટ પરથી તમે સ્વચ્છતા માટે જે ઝુંબેશ ઉઠાવી હતી તે હવે તમારી પ્રેરણા લઇને એક આંદોલનનું રૂપ લઇ ચૂકી છે.”

       તમારી એ વાત સાચી જ છે, કે હું જ્યાં-જ્યાં જાઉં છું ત્યાં સરકારી તંત્ર તો સાફ-સફાઇનું કાર્ય કરે જ છે. પરંતુ આ દિવસો દરમિયાન સમાજમાં પણ સફાઇનો ઉત્સવ બની જાય છે. મારી મુલાકાત લેવાના પાંચ દિવસ પહેલા, સાત દિવસ પહેલા, દસ દિવસ પહેલા, સાફ-સફાઇના ઘણાં બધા કાર્યક્રમોનું આયોજન થાય છે. મીડિયા પણ આવા કાર્યક્રમોને ઘણી પ્રાથમિકતા આપે છે. હમણાં હું થોડાંક દિવસ પહેલાં જ ગુજરાતના કચ્છમાં ગયો હતો. ત્યાં ખૂબ મોટા પાયે સફાઇ અભિયાન ચાલ્યું. મેં એ વાતને ક્યાંય જોડી નહોતી પરંતુ જ્યારે ફોન કૉલ્સ આવ્યા ત્યારે હું પણ વિચારમાં પડી ગયો અને પછી મારું ધ્યાન ગયું કે હા એ વાત સાચી છે. તમે કલ્પના કરી શકો છો, કે એ જાણીને મને કેટલો આનંદ થતો હશે, કે અને દેશ પણ આ બાબતોને કેવી સુંદર રીતે ધ્યાનમાં લઇ રહ્યો છે. મારી યાત્રા દરમિયાન સ્વચ્છતા વિષયને જોડી દેવાય છે, મારા માટે એનાથી વધારે ખુશીની કઇ વાત હોઇ શકે ? વડાપ્રધાનના સ્વાગત માટે બીજી જે તૈયારીઓ થવાની હશે એ થશે, પરંતુ સ્વચ્છતા મુખ્ય બાબત રહેશે. આ આમ પણ કોઇપણ સ્વચ્છતા પ્રેમી માટે પણ આનંદદાયક છે, પ્રેરણારૂપ છે. સ્વચ્છતાના કાર્યમાં મદદ કરનાર દરેક લોકોને હું શુભેચ્છા પાઠવું છું. કોઇકે મને એક સૂચન આપ્યું. જો કે, સૂચન થોડું રમૂજ ફેલાવે એવું છે. હું નથી જાણતો કે હું એ કરી શકીશ કે નહીં. મોદીજી હવે તમે મુલાકાત કરતા પહેલા, જે તમને આમંત્રિત કરવા માંગે એમને કહેજો કે, ભાઇ તમે મને બોલાવવા માંગો છો તો સ્વચ્છતાનું સ્તર કેવું હશે ? કેટલા ટન કૂડો-કચરો તમે મને ભેંટ સ્વરૂપે આપશો ? તે જવાબના આધારે જ હું મારી મુલાકાત નક્કી કરું ! વિચાર ખૂબ સારો લાગ્યો, પરંતુ મારે વિચારવું પડશે. જોકે, એ વાત સાચી છે, કે એ મુવમેન્ટ તો શરૂ કરવી જોઇએ કે અન્ય વસ્તુઓં ભેટ સ્વરૂપે આપવા કરતા સારું રહેશે કે આપણે એટલા ટન કચરો જ સફાઇ કરીને ભેટ-સોગાદમાં આપીએ. કેટલા લોકોને આપણે બિમાર થતાં અટકાવી શકીશું. માનવતાનું કેટલું મોટું કાર્ય થશે. એક વાત હું અચૂક કહેવા માંગીશ, કે જે કૂડો-કચરો છે, તેને આપણે વેસ્ટ ન માનવો જોઇએ, આ એક વેલ્થ છે, એક સ્ત્રોત છે. તેને માત્ર કચરાનાં રૂપમાં ના જુઓ. એક સમયે આ કૂડા-કચરાને આપણે વેલ્થ માનવાની શરૂઆત કરીશું તો વેસ્ટ મેનેજમેન્ટની કેટલીયે નવી-નવી રીતો આપણાં ધ્યાનમાં આવશે, સ્ટાર્ટ-અપમાં જોડાયેલા યુવાનો પણ નવી-નવી યોજનાઓ લઇને આવશે. નવા-નવા સાધનો લઇને આવશે. ભારત સરકારે રાજ્ય સરકારોની મદદની સાથે-સાથે શહેરોના જનપ્રતિનિધિઓની મદદથી વેસ્ટ મેનેજમન્ટનું એક મોટું મહત્વપૂર્ણ અભિયાન શરૂ કરવાનું નક્કી કર્યું છે. 5 જૂન, વિશ્વ પર્યાવરણ દિવસે દેશના લગભગ 4 હજાર શહેરોમાં સોલીડ વેસ્ટ અને લિક્વીડ વેસ્ટને ભેગો કરવા માટેના સાધન ઉપલબ્ધ થવાના છે. બે પ્રકારની કચરાપેટી ઉપલબ્ધ થશે, એક લીલા રંગની, બીજી વાદળી રંગની. બે પ્રકારનો કચરો નિકળે છે – એક લિકવીડ વેસ્ટ અને બીજો ડ્રાય વેસ્ટ. જો આપણે અનુશાસનમાં રહીને, એ ચાર હજાર શહેરોમાં જ્યાં કચરાપેટી મૂકાવાની છે ત્યાં, સૂકો કચરો વાદળી કચરાપેટીમાં નાખીએ અને ભીનો કચરો લીલી કચરાપેટીમાં નાખીએ, જેમ રસોડામાંથી જે કચરો નિકળે છે, શાકભાજીના છોંતરા, બગાડ થયેલો ખોરાક, ઇંડાનાં છોતરાં હોય કે, ઝાડનાં પાંદડાં આદિ હોય, એ બધો જ ભીનો કચરો છે અને તેને લીલી કચરાપેટીમાં નાખીએ. આ સંપૂર્ણ ક્રિયા એવી છે જે ખેતરોમાં કામ આવી શકે છે. ખેતરોનો રંગ લીલો હોય છે, એટલું યાદ રાખશો તો લીલી કચરાપેટીમાં કયો કચરો નાખવાનો છે એ યાદ રહી જશે. અને બાકીનો કચરો જેવો કે, રદ્દી કાગળ, કાર્ડબોર્ડ, લોખંડ, કાચ, કપડા, પ્લાસ્ટિક, પોલીથીન, તૂટેલા ડબ્બા, રબર, ધાતુ, બીજી કેટલીય નકામી વસ્તુઓ હશે – એ તમામ વસ્તુઓ એક પ્રકારનો સૂકો કચરો કહેવાય. જેને મશીનમાં નાખીને રિસાઇકલ કરવો પડે છે. જોકે, એ ક્યારેય ઉપયોગમાં નથી આવી શકતો. તેને વાદળી કચરાપેટીમાં નાખવાનો છે. મને વિશ્વાસ છે કે આપણે એક નવી પરંપરા પાડીશું. સ્વચ્છતા તરફ દરેક વખતે આપણે એક પછી એક નવા કદમ ભરવાના જ છે. ત્યારે જ ગાંધીજી જે સ્વપ્નને જોતા હતા, એ સ્વચ્છતાવાળું સ્વપ્ન, આપણે પૂરું કરી શકીશું. આજે મારે ગર્વ સાથે એક વાતનો ઉલ્લેખ કરવો છે, કે – એક મનુષ્ય પણ અગર મનથી નક્કી કરી લે તો કેટલું મોટું જનઆંદોલન છેડી શકે છે. સ્વચ્છતાનું કાર્ય એ જ પ્રકારનું છે. થોડાં દિવસો પહેલાં જ તમે એક સમાચાર સાંભળ્યા હશે કે, મુંબઇમાં ગંદો માનવામાં આવતો “વર્સોવા બિચ” આજે એક સુંદર ચોખ્ખો ચણાક “વર્સોવા બિચ” બની ગયો છે. આ કાર્ય અચાનક નથી થયું. લગભગ 80-90 અઠવાડિયા સુધી નાગરિકોએ સતત મહેનત કરીને “વર્સોવા બિચ”ની કાયાપલટ કરી છે. ત્યાંથી હજારો ટન કૂડો-કચરો કઢાયો અને ત્યાર પછી આજે “વર્સોવા બિચ” સાફ અને સુંદર બની ગયો છે. તેની સંપૂર્ણ જવાબદારી વર્સોવા રેસીડન્સ વોલનટીયર (વીઆરવી) એ સંભાળી હતી. એક સજ્જન શ્રીમાન અફરોઝ શાહ ઓક્ટોબર 2015 થી, દિલથી આ કાર્યમાં લાગી ગયા. ધીરે-ધીરે કાફલો વધતો ગયો. જન-આંદોલનમાં બદલાઇ ગયો. અને આ કાર્ય માટે શ્રીમાન અફરોઝ શાહને યૂનાઇટેડ નેશન્સ એન્વાયરમેન્ટ પ્રોગ્રામે (યૂએનઇપી) ખૂબ મોટો એવોર્ડ આપ્યો. ‘ચેમ્પિયન્સ ઓફ ધ અર્થ’ એવોર્ડ મેળવવાવાળા એ પ્રથમ ભારતીય બન્યા. હું શ્રીમાન અફરોઝ શાહને શુભેચ્છા પાઠવું છું. આ આંદોલનને શુભેચ્છા પાઠવું છું. અને જે રીતે તેમણે લોક-સંગ્રહની જેમ સમગ્ર વિસ્તારના લોકોને જોડ્યાં અને જનઆંદોલનમાં પરિવર્તીત કર્યા, એ ખરેખર એક પ્રેરક ઉદાહરણ છે.

ભાઇઓ અને બહેનો, આજે તમને વધુ એક ખુશીની વાત કહેવાં માગું છું.‘સ્વચ્છ ભારત અભિયાન’ ના સંદર્ભમાં જમ્મૂ-કાશ્મીરનો ‘રિયાસી બ્લૉક’. મને જણાવવામાં આવ્યું છે કે, રિયાસી બ્લૉક open defecation free ‘ખુલ્લામાં શૌચ કાર્ય’ થી મુક્ત થયો છે. રિયાસી બ્લૉકના દરેક નાગરિકોએ, ત્યાંના શાસકોએ, જમ્મૂ-કાશ્મીરે, એક ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું છે. તે માટે હું તમામને શુભેચ્છા પાઠવું છું. અને મને એ પણ જણાવવામાં આવ્યું છે કે આ મૂવમેન્ટને સૌથી વધારે લીડ કરી છે જમ્મૂ-કાશ્મીરના તે વિસ્તારની મહિલાઓએ, તેમણે જાગૃતિ ફેલાવવા માટે, પોતે મશાલ યાત્રાઓ કાઢી. ઘરે-ઘરે, ગલીએ-ગલીએ જઇને તેમણે લોકોને પ્રેરણા આપી, આ માઁ-બહેનોને પણ હ્રદયથી અભિનંદન આપું છું. ત્યાંના પ્રશાસકો કે જેમણે જમ્મૂ- કાશ્મીરની ધરતી પર એક બ્લૉક ને open defecation free બનાવીને એક ઉત્તમ શરૂઆત કરી છે તેમને પણ અભિનંદન આપું છું.

       મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, પાછલા 15 દિવસ, મહિનાથી, છાપું હોય, ટીવી હોય કે સોશ્યિલ મિડીયા હોય એ તમામમાં સતત વર્તમાન સરકારના 3 વર્ષના હિસાબ-કિતાબ ચાલી રહ્યાં છે. 3 વર્ષ પહેલા તમે મને પ્રધાન સેવકની જવાબદારી આપી હતી. ઢગલાબંધ સર્વે થયા છે, ઢગલાબંધ ઓપિનીયન પૉલ આવ્યાં છે, હું આ દરેક પ્રક્રિયાને ખૂબ જ હકારાત્મક સંકેત તરીકે જોઉં છું. દરેક કસોટી પર આ 3 વર્ષના કાર્યકાળને આંકવામાં આવ્યો છે. સમાજના દરેક તબક્કાના લોકોએ તેની સમીક્ષા કરી છે. લોકતંત્રમાં આ એક ઉત્તમ પ્રક્રિયા છે. મારું સ્પષ્ટપણે માનવું છે કે લોકતંત્રમાં સરકારોએ જવાબદાર હોવું જ જોઇએ, જનતા-જનાર્દનને પોતાના કાર્યનો હિસાબ આપવો જ જોઇએ. હું એ દરેક લોકોનો ધન્યવાદ માનું છું, જેમણે સમય કાઢીને અમારા કાર્યનું ઊંડાણપૂર્વક વિવેચન કર્યું છે, ક્યાંક વખાણાયું, ક્યાંક સમર્થન મળ્યું, ક્યાંક ઊણપ કઢાઇ, હું આ દરેક વાતોનું ખૂબ મહત્વ સમજું છું. હું એ લોકોને પણ ધન્યવાદ પાઠવું છું કે જેમણે ટીકા અને મહત્વના પ્રતિભાવો આપ્યા છે. જે ઊણપ હોય છે, કમી હોય છે, તે પણ ઉજાગર થાય, તો તેનાથી પણ સુધારાની તક મળે છે. વાત સારી હોય, ઓછી સારી હોય, ખરાબ હોય, જે પણ હોય, તેમાંથી જ શીખવાનું છે અને તેના આધારે જ આગળ વધવાનું છે. રચનાત્મક ટીકાઓ લોકતંત્રને બળ પૂરું પાડે છે. એક જાગૃત રાષ્ટ્ર માટે, એક ચૈતન્યપૂર્ણ રાષ્ટ્ર માટે, આ મંથન ખૂબ જ આવશ્યક હોય છે.

       મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, હું પણ તમારી જેમ જ એક સામાન્ય નાગરિક છું અને એક સામાન્ય નાગરિકના નાતે સારી-ખરાબ દરેક બાબતનો પ્રભાવ મારી પર પણ એવો જ પડે છે, જેવો કોઇ પણ સામાન્ય નાગરિકના મન પર પડે છે. ‘મન કી બાત’ કોઈ તેને એક તરફી સંવાદના રૂપમાં દેખે છે, કેટલાક લોકો તેને રાજનીતિક દ્રષ્ટિએ ટીકા-ટીપ્પણી પણ કરે છે. પરંતુ આટલા લાંબા અનુભવ પછી હું અનુભવું છું, મેં જ્યારે ‘મન કી બાત’ શરૂ કરી ત્યારે મેં પણ વિચાર્યું નહોતું કે ‘મન કી બાત’ કાર્યક્રમ મને હિન્દુસ્તાનના દરેક પરિવારનો એક સભ્ય બનાવી દેશે. એવું લાગે છે જેમ હું પરિવારની વચ્ચે જ ઘરમાં બેસીને ઘરની વાતો કરું છું. અને આવા સેંકડોં પરિવાર છે, જેમણે મને આ વાતો લખીને પણ મોકલી છે. અને મેં જેમ કહ્યું એમ એક સામાન્ય મનુષ્યના રૂપમાં, મારા મનમાં પ્રભાવ હોય છે. બે દિવસ પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં આદરણીય રાષ્ટ્રપતિજી, આદરણીય ઉપરાષ્ટ્રપતિજી, આદરણીય સ્પીકર મહોદયા દરેકે ‘મન કી બાત’ની, એક વિશ્લેષણાત્મક પુસ્તકનો સમારંભ કર્યો. એક વ્યક્તિ તરીકે, સામાન્ય નાગરિક તરીકે, આ ઘટના મારા માટે ખૂબ ઉત્સાહ વધારનારી છે. હું રાષ્ટ્રપતિજીનો, ઉપરાષ્ટ્રપતિજીનો, સ્પીકર મહોદયાનો આભારી છું કે તેમણે સમય કાઢીને, આટલા ઉચ્ચ પદ પર બેઠેલા લોકોએ ‘મન કી બાત’ ને આટલું મહત્વ આપ્યું. એક રીતે જોઇએ તો ‘મન કી બાત’ ને એક નવો પડાવ આપ્યો. અમારા કેટલાક મિત્રો આ ‘મન કી બાત’ ના આ પુસ્તક પર જ્યારે કાર્ય કરી રહ્યા હતાં, ત્યારે મારી સાથે પણ કયારેક ચર્ચા કરી હતી, અને થોડાંક સમય પહેલાં જ્યારે તેની વાત ચર્ચામાં આવી ત્યારે હું આશ્ચર્યચકિત હતો, અબુ ધાબીમાં રહેવાવાળા એક આર્ટીસ્ટ અકબર સાહેબના નામે ઓળખાય છે. અકબર સાહેબે સામેથી પ્રસ્તાવ મૂક્યો કે ‘મન કી બાત’ માં જે વિષયો પર ચર્ચા થઇ છે, એ પોતાની કળાના માધ્યમથી તેનો સ્કેચ તૈયાર કરીને આપવા માગે છે અને એક પણ રૂપિયો લીધા વગર, પોતાનો પ્રેમ દર્શાવવા માટે અકબર સાહેબે મન કી બાતોં ને કળાનું રૂપ આપી દીધું. હું અકબર સાહેબનો આભારી છું.

       મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, હવે જ્યારે મળીશું ત્યાં સુધીમાં તો દેશના દરેક ખૂણામાં વરસાદનું આગમન થઇ ગયું હશે, વાતાવરણ બદલાઇ ગયું હશે, પરીક્ષાઓના પરિણામ આવી ચૂક્યા હશે, નવેસરથી વિદ્યાજીવનનો શુભારંભ થવાનો હશે, અને વરસાદ આવતાની સાથે જ એક નવીન ખુશનુમા વાતાવરણમાં નવીન મહેંક, નવીન સુવાસ ફેલાઇ હશે. આવો આપણે બધા આ વાતાવરણમાં પ્રકૃતિને પ્રેમ કરતા-કરતા આગળ વધીએ. તમને બધાને મારા તરફથી ખૂબ સારી શુભકામનાઓ છે. ધન્યવાદ.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, નમસ્કાર, દરેક ‘મન કી બાત’ પહેલાં દેશના ખૂણે ખૂણામાંથી, દરેક ઉંમરના લોકો તરફથી ‘મન કી બાત’ માટે ઢગલાબંધ સૂચનો આવે છે. આકાશવાણી પર આવે છે, નરેન્દ્ર મોદી એપ્સ પર આવે છે. MyGov દ્વારા આવે છે, ફોન દ્વારા આવે છે, રેકોર્ડેડ સંદેશા દ્વારા આવે છે અને જ્યારે ક્યારેક પણ સમય કાઢીને તે જોઉં છું તો મારા માટે એક સુખદ અનુભવ હોય છે. એટલી વિવિધતાભરી માહિતી મળે છે!! દેશના દરેક ખૂણામાં શક્તિઓનો અંબાર પડેલો છે. સાધકની જેમ સમાજને સમર્પિત લોકોનું અગણિત યોગદાન ! બીજી તરફ કદાચ સરકારની નજર પણ નહીં પડતી હોય એવી સમસ્યાઓનો પણ અંબાર જોવા મળે છે. કદાચ વ્યવસ્થાને પણ આદત થઈ ગઈ હશે, લોકોને પણ આદત પડી ગઈ હશે અને મેં જોયું છે કે બાળકોની જીજ્ઞાસાઓ, યુવાનોની મહાત્વાકાંક્ષાઓ, વડિલોના અનુભવનો નિચોડ, એમ ભાત-ભાતની વાતો સામે આવે છે. દરેક વખતે જેટલા ઈનપુટ્સ ‘મન કી બાત’ માટે આવે છે. સરકારમાં તેનું વિગતવાર વિશ્લેષણ કરાય છે. સૂચનો કેવા પ્રકારનાં છે ? ફરિયાદો શી છે ? લોકોના અનુભવ શું છે ? સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે કે માણસનો સ્વભાવ હોય છે, બીજાને સલાહ આપવાનો. ટ્રેનમાં, બસમાં જતા હોઈએ અને કોઈને ઉધરસ આવે તો તરત બીજો આવીને કહેશે કે ‘આમ કર’…. સલાહ-સૂચન આપવાનું જાણે આપણે ત્યાં સ્વભાવમાં છે. શરૂમાં ‘મન કી બાત’ માટે જ્યારે પણ સૂચનો આવતાં હતાં, તેમાં સલાહના શબ્દ સાંભળવા મળતા હતા, વાંચવા મળતા હતા. તો અમારી ટીમને પણ એવું જ લાગતું હતું કે, ઘણા લોકોને કદાચ આ ટેવ હશે, પણ અમે જરા જીણવટથી જોવાની કોશીશ કરી તો હું હકીકતમાં ખૂબ ભાવવિભોર થઈ ગયો. સૂચનો કરનારાં કે મારા સુધી પહોંચવાનો પ્રયાસ કરનારા મોટાભાગના એ લોકો છે જે હકીકતમાં પોતાના જીવનમાં કંઈક ને કંઈક કરે છે. કંઈક સારું થાય એ માટે તેઓ પોતાની બુદ્ધિ, શક્તિ, સામર્થ્ય અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે પ્રયત્નશીલ છે અને આ બાબત જ્યારે ધ્યાનમાં આવી તો મને લાગ્યું કે આ સૂચનો સામાન્ય નથી, એ અનુભવના નિચોડમાંથી નીકળેલાં છે. કેટલાક લોકો એટલા માટે સૂચન કરે છે કે તેમને લાગે છે કે, તેઓ જ્યાં કામ કરે છે ત્યાં અમલ કરાતો વિચાર જો વધુ લોકો સાંભળે અને તેને બહોળું સ્વરૂપ મળી જાય તો ઘણા લોકોને ફાયદો થઈ શકે છે અને એટલા માટે તેમની સ્વાભાવિક ઈચ્છા હોય છે કે ‘મન કી બાત’માં તેનો ઉલ્લેખ થઈ જાય તો સારું. મારી દૃષ્ટિએ આ બધી બાબતો અત્યંત સકારાત્મક છે, તેથી સૌથી પહેલાં તો વધુમાં વધુ સૂચનો જે કર્મયોગીઓનાં છે, સમાજ માટે જેઓ કંઈક ને કંઈક કરી છૂટનારા છે તેમના પ્રત્યે હું આભાર વ્યક્ત કરું છું, એટલું જ નહીં, જ્યારે પણ હું કોઈ વાતનો ઉલ્લેખ કરું છું, તો એવી એવી બાબતો ધ્યાનમાં આવે છે અને બહુ મોટો આનંદ આવે છે. ગયે વખતે ‘મન કી બાત’માં કેટલાક લોકોએ સૂચન કરેલું કે અન્નનો બગાડ થાય છે, તે માટે તેમણે ચિંતા વ્યક્ત કરી હતી, તો મેં તેનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો અને એ ઉલ્લેખ કર્યા પછી નરેન્દ્ર મોદી એમ પર, માય ગવ પર, દેશમાં ચારેય દિશાઓથી અનેક લોકોએ જણાવ્યું કે, કેવા કેવા નવિનતમ વિચારો સાથે અન્નનો બગાડ અટકાવવા માટે તેમણે કેવા કેવા પ્રયોગો કર્યા છે. મેં પણ ક્યારેય વિચાર્યું નહોતું કે આજે આપણા દેશમાં યુવાપેઢી લાંબા સમયથી આ કામ કરી રહી છે. હા, કેટલીક સામાજિક સંસ્થાઓ કામ કરે છે એ તો આપણે વર્ષોથી જાણતા આવ્યા છીએ, પરંતુ મારા દેશના યુવાનો તેમાં લાગેલા છે એ તો મને પછી જ ખબર પડી. કેટલાએ મને વિડીઓ મોકલ્યા છે. કેટલાંય એવાં સ્થાન છે જ્યાં રોટી બેંક ચાલે છે. લોકો આ રોટી બેંકમાં પોતાના તરફથી રોટલી જમા કરાવે છે, શાક જમા કરાવે છે અને જરૂરિયાતવાળા લોકો છે તેઓ ત્યાંથી તેને મેળવે પણ છે. આપવાવાળાને પણ સંતોષ થાય છે. લેવાવાળાને પણ ક્યારેય નીચું નથી જોવું પડતું. સમાજના સહકારથી કેવાં કેવાં કામ થાય છે તેનું આ ઉદાહરણ છે.

આજે એપ્રિલ મહિનો પૂરો થઈ રહ્યો છે, છેલ્લો દિવસ છે. પહેલી મેના દિવસે ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્રનો સ્થાપના દિવસ છે. આ પ્રસંગે બંને રાજ્યોના નાગરિકોને મારા તરફથી અનેક-અનેક શુભેચ્છાઓ. બંને રાજ્યોએ વિકાસની નવી ઊંચાઈઓ સર કરવાનો લગાતાર પ્રયાસ કર્યો છે. દેશની ઉન્નતિમાં યોગદાન આપ્યું છે. આ બંને રાજ્યોમાં મહાપુરૂષોની અવિરત શ્રૃંખલા અને સમાજનાં તમામ ક્ષેત્રોમાં તેમનું જીવન આપણને પ્રેરણા આપતું રહે છે અને આ મહાપુરૂષોનું સ્મરણ કરતાં કરતાં, રાજ્યના સ્થાપના દિવસે, આઝાદીનાં 75 વર્ષે, એટલે કે 2022માં આપણે આપણા રાજ્યને, આપણા સમાજને, પોતાના શહેરને, પોતાના પરિવારને ક્યાં પહોંચાડીશું તેનો સંકલ્પ લેવો જોઈએ. આ બંને રાજ્યોને મારી ખૂબ-ખૂબ શુભેચ્છાઓ છે.

એક જમાનો હતો જ્યારે ‘આબોહવા પરિવર્તન’ એ શિક્ષણ-જગતનો વિષય ગણાતો હતો, પરિસંવાદોનો વિષય ગણાતો હતો, પરંતુ આજે, આપણી રોજબરોજની જીંદગીમાં આપણે તેનો અનુભવ પણ કરીએ છીએ અને અચરજ પણ વ્યક્ત કરીએ છીએ. કુદરતે પણ રમતના બધા નિયમ બદલી નાખ્યા છે. આપણા દેશમાં જે ગરમી મે-જૂનમાં પડે છે, તે આ વખતે માર્ચ-એપ્રિલમાં અનુભવવાનો વારો આવ્યો અને ‘મન કી બાત’ વિષે જ્યારે હું લોકોનાં સૂચનો મેળવી રહ્યો હતો ત્યારે મને મોટાભાગનાં સૂચનો આ ગરમીના સમયમાં શું કરવું જોઈએ, તેના પર જ લોકોએ આપ્યાં છે. આમ જૂઓ તો બધી બાબતો પ્રચલિત છે. નવું નથી હોતું, પરંતુ તો પણ જે તે સમયે તેનું પુનઃસ્મરણ ખૂબ કામ આવે છે.

શ્રીમાન પ્રશાંતકુમાર મિશ્ર અને ટી.એસ.કાર્તિક જેવા અનેક મિત્રોએ પક્ષીઓ માટે ચિંતા વ્યક્ત કરી છે. આ મિત્રોએ કહ્યું છે કે, બાલ્કનીમાં, છત પર પાણી મૂકવું જોઈએ અને મેં જોયું છે કે પરિવારનાં નાનાં બાળકો આ કામ બહુ સરસ કરે છે. એકવાર એમને સમજાઈ જાય કે આ પાણી શા માટે ભરવું જોઈએ, પછી એ દિવસમાં 10 વાર જોવા જાય છે કે જે વાસણ રાખ્યું છે તેમાં પાણી છે કે નહીં અને એ પણ જૂએ છે કે પક્ષી આવ્યાં કે નથી આવ્યાં. આપણને થાય છે કે, આ રમત ચાલી રહી છે, પરંતુ હકીકતમાં બાળકના મનમાં સંવેદનાઓ જગાડવાનો આ અદભૂત અનુભવ હોય છે. તમે પણ ક્યારેક જોજો, પશુ-પક્ષી સાથે થોડી આવી પણ લાગણી એક નવા જ આનંદનો અનુભવ કરાવે છે.

થોડા દિવસ પહેલાં ગુજરાતથી શ્રીમાન જગતભાઈએ મને એમનું પુસ્તક મોકલ્યું છે. ‘Save The Sparrows’. અને તેમાં એમણે ચકલીની ઘટી રહેલી વસતી પ્રત્યે ચિંતા તો વ્યક્ત કરી છે જ, પરંતુ તેમણે પોતે એક અભિયાન ઉપાડી લઈને તેના સંરક્ષણ માટે કેવા કેવા પ્રયોગો કર્યા છે, કેવા પ્રયાસો કર્યા છે, તેનું ખૂબ સારું વર્ણન એ પુસ્તકમાં છે. આમ તો આપણા દેશમાં પશુ-પક્ષી, પ્રકૃતિ સાથે સહજીવનની વાતો, તેના રંગે આપણે રંગાયેલા છીએ, તેની વાત થાય છે જ, પરંતુ સામૂહિકરૂપે આવા પ્રયાસોને બળ આપવામાં આવે તે જરૂરી છે. હું જ્યારે ગુજરાતમાં મુખ્યમંત્રી હતો ત્યારે દાઉદી વોહરા સમાજના ધર્મગુરુ સૈયદના સાહેબને સો વરસ થતાં હતાં. તેઓ 103 વરસ જીવ્યા હતા અને તેમના સો વરસ નિમિત્તે વોહરા સમાજે બુરહાની ફાઉન્ડેશન દ્વારા ચકલીને બચાવવા માટે એક બહુ મોટું અભિયાન ચલાવ્યું હતું. તેનો શુભારંભ કરાવવાનો મને મોકો મળ્યો હતો. લગભગ 52 હજાર ચકલીની ચણની તાસકો તેમણે દુનિયાના ખૂણેખૂણે વહેંચી હતી. તેને ગીનીઝ બૂક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડમાં પણ સ્થાન મળ્યું હતું.

કોઈ કોઈ વાર આપણે એટલાં વ્યસ્ત હોઈએ છીએ કે, છાપું નાખનારો, દૂધવાળો, શાકભાજીવાળો, ટપાલી, કોઈપણ આપણા આંગણે આવે છે, પણ આપણે એ ભૂલી જઈએ છીએ કે, ‘ગરમીના દિવસો છે, પહેલાં એને જરા પાણીનું તો પૂછીએ.’

નવયુવાન મિત્રો, થોડી વાતો હું આપની સાથે પણ કરવા ઈચ્છું છું. કોઈ કોઈ વાર મને ચિંતા થાય છે કે, આપણી યુવા પેઢીને એશો-આરામમાં જ જીવન વિતાવવામાં મજા આવે છે. મા-બાપ પણ એક રક્ષાત્મક અવસ્થામાં તેમનું લાલન-પાલન કરે છે. બીજા કેટલાક સામા છેડાના પણ હોય છે, પરંતુ મોટાભાગના આરામની જીંદગીવાળા જ નજરે પડે છે. હવે પરિક્ષાઓ પૂરી થઈ ચૂકી છે. રજાની મજા લેવા માટે યોજનાઓ બની ચૂકી હશે. ઉનાળુ વેકેશન ગરમી હોવા છતાં પણ જરા સારું લાગે છે, પરંતુ હું એક મિત્રરૂપે તમારું વેકેશન કેવું વીતે તેના વિષે થોડીક વાતો કરવા ઈચ્છું છું. મને વિશ્વાસ છે કે કેટલાક મિત્રો જરૂર પ્રયાસો કરશે અને મને જણાવશે પણ ખરા ! શું તમે વેકેશનના આ સમયનો ઉપયોગ મારા સૂચન પ્રમાણે કરશો ! હું ત્રણ સૂચન કરું છું, તેમાંથી ત્રણેયનો અમલ કરો તો બહુ સારી વાત છે, પરંતુ ત્રણમાંથી એકનો અમલ કરવાનો તો પ્રયત્ન કરજો. એ જૂઓ કે નવો અનુભવ થાય. પ્રયત્ન કરજો કે નવું કૌશલ્ય શીખવા મળે. ક્યારે જોયું ન હોય, વિચાર્યું ન હોય, જાણતા ન હોવ, પરંતુ તો પણ ત્યાં જવાનું મન થતું હોય તો ત્યાં જવાનો પ્રયત્ન કરજો. નવું સ્થળ, નવા અનુભવો, નવું કૌશલ્ય. કોઈ કોઈ વાર કોઈ વસ્તુને ટીવી પર જોવી, અથવા પુસ્તકમાં તેના વિષે વાંચવું કે પરિચિતો પાસેથી સાંભળવું અને તે જ વસ્તુનો જાતે અનુભવ કરવો, તે બંનેમાં આસમાન-જમીનનું અંતર હોય છે. હું તમને આગ્રહ કરીશ કે આ વેકેશનમાં તમારી જે પણ જિજ્ઞાસા હોય તે જાણવાની કોશીશ કરજો, નવો પ્રયોગ કરજો. અખતરો હકારાત્મક હોય, થોડો આરામથી બહારનો હોય તો પણ કરજો. આપણે મધ્યમવર્ગના કુટુંબના છીએ, સુખી કુટુંબના છીએ. તો દોસ્તો, શું ક્યારેય તમને મન થાય છે રીઝર્વેશન વિના રેલવેના બીજા વર્ગમાં ટિકીટ લઈને ચડી જઈએ, ઓછામાં ઓછી 24 કલાક મુસાફરી કરીએ. શું અનુભવ મળે છે? એ મુસાફરોની શી વાતો હોય છે? કદાચ આખા વરસમાં જે શીખી નથી શકતા તેટલું એ 24 કલાકની રીઝર્વેશન વિનાની, ગીર્દીવાળી ટ્રેનમાં કે જ્યાં બેસવા-સુવા જગ્યા પણ ન મળે, ઉભા-ઉભા જવું પડે તેમાં શીખવા મળશે, ક્યારેક તો અનુભવ કરો. હું એમ નથી કહેતો કે વારંવાર કરો, એકાદવાર તો અનુભવ કરો. સાંજનો સમય હોય, તમારો ફુટબોલ લઈને કે વોલીબોલ લઈને અથવા રમત-ગમતનું કોઈપણ સાધન લઈને તદ્દન ગરીબ વસ્તીમાં પહોંચી જાવ. એ ગરીબ બાળકો સાથે પોતે રમો, તમે જોજો, પહેલાં કદાચ ક્યારેય ના મળ્યો હોય તેવો રમતનો આનંદ તમને મળશે. સમાજમાં આ પ્રકારનું જીવન વિતાવનારાં બાળકોને જ્યારે તમારી સાથે રમવાની તક મળશે ત્યારે તેમના જીવનમાં કેટલો મોટો બદલાવ આવશે, એ તમે વિચાર્યું છે.?! અને મને ભરોસો છે કે તમે એકવાર જશો તો વારંવાર જવાનું તમને મન થશે. આ અનુભવ તમને ઘણું બધું શીખવશે. કેટલાંય સ્વયંસેવક સંગઠનો સેવાનાં કામ કરતાં રહે છે. તમે પણ ગુગલ ગુરુ સાથે જોડાયેલા છો તેના પર શોધો. આવા કોઈ સંગઠન સાથે 15 દિવસ, 20 દિવસ જોડાઈ જાવ. નીકળી પડો, જંગલોમાં નીકળી પડો. કોઈકોઈ વાર ઘણા સમર કેમ્પ યોજાય છે, વ્યક્તિત્વ વિકાસના કેમ્પ થાય છે, કેટલાય પ્રકારના વિકાસ માટે યોજાય છે, તેમાં ભાગ લઈ શકો છો. પરંતુ સાથે સાથે તમને ક્યારેય એવું લાગતું હોય કે તમે આવા સમર કેમ્પ કર્યા છે, વ્યક્તિત્વ વિકાસનો અભ્યાસક્રમ ભણ્યા છો તો આપ સમાજમાં જેમને આવા કેમ્પમાં ભાગ લેવાની તક નથી મળી એવા લોકો પાસે પહોંચી જાવ અને તમે જે શીખ્યા છો તે પૈસા લીધા વિના એ લોકોને શીખવો. કેવી રીતે વિકાસ કરી શકાય છે તે આપ તેમને શીખવી શકો છો. મને એક વાતની ચિંતા સતાવી રહી છે. ટેકનોલોજી અંતર ઘટાડવા માટે આવી, સીમાઓ ભૂંસી નાખવા માટે આવી, પરંતુ તેનું દુષ્પરિણામ એ આવ્યું કે એક જ ઘરમાં છ જણા એક જ ઓરડામાં બેઠા હોય, પરંતુ અંતર એટલું હોય કે ક્લપના ન કરી શકો. કેમ ? દરેક વ્યક્તિ ટેકનોલોજીથી ક્યાંક બીજે વ્યસ્ત થઈ ગઈ છે. સામૂહિકતા પણ એક સંસ્કાર છે. સામૂહિકતા એક શક્તિ છે. બીજી મેં વાત કરી કૌશલ્ય-સ્કીલની. તમે કંઈક નવું શીખો એવું તમને મન નથી થતું? આજે હરીફાઈનો જમાનો છે. પરીક્ષામાં એટલા ગળાડૂબ રહો છો, સારામાં સારા માર્ક્સ-ગુણ મેળવવા લાગી પડો છો, ખોવાઈ જાવ છો, વેકેશનમાં પણ કોઈ ને કોઈ કોચિંગ ક્લાસ ગોઠવાયેલા રહે છે. આગામી પરીક્ષાની ચિંતા વળગેલી હોય છે. કોઈ કોઈ વાર તો ડર લાગે છે કે, આપણી યુવા પેઢી યંત્ર માનવ-રોબોટ તો નથી બની રહી? યંત્રવચ જીવન તો નથી વિતાવી રહી? !

દોસ્તો જીવનમાં કંઈક બનવાના સપના, એ સારી વાત છે, કંઈક કરી છૂટવાનો ઈરાદો, એ સારી વાત છે અને કરવું પણ જોઈએ. પરંતુ એ પણ જુઓ કે આપની અંદર જે ‘હ્યુમન એલીમેન્ટ’ (માનવીય તત્વ) છે તે તો ક્યાંક કુંઠિત નથી થઈ રહ્યું ને ?, આપણે માનવીય ગુણોથી ક્યાંક દૂર તો નથી જઈ રહ્યા ને? સ્કીલ ડેવેલપમેન્ટમાં આ મુદ્દા પર થોડો ભાર મૂકી શકાય કે શું?. ટેક્નોલોજીથી દૂર, પોતાની સાથે સમય વિતાવવાનો પ્રયાસ. સંગીતનું કોઈ વાદ્ય શીખી રહ્યા છો, કોઈ નવી ભાષાના 5-50 વાક્ય શીખી રહ્યા છો, તમિલ હોય, તેલુગુ હોય, અસમી હોય, બાંગ્લા હોય, મલયાલમ હોય, ગુજરાતી હોય, મરાઠી હોય કે પંજાબી હોય. કેટલી વિવિધતાથી ભરેલો દેશ છે અને નજર કરીએ તો આપણી આસપાસમાં જ કોઈને કોઈ શીખવાડવાવાળું મળી શકે છે. સ્વિમિંગ નથી આવડતું તો સ્વિમિંગ શીખો, ડ્રોઈંગ કરો, ભલે ઉત્તમ ડ્રોઈંગ નહીં આવડે પરંતુ થોડો તો કાગળ પર હાથ અજમાવવાની કોશીશ તો કરો. આપની અંદરની જે સંવેદના છે તે પ્રગટ થવા લાગશે. ક્યારેક નાના-નાના કામ જેને આપણે કહીયે છીયે તે શા માટે આપણે ન શીખીયે. આપને કાર ડ્રાઈવિંગ શીખવાનું મન થાય છે. શું ક્યારેય ઓટો રિક્ષા શીખવાનું મન થાય છે ? આપ સાયકલ તો ચલાવી લ્યો છો પરંતુ ત્રણ પૈડાવાળી સાયકલ, જે લોકોને લઈને જાય છે – ક્યારેય ચલાવવાની કોશીશ કરી છે. આપ જોશો કે આ બધા નવા પ્રયોગ, આ સ્કીલ એવી છે જે આપને આનંદ પણ આપશે અને જીવનને જે એક દાયરામાં બાંધી દીધું છે જેમાંથી તે આપને બહાર પણ કાઢશે. ‘આઉટ ઓફ બોકસ’ કંઈક કરો દોસ્તો. જિંદગી બનાવવાનો આ જ તો એક અવસર હોય છે. અને આપ વિચારતા હશો કે બધી પરીક્ષાઓ પૂરી થઈ જાય, કારકિર્દીના નવા પડાવ પર જઈશ ત્યારે શીખીશ તો એ મોકો નહીં આવે. બાદમાં આપ અન્ય ઝંઝટોમાં પડી જશો અને તેથી જ હું આપને કહીશ કે જો આપને જાદુ શીખવાનો શોખ હોય તો પત્તાનો જાદુ શીખો. આપના યાર-દોસ્તોને જાદુ દેખાડતા રહો. કંઈકને કંઈક એવી વસ્તુ જે આપ નથી જાણતા, તેને જાણવાનો પ્રયાસ કરો. તેનાથી આપને જરૂર લાભ થશે. આપની અંદરની માનવીય શક્તિઓને ચેતના મળશે. વિકાસ માટે ઘણો જ સારો અવસર બની રહેશે. હું મારા અનુભવ પરથી કહું છું કે દુનિયાને જોવાથી એટલું શીખવા અને સમજવાનું મળે છે જેની આપણે કલ્પના ન કરી શકીએ. નવા-નવા સ્થાન, નવા-નવા શહેર, નવા-નવા નગર, નવા-નવા ગામ, નવા-નવા વિસ્તાર, પરંતુ જતા પહેલાં ક્યાં જાવ છો તેનો અભ્યાસ કરવો અને જઈને એક જિજ્ઞાસુની જેમ તેને જોવું, સમજવું, લોકો સાથે ચર્ચા કરવી, તેમને પૂછવું અને જો આ પ્રયાસ કર્યો તો તેને જોવાનો આનંદ કંઈક ઓર જ હશે. આપ જરૂર કોશીશ કરો અને નક્કી કરો, વધુ ટ્રાવેલિંગ ન કરો. એક સ્થાન પર જઈને ત્રણ દિવસ ચાર દિવસ વિતાવો. બાદમાં બીજા સ્થાન પર જાઓ, ત્યાં ત્રણ દિવસ – ચાર દિવસ વિતાવો. તેનાથી આપને ઘણું શીખવાનું મળશે. હું ઈચ્છીશ અને એ પણ સાચું છે કે આપ જ્યારે જઈ રહ્યા હોવ તો મને તેની તસવીર પણ શેર કરો. શું નવું જોયું?, ક્યાં ગયા હતા? આપ ‘હેશટેગ ઈનક્રેડિબલ ઈન્ડિયા’ નો ઉપયોગ કરીને આપના અનુભવોને શેર કરો.

દોસ્તો, આ વખતે ભારત સરકારે પણ આપના માટે સારો અવસર આપ્યો છે. નવી પેઢી તો રોકડમાંથી લગભગ મુક્ત થઈ રહી છે. તેમને કેશની જરૂરિયાત નથી. તેઓ ડિજીટલ કરન્સીમાં વિશ્વાસ કરતા થઈ ગયા છે. આપ તો કરો છો પરંતુ આ જ યોજનાથી આપ કમાણી પણ કરી શકો છો આપે વિચાર્યું છે? ભારત સરકારની એક યોજના છે. જો ભીમ એપ જે આપ ડાઉનલોડ કરતા હશો. આપ ઉપયોગ પણ કરતા હશો. પરંતુ બીજાને તે refer કરો. કોઈ અન્યને જોડો અને તે નવી વ્યક્તિ ત્રણ transaction કરે, આર્થિક કારોબાર ત્રણવાર કરે, તો એ કામ કરવા માટે આપને 10 રૂપિયાની કમાણી થાય છે. આપના ખાતામાં સરકાર તરફથી 10 રૂપિયા જમા થઈ જશે. જો દિવસમાં આપે 20 લોકો પાસેથી કરાવી લીધું તો સાંજ થતાં થતાં આપ 200 રૂપિયા કમાઈ લેશો. વેપારીઓને પણ કમાણી થઈ શકે છે, વિદ્યાર્થીઓને પણ કમાણી થઈ શકે છે. અને આ યોજના 14 ઓક્ટોબર સુધી છે. ડિજીટલ ઈન્ડિયા બનાવવામાં આપનું યોગદાન હશે. આપ new Indiaના એક પ્રહરી બની જશો. તો વેકેશનનું વેકેશન અને કમાણીની કમાણી. Refer and earn.

સામાન્ય રીતે આપણા દેશમાં VIP culture પ્રત્યે નફરતનો એક માહોલ છે પરંતુ તે એટલો ઉંડો છે તેનો મને હમણાં હમણાં અનુભવ થયો. જ્યારે સરકારે એ નક્કી કર્યું કે હવે હિન્દુસ્તાનનો કેટલો મોટો વ્યક્તિ કેમ ન હોય, તે તેની કાર પર લાલ લાઈટ લગાવીને નહીં ફરે. તે એક પ્રકારથી VIP culture નું symbol બની ગયું હતું, પરંતુ અનુભવ કહે છે કે લાલ લાઈટ તો વાહન પર લાગતી હતી, ગાડી પર લાગતી હતી, પરંતુ તે મગજમાં ઘૂસી જતી હતી અને માનસીક રીતે VIP culture ઘર કરી ગયું હતું. હમણાં જ તો લાલ લાઈટ ગઈ છે તેનાથી કોઈ એ દાવો તો નહીં કરી શકે કે મગજમાં જે લાલ લાઈટ ઘૂસી ગઈ છે તે નીકળી ગઈ હશે. મને બહુ રસપ્રદ એક ફોન કોલ આવ્યો. ખૈર, એ ફોનમાં તેમણે આશંકા પણ વ્યક્ત કરી છે પરંતુ અત્યારે આ ફોન કોલથી એવો અંદાજ આવે છે કે સામાન્ય માનવી આ વસ્તુઓ પસંદ નથી કરતો. તેનાથી તેને દૂર હોવાનો અનુભવ થાય છે.

“નમસ્કાર પ્રધાનમંત્રી જી, હું શિવા ચૌબે બોલી રહી છું, જબલપુર મધ્યપ્રદેશથી. હું સરકારના red beacon light ban વિશે કંઈક કહેવા માગું છું. મેં ન્યૂઝપેપરમાં એક લાઈન વાંચી જેમાં લખ્યું હતું, “every Indian is a VIP on a road” આ સાંભળીને મને બહુ ગર્વ થયો અને ખુશી પણ થઈ કે આજે મારો ટાઈમ પણ એટલો જ મહત્વનો છે. મારે ટ્રાફિક જામમાં નથી ફસાવું અને મારે કોઈના માટે રોકાવું પણ નથી. તો હું આપને દિલથી બહુ જ ધન્યવાદ આપવા ઈચ્છું છું આ નિર્ણય માટે. અને આ જે આપે સ્વચ્છ ભારત અભિયાન ચલાવ્યું છે તેમાં આપણો દેશ જ સાફ નથી થઈ રહ્યો, આપણાં રસ્તાઓ પરથી VIPની દાદાગીરી પણ સાફ થઈ રહી છે- તો તે બદલ ધન્યવાદ ”

સરકારી નિર્ણયથી લાલ લાઈટનું જવું એ તો એક વ્યવસ્થાનો હિસ્સો છે. પરંતુ મનથી પણ આપણે પ્રયત્નપૂર્વક તેને કાઢવાનું છે. આપણે બધા મળીને જાગૃત પ્રયાસ કરીશું તો નીકળી શકશે. New India નો અમારો concept જ આ છે કે દેશમાં VIP ની જગ્યાએ EPI નું મહત્વ વધે. અને જ્યારે હું VIPના સ્થાને EPI કહી રહ્યો છું તો મારો ભાવ સ્પષ્ટ છે કે – Every Person is Important. દરેક વ્યક્તિનું મહત્વ છે, દરેક વ્યક્તિનું મહાત્મ્ય છે. સવા સો કરોડ દેશવાસીઓનું મહત્વ આપણે સ્વિકાર કરીએ, સવા સો કરોડ દેશવાસીઓનું મહાત્મ્ય સ્વિકાર કરીએ તો મહાન સપનાઓને પૂરા કરવા કેટલી બધી મોટી શક્તિ એક થઈ જશે. આપણે સહુએ મળીને કરવાનું છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, હું હંમેશા કહેતો રહુ છું કે આપણે ઈતિહાસને, આપણી સંસ્કૃતિઓને, આપણી પરંપરાઓને વારંવાર યાદ કરતાં રહીએ. તેમાંથી આપણને ઉર્જા મળે છે, પ્રેરણા મળે છે. આ વર્ષે આપણે સવા સો કરોડ દેશવાસી સંત રામાનુજાચાર્ય જીની 1000મી જયંતિ મનાવી રહ્યા છીએ. કોઈના કોઈ કારણથી આપણે એટલા બંધાઈ ગયા છીએ, એટલા નાના થઈ ગયા છીએ કે વધુમાં વધુ શતાબ્દી સુધીનો જ વિચાર કરીએ છીએ. દુનિયાના અન્ય દેશ માટે તો શતાબ્દીનું બહુ મોટું મહત્વ હોય છે. પરંતુ ભારત એટલું પુરાતન રાષ્ટ્ર છે કે તેના નસીબમાં હજાર વર્ષ અને હજાર વર્ષથી પણ જૂની યાદોને મનાવવાનો અવસર આપણને મળ્યો છે. એક હજાર વર્ષ પહેલાનો સમાજ કેવો હશે? વિચાર કેવા હશે? થોડી કલ્પના તો કરો. આજે પણ સામાજિક રૂઢીઓને તોડવી હોય તો પણ કેટલી મુશ્કેલી આવે છે. એક હજાર વર્ષ પહેલાં કેવું થતું હશે? બહુ ઓછા લોકોને ખબર હશે કે રામાનુજાચાર્યજીએ સમાજમાં જે ખરાબી હતી, ઉંચ-નીચનો ભાવ હતો, છૂત-અછૂતનો ભાવ હતો, જાતિવાદનો ભાવ હતો, તેની સામે બહુ મોટી લડાઈ લડી હતી. સ્વયં તેમના આચરણ દ્વારા સમાજ જેને અછૂત માનતો હતો તેમને ગળે લગાડ્યા હતા. હજાર વર્ષ પહેલા તેમના મંદિર પ્રવેશ માટે તેમણે આંદોલન કર્યું હતું અને સફળતાપૂર્વક મંદિર પ્રવેશ કરાવ્યો હતો. આપણે કેટલા ભાગ્યશાળી છીએ કે દરેક યુગમાં આપણા સમાજની ખરાબીને ખતમ કરવા માટે આપણા સમાજમાંથી જ મહાપુરુષ પેદા થાય છે. સંત રામાનુજાચાર્યજીની 1000મી જયંતિ મનાવીયે છીએ ત્યારે સામાજિક એકતા માટે, સંગઠનમાં શક્તિ છે – એ ભાવને જગાડવા માટે તેમની પાસેથી પ્રેરણા લઈએ.

ભારત સરકાર પણ કાલે 1 મે ના દિવસે સંત રામાનુજાચાર્યજીની સ્મૃતિમાં એક stamp release કરવા જઈ રહી છે. હું સંત રામાનુજાચાર્યજીને આદરપૂર્વક નમન કરું છું, શ્રદ્ધા-સુમન અર્પણ કરું છું.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, કાલે 1 મે નું એક અલગ મહત્વ પણ છે. દુનિયાના કેટલાય ભાગોમાં તેને શ્રમિક દિવસ ના રૂપમાં પણ મનાવવામાં આવે છે. અને જ્યારે શ્રમિક દિવસની વાત આવે છે. Labour ની ચર્ચા થાય છે. Labourersની ચર્ચા થાય છે તો મને બાબા સાહેબ આંબેડકરની યાદ આવે તે બહુ સ્વાભાવિક છે. અને બહુ ઓછા લોકોને ખબર હશે કે આજે શ્રમિકોને જે સગવડો મળે છે, જે આદર મળે છે, તેના માટે આપણે બાબા સાહેબના આભારી છીએ. શ્રમિકોના કલ્યાણ માટે બાબા સાહેબનું યોગદાન અવિસ્મરણીય છે. આજે જ્યારે હું બાબા સાહેબની વાત કરું છું, સંત રામાનુજાચાર્ય જીની વાત કરું છું તો 12 મી સદીના કર્ણાટકના મહાન સંત અને સામાજિક સુધારક જગત ગુરુ બસવેશ્વર જી ની પણ યાદ આવે છે. કાલે જ મને એક સમારંભમાં જવાનો અવસર મળ્યો હતો. તેમના વચનામૃતના સંગ્રહોના લોકાર્પણનો એ અવસર હતો. 12મી શતાબ્દીમાં કન્નડ ભાષામાં તેમણે શ્રમ, શ્રમિક તેના પર ગહન વિચાર મૂક્યા હતા. કન્નડ ભાષામાં તેમણે કહ્યું હતું, – “કાય કવે કૈલાસ”, તેનો અર્થ થાય છે – આપ આપના પરિશ્રમ થકી જ ભગવાન શિવના ઘરે કૈલાશની પ્રાપ્તિ કરી શકો છો એટલે કે કર્મ કરવાથી જ સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો શ્રમ જ શિવ છે. હું વારંવાર શ્રમેવ-જયતેની વાત કરું છું. Dignity of Labourની વાત કરું છું. મને બરાબર યાદ છે કે ભારતીય મજૂર સંઘના જનક અને ચિંતક જેમણે શ્રમિકો માટે ઘણું ચિંતન કર્યું છે એવા શ્રીમાન દત્તોપંત ઠેંગડી કહેતા હતા કે – એક તરફ માઓવાદથી પ્રેરિત વિચાર હતો કે “દુનિયાના મજૂરો એક થઈ જાઓ” અને દત્તોપંત ઠેંગડી કહેતા હતા કે “મજૂરો આવો દુનિયાને એક કરીએ”. એક તરફ કહેવામાં આવતું હતું કે, ‘Workers of the world unite’ ભારતીય ચિંતનથી નીકળેલી વિચારધારાને લઈને દત્તોપંત ઠેંગડી કહેતા હતા કે – ‘Workers unite the world’. આજે જ્યારે શ્રમિકોની વાત કરું છું તો દત્તોપંત ઠેંગડી જીને યાદ કરવા બહુ સ્વાભાવિક છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, કેટલાક દિવસો બાદ આપણે બુદ્ધ પૂર્ણિમા મનાવીશું. વિશ્વભરમાં ભગવાન બુદ્ધથી જોડાયેલા લોકો ઉત્સવ મનાવે છે. વિશ્વ આજે જે સમસ્યાઓમાંથી પસાર થઈ રહ્યું છે, હિંસા, યુદ્ધ, વિનાશલીલા, શસ્ત્રોની સ્પર્ધા…જ્યારે આ વાતાવરણ જોઈએ છીએ તો ત્યારે બુદ્ધના વિચારો બહુ relevant લાગે છે. અને ભારતમાં તો અશોકનું જીવન યુદ્ધથી બુદ્ધની યાત્રાનું ઉત્તમ પ્રતિક છે. મારું સૌભાગ્ય છે કે બુદ્ધ પૂર્ણિમાના આ મહાન પર્વ પર United Nations દ્વારા vesak day મનાવાય છે. આ વર્ષે તે શ્રીલંકામાં થવા જઈ રહ્યો છે. આ પવિત્ર પર્વ પર મને શ્રીલંકામાં ભગવાન બુદ્ધને શ્રદ્ધા-સુમન અર્પણ કરવાનો એક અવસર પ્રાપ્ત થશે. તેમની યાદોને તાજી કરવાનો અવસર મળશે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, ભારતમાં હંમેશા ‘સહુનો સાથ – સહુનો વિકાસ’ એ જ મંત્રને લઈને આગળ વધવાનો પ્રયાસ થયો છે. અને જ્યારે આપણે સહુનો સાથ સહુનો વિકાસ કહીએ છીએ, તો એ માત્ર ભારતની અંદર જ નહીં – વૈશ્વિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં પણ છે. અને ખાસ કરીને આપણા પાડોશી દેશો માટે પણ છે. આપણા પાડોશી દેશોનો સાથ પણ હોય, આપણા પાડોશી દેશોનો વિકાસ પણ થાય. અનેક પરિયોજના ચાલે છે. 5 મેના રોજ ભારત ‘દક્ષિણ-એશિયા’ satellite launch કરશે. આ Satelliteની ક્ષમતા તથા તેનાથી જોડાયેલી સુવિધાઓ દક્ષિણ-એશિયાના આર્થિક તથા developmental પ્રાથમિકતાઓને પૂર્ણ કરવામાં ઘણી મદદરૂપ થશે. Natural resources mapping કરવાની વાત હોય કે tele-medicineની વાત હોય educationનું ક્ષેત્ર હોય અથવા ઘણી સારી IT-connectivity હોય, people to people સંપર્કનો પ્રયાસ હોય. સાઉથ એશિયાનો આ ઉપગ્રહ આપણા આખા ક્ષેત્રને આગળ વધારવામાં પૂર્ણ સહાયક બનશે. આખા દક્ષિણ-એશિયા સાથે સહયોગ વધારવા માટે ભારતનું આ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે – અણમોલ ભેટ છે. દક્ષિણ-એશિયા પ્રતિ આપણી પ્રતિબદ્ધતાનું આ એક ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. દક્ષિણ એશિયાઈ દેશો જે South Asia Satellite થી જોડાયેલા છે, હું એ બધાનું આ મહત્વપૂર્ણ પ્રયાસ માટે સ્વાગત કરું છું, શુભકામના પાઠવું છું.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ ગરમી બહુ છે, આપને સંભાળો, પોતાનાને પણ સંભાળો. ખૂબ-ખૂબ શુભકામનાઓ. ધન્યવાદ…

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આપ સહુને મારા નમસ્કાર, દેશમાં બધી જગ્યાએ મોટા ભાગના પરિવારો પોતાના બાળકોની પરીક્ષામાં વ્યસ્ત હશે. જેમની પરીક્ષા પૂરી થઇ ગઇ હશે તેમને ત્યાં કંઇક હળવાશનું વાતાવરણ હશે અને જયાં પરીક્ષા ચાલી રહી હશે, તે પરિવારોમાં અત્યારે પણ થોડી-ઘણી તો ચિંતા હશે જ. પરંતુ આ સમયે હું એ જ કહીશ કે ગયા વખતે મેં મન કી બાતમાં વિદ્યાર્થીઓને જે – જે વાતો કરી છે, તેને ફરી સાંભળી લો. પરીક્ષાના સમયે તે વાર્તા આપને જરૂર કામમાં આવશે.
આજે 26 માર્ચ છે. 26 માર્ચ બાંગ્લાદેશની સ્વતંત્રતાનો દિવસ છે. અન્યાયની સામે એક ઐતિહાસિક લડાઇ, બંગ-બંધુના નેતૃત્વમાં બાંગ્લાદેશની જનતાનો અભૂતપૂર્વ વિજય. આજના આ મહત્વના દિવસે હું બાંગ્લાદેશના નાગરિક ભાઇઓ-બહેનોને સ્વતંત્રતા દિવસની ખૂબ ખૂબ શુભકામનાઓ આપું છું અને એ કામના કરૂં છું કે, બાંગ્લાદેશ આગળ વધે, વિકાસ કરે અને બાંગ્લાદેશીવાસીઓને હું વિશ્વાસ અપાવું છું કે, ભારત બાંગ્લાદેશનું એક મજબૂત સાથી છે, એક સારૂં મિત્ર છે અને આપણે ખભે-ખભા મેળવીને આ સમગ્ર ક્ષેત્રની અંદર શાંતિ, સુરક્ષા અને વિકાસમાં આપણું યોગદાન કરતા રહીશું.
આપણે બધાને એ વાતનો ગર્વ છે કે, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, તેમની યાદો, એ આપણો સંયુક્ત વારસો છે. બાંગ્લાદેશનું રાષ્ટ્રગીત પણ ગુરૂદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની રચના છે. ગુરૂદેવ ટાગોર વિશે એક બહુ રસપ્રદ વાત એ છે કે, વર્ષ 1913માં તેઓ નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનારના સર્વપ્રથમ એશિયાઇ વ્યક્તિ તો હતા જ સાથે અંગ્રેજોએ તેમને નાઇટહુડની પદવી આપી હતી. અને વર્ષ 1919માં જયારે અંગ્રેજોએ જલિયાંવાલા બાગમાં નરસંહાર કર્યો તો રવીન્દ્રનાથ ટાગોર એ મહાપુરૂષોમાં હતા જેમણે પોતાનો અવાજ ઉઠાવ્યો અને આ જ કાળખંડ હતો જયારે 12 વર્ષના એક બાળક પર આ ઘટનાનો ઉંડો પ્રભાવ પડ્યો. કિશોર અવસ્થામાં ખેતરોમાં હસતાકૂદતા એ બાળકને જલિયાંવાલા બાગના નૃશંસ હત્યાકાંડે જીવનની એક નવી પ્રેરણા આપી હતી અને વર્ષ 1919ના 12 વર્ષના એ બાળક ભગત, આપણા બધાના પ્રિય, આપણા બધાની પ્રેરણા – શહીદ ભગતસિંહ હતા. આજથી ત્રણ દિવસ પહેલાં, 23 માર્ચે ભગતસિંહજીને અને તેમના સાથી સુખદેવ અને રાજગુરૂને અંગ્રેજોએ ફાંસી પર લટકાવી દીધા હતા અને આપણે બધા 23 માર્ચની એ ઘટના જાણીએ છીએ – ભગતસિંહ, સુખદેવ, રાજગુરૂના ચહેરા પર મા ભારતીની સેવા કરવાનો સંતોષ હતો – મૃત્યુનો ભય નહોતો. જીવનના બધાં સપનાં મા ભારતીની સ્વતંત્રતાના યજ્ઞમાં હોમી દીધાં હતાં. અને આ ત્રણેય વીરો આજે પણ આપણા બધાની પ્રેરણા છે. ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરૂના બલિદાનની ગાથાને આપણે શબ્દોમાં અલંકૃત પણ કરી નહીં શકીએ. અને આખી બ્રિટિશ સલ્તનત આ ત્રણેય યુવકોથી ડરતી હતી. જેલમાં બંધ હતા, ફાંસી નક્કી હતી, પરંતુ તેની સાથે પણ કેવી રીતે આગળ વધવું, તેની ચિંતા બ્રિટિશરોને સતાવતી હતી. અને ત્યારે જ તો ફાંસી દેવાની હતી તો 24 માર્ચે, પરંતુ 23 માર્ચે જ દઇ દેવામાં આવી. ફાંસી ચોરીછુપીથી દઇ દેવામાં આવી, જે સામાન્ય રીતે કરાતું નથી. અને પછી તેમનાં શરીરને આજના પંજાબમાં લઇ જઇને અંગ્રેજોએ ચૂપચાપ સળગાવી દીધાં હતાં. કેટલાંક વર્ષો પહેલાં મને જયારે પહેલીવાર ત્યાં જવાની તક મળી તો એ ધરતી પર હું એકપ્રકારના તરંગોનો અનુભવ કરતો હતો. અને હું દેશના નવયુવાનોને જરૂર કહીશ કે જયારે પણ તક મળે તો, પંજાબ જાવ તો, ભગતસિંહ, સુખદેવ, રાજગુરૂ, ભગતસિંહના માતાજી અને બટુકેશ્વર દત્તની સમાધિના સ્થાન પર જરૂર જજો.
આ જ તો કાળખંડ હતો જયારે આઝાદીની ઝંખના, તેની તીવ્રતા, તેનો વ્યાપ વધતો જ જઇ રહ્યો હતો. એક તરફ ભગતસિંહ, સુખદેવ, રાજગુરૂ જેવા વીરોએ સશસ્ત્ર ક્રાંતિ માટે અનેક યુવકોને પ્રેરણા આપી હતી તો આજથી બરાબર સો વર્ષ પહેલાં 10 એપ્રિલ 1917ના રોજ મહાત્મા ગાંધીએ ચંપારણ સત્યાગ્રહ કર્યો હતો. આ ચંપારણ સત્યાગ્રહની શતાબ્દિનું વર્ષ છે. ભારતની સ્વતંત્રતાના આંદોલનમાં ગાંધીવિચાર અને ગાંધીશૈલી, તેનું પ્રગટરૂપ પહેલીવાર ચંપારણમાં નજરે પડ્યું હતું. સ્વતંત્રતાની સમગ્ર આંદોલન યાત્રામાં આ એક મોટો વળાંક હતો. ખાસ કરીને સંઘર્ષની રીત-પદ્ધતિની દ્રષ્ટિએ, આ જ કાળખંડમાં ચંપારણનો સત્યાગ્રહ, ખેડાનો સત્યાગ્રહ, અમદાવાદમાં મિલમજૂરોની હડતાળ.. તે બધામાં મહાત્મા ગાંધીના વિચાર અને કાર્યશૈલીનો ઉંડો પ્રભાવ નજરે પડતો હતો. 1915માં ગાંધી વિદેશથી પાછા આવ્યા અને 1917માં બિહારના એક નાનકડા ગામડામાં જઇને તેમણે દેશને એક નવી પ્રેરણા આપી. આજે આપણા મનમાં મહાત્મા ગાંધીની જે છબિ છે તે છબિના આધાર પર આપણે ચંપારણ સત્યાગ્રહનું મૂલ્યાંકન ન કરી શકીએ. કલ્પના કરો કે એક માણસ, જે 1915માં ભારત પાછા આવ્યા. માત્ર બે વર્ષનો કાર્યકાળ. ન તો દેશ તેમને જાણતો હતો, ન તેમનો પ્રભાવ હતો, હજુ તો શરૂઆત હતી. તે સમયે તેમને કેટલું કષ્ટ વેઠવું પડ્યું હશે, કેટલી મહેનત કરવી પડી હશે, તેનું આપણે અનુમાન કરી શકીએ છીએ. અને ચંપારણ સત્યાગ્રહ એવો હતો જેમાં મહાત્મા ગાંધીના સંગઠન કૌશલ્ય, મહાત્મા ગાંધીની ભારતીય સમાજની નાડી પારખવાની શકિત, મહાત્મા ગાંધી દ્વારા પોતાના વ્યવહારથી અંગ્રેજ સલ્તનત સામે અતિ ગરીબ, અભણ વ્યકિતને પણ સંઘર્ષ માટે સંગઠિત કરવી, પ્રેરિત કરવી, સંઘર્ષ માટે મેદાનમાં લાવવી, આ અદભૂત શકિતનું દર્શન કરાવે છે. અને આથી આ રૂપમાં આપણે મહાત્મા ગાંધીની વિરાટતાનો અનુભવ કરીએ છીએ. પરંતુ જો સો વર્ષ પહેલાના ગાંધી વિશે વિચારીએ, તે ચંપારણ સત્યાગ્રહવાળા ગાંધીને, તો સાર્વજનિક જીવનની શરૂઆત કરનારા કોઇપણ વ્યકિત માટે ચંપારણ સત્યાગ્રહ ખૂબ જ મોટા અધ્યયનનો વિષય છે. સાર્વજનિક જીવનની શરૂઆત કઇ રીતે કરી શકાય, પોતે કેટલો પરિશ્રમ કરવો પડે અને ગાંધીએ કઇ રીતે કર્યો હતો તે આપણે તેમની પાસેથી શીખી શકીએ છીએ. અને આ જ સમય હતો જયારે આપણે જે મોટા-મોટા દિગ્ગજ નેતાઓના નામ સાંભળીએ છીએ, ગાંધીએ તે સમયે રાજેન્દ્ર બાબુ હોય, આચાર્ય કૃપલાણીજી હોય, તે બધાને ગામડાઓમાં મોકલ્યા હતા. લોકો સાથે જોડાઇને, લોકો જે કામ કરી રહ્યા હતા, તેને સ્વતંત્રતાના રંગથી રંગી દેવાની રીત શીખવી હતી. અને અંગ્રેજો સમજી ન જ શક્યા કે આ ગાંધીની પદ્ધતિ-રીત શું છે ? સંઘર્ષ પણ ચાલે, સર્જન પણ ચાલે અને બંને એક સાથે ચાલે. ગાંધીએ જાણે કે એક સિક્કાની બે બાજુ બનાવી દીધી હતી. સિક્કાની એક બાજુ સંઘર્ષ તો બીજી બાજુ સર્જન. એક તરફ જેલ ભરી દેવી તો બીજી તરફ રચનાત્મક કાર્યોમાં પોતાની જાતને હોમી દેવી. ગાંધીની કાર્યશૈલીમાં એક બહુ અદભૂત સંતુલન હતું. સત્યાગ્રહ શબ્દ શું હોય છે, અસહમતિ શું હોઇ શકે છે, આટલી મોટી સલ્તનત સામે અસહયોગ શું હોય છે. એક આખી નવી વિભાવના ગાંધીએ શબ્દો દ્વારા નહીં પરંતુ એક સફળ પ્રયોગ દ્વારા પ્રસ્થાપિત કરી દીધી હતી.
આજે જયારે દેશ ચંપારણ સત્યાગ્રહની શતાબ્દી મનાવી રહ્યો છે ત્યારે ભારતના સામાન્ય માનવીની શકિત કેટલી અપાર છે, તે અપાર શકિતને સ્વતંત્રતાના આંદોલનની જેમ, સ્વરાજથી સુરાજની યાત્રા માટે, સવા સો કરોડ દેશવાસીઓની સંકલ્પ શકિત, પરિશ્રમની પરાકાષ્ઠા, સર્વજન હિતાય – સર્વજન સુખાય, આ મૂળ મંત્રને લઇને દેશ માટે, સમાજ માટે, કંઇ કરી છુટવાનો અખંડ પ્રયાસ જ સ્વતંત્રતા માટે બલિદાન આપનારા આ મહાપુરૂષોના સપનાંઓને સાકાર કરશે.
આજે જયારે આપણે 21મી સદીમાં જીવી રહ્યા છીએ ત્યારે કયો હિન્દુસ્તાની એવો હશે જે ભારતને બદલવા નહીં માગતો હોય ? કયો હિન્દુસ્તાની હશે જે દેશમાં પરિવર્તન માટે ભાગીદાર બનવા નહીં ઇચ્છતો હોય ? સવાસો કરોડ દેશવાસીઓની આ પરિવર્તનની ઇચ્છા, આ પરિવર્તનનો પ્રયાસ, આ જ તો છે જે નવા ભારત, ન્યુ ઇન્ડિયાનો મજબૂત પાયો નાખશે. ન્યૂ ઇન્ડિયા ન તો કોઇ સરકારી કાર્યક્રમ છે, ન તો કોઇ રાજકીય પક્ષનો ચૂંટણી ઢંઢેરો અને ન તો કોઇ પ્રોજેક્ટ છે. ન્યુ ઇન્ડિયા સવા સો કરોડ દેશવાસીઓનું આહવાન છે. આ ભાવ છે કે સવા સો કરોડ દેશવાસી મળીને કેવું ભવ્ય ભારત બનાવવા માગે છે. સવા સો કરોડ દેશવાસીઓના મનની અંદર એક આશા છે, એક ઉમંગ છે, એક સંકલ્પ છે, એક ઇચ્છા છે.
મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, જો આપણે થોડું પણ પોતાની જીંદગીથી દૂર જઇને સંવેદનાસભર નજરથી સમાજમાં ચાલી રહેલી પ્રવૃત્તિઓને જોઇએ, આપણી આજુબાજુમાં શું થઇ રહ્યું છે, તેને જાણવા-સમજવાનો પ્રયાસ કરીએ તો આપણને આશ્ચર્ય થશે કે લક્ષાવધિ લોકો નિઃસ્વાર્થ ભાવથી પોતાની અંગત જવાબદારીઓ ઉપરાંત સમાજ માટે, શોષિત, પીડીત, વંચિતો માટે, ગરીબો માટે, દુઃખી લોકો માટે કંઇને કંઇ કરતા નજરે પડે છે. અને તે પણ એક મૂકસેવકની જેમ તપસ્યા કરતા હોય, સાધના કરતા હોય તેમ કરતા રહે છે. અનેક લોકો નિત્ય હોસ્પિટલ જાય છે, દર્દીઓની મદદ કરે છે. અનેક લોકો જેમને ખબર પડે કે તરત રક્તદાન માટે દોડી જાય છે. અનેક લોકો છે જે કોઇ ભૂખ્યું હોય તો તેના ભોજનની ચિંતા કરે છે. આપણો દેશ બહુરત્ના વસુંધરા છે. જનસેવા એ જ પ્રભુ સેવા, આ મંત્ર આપણા લોહીમાં છે. જો આપણે એક વાર તેને સામૂહિકતાના રૂપમાં જોઇએ, સંગઠિત રૂપમાં જોઇએ તો ખબર પડશે કે આ કેટલી મોટી શક્તિ છે. જયારે ન્યુ ઇન્ડિયાની વાત થાય છે તો તેની ટીકા થવી, વિવેચના થવી, ભિન્ન દ્રષ્ટિકોણથી તેને જોવું બહુ સ્વાભાવિક છે અને તે લોકતંત્રમાં આવકાર્ય છે. પરંતુ એ વાત સાચી છે કે, સવાસો કરોડ દેશવાસીઓ જો સંકલ્પ કરે, સંકલ્પને સિદ્ધ કરવા માટે માર્ગ નક્કી કરી લે, એક પછી એક ડગ માંડતા જાય તો ન્યૂ ઇન્ડિયા – સવાસો કરોડ દેશવાસીઓનું સપનું આપણી આંખોની સામે જ સિદ્ધ થઇ શકે છે. અને જરૂરી નથી કે બધી ચીજો બજેટથી જ થાય, સરકારી પ્રોજેક્ટ કે સરકારી ધનથી જ થાય. જો દરેક નાગરિક સંકલ્પ કરે કે હું ટ્રાફિકના નિયમોનું પાલન કરીશ, જો દરેક નાગરિક સંકલ્પ કરે કે હું મારી જવાબદારીઓને પૂરી પ્રમાણિકતા અને નિષ્ઠાથી નિભાવીશ. જો દરેક નાગરિક સંક્લ્પ કરે કે સપ્તાહમાં એક દિવસ મારા જીવનમાં હું પેટ્રોલ-ડીઝલનો ઉપયોગ નહીં કરૂં તો કેટલું મોટું પરિવર્તન આવી શકે. ચીજો નાની-નાની હોય છે. તમે જોજો, આ દેશનું, જે ન્યુ ઇન્ડિયાનું સપનું સવા સો કરોડ દેશવાસીઓ જોઇ રહ્યા છે, તે પોતાની આંખોની સામે સાકાર થતું જોઇ શકીશું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે દરેક નાગરિક પોતાના નાગરિક ધર્મનું પાલન કરે, કર્તવ્યનું પાલન કરે. તે જ આપોઆપ ન્યુ ઇન્ડિયાની એક સારી શરૂઆત બની શકે છે.
આવો, 2022 ભારતની સ્વતંત્રતાનાં 75 વર્ષ પૂરાં થવાં જઇ રહ્યાં છે. ભગતસિંહ, સુખદેવ, રાજગુરૂને યાદ કરીએ છીએ. ચંપારણ સત્યાગ્રહને યાદ કરીએ છીએ તો શા માટે આપણે પણ “સ્વરાજથી સુરાજ”ની આ યાત્રામાં આપણા જીવનને અનુશાસિત કરીને, સંકલ્પબદ્ધ કરીને ન જોડાઇએ ? હું આપ સહુને નિમંત્રણ આપું છું. – આવો.
મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, હું આજે આપનો આભાર પણ માનવા માગું છું. ગત કેટલાક દિવસોમાં આપણા દેશમાં એક એવું વાતાવરણ બન્યું. બહુ મોટી સંખ્યામાં લોકો ડીજીટલ ચૂકવણી, ડિજીધન આંદોલનમાં સહભાગી બન્યા. રોકડ વગર કેવી રીતે લેવડદેવડ થઇ શકે છે, તેની જીજ્ઞાસા પણ વધી છે. સાવ ગરીબ વ્યકિત પણ શીખવા પ્રયાસ કરી રહ્યો છે અને ધીરેધીરે લોકો પણ રોકડ વગર કેવી રીતે વેપાર કરવો, તેના તરફ આગળ વધી રહ્યા છે. વિમુદ્રિકરણ, નોટબંધી પછીથી ડીજીટલ ચૂકવણીની અલગ-અલગ રીતોમાં ઘણી વૃદ્ધિ જોવા મળી છે. ભીમ એપનો પ્રારંભ થયાને હજું તો માત્ર બે-અઢી મહિના જેટલો સમય જ થયો છે પરંતુ અત્યારસુધીમાં લગભગ દોઢ કરોડ લોકોએ તેને ડાઉનલોડ કરી છે.
મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, કાળાં નાણાં, ભ્રષ્ટાચાર વિરૂદ્ધની લડાઇને આપણે આગળ વધારવાની છે, સવા સો કરોડ દેશવાસીઓ એક વર્ષમાં અઢી હજાર કરોડ ડિજીટલ લેવડદેવડ કામ કરવાનો સંકલ્પ કરી શકે શું ? અમે બજેટમાં ઘોષણા કરી છે. સવા સો કરોડ દેશવાસીઓ માટે આ કામ અગર તેઓ ઇચ્છે તો એક વર્ષ રાહ જોવાની જરૂર નથી, છ મહિનામાં કરી શકે છે. અઢી હજાર કરોડ ડીજીટલ લેવડદેવડ, જો આપણે નિશાળની ફી ભરવાની હોય તો રોકડમાં નહીં ભરીએ, ડીજીટલથી ભરીશું, આપણે રેલવેમાં પ્રવાસ કરવાનો હોય, વિમાનમાં પ્રવાસ કરવાનો હોય તો ડીજીટલ ચૂકવણી કરીશું, આપણે દવાઓ ખરીદશું તો ડીજીટલ ચૂકવણી કરીશું, આપણે સસ્તા અનાજની દુકાન ચલાવતા હોઇએ તો ડીજીટલ વ્યવસ્થા કરીશું. રોજબરોજની જીંદગીમાં આ કામો કરી શકીએ છીએ આપણે. તમને કલ્પના નથી પરંતુ તેનાથી તમે દેશની બહુ મોટી સેવા કરી શકો છો અને કાળાં નાણાં, ભ્રષ્ટાચાર વિરૂદ્ધ લડાઇના તમે એક વીર સૈનિક બની શકો છો. ગત દિવસોમાં લોકશિક્ષા માટે ડીજીધન મેળાના અનેક કાર્યક્રમો થયા છે. દેશભરમાં 100 કાર્યક્રમો કરવાનો સંકલ્પ છે. 80-85 કાર્યક્રમો થઇ ચૂક્યા છે. તેમાં ઇનામ યોજના પણ હતી. લગભગ સાડા બાર લાખ લોકોએ ગ્રાહકનું આ ઇનામ પ્રાપ્ત કર્યું છે. 70 હજાર લોકોએ વેપારીઓ માટે જે ઇનામ હતું તે મેળવ્યું છે. અને દરેક જણે આ કામને આગળ વધારવાનો સંકલ્પ પણ કર્યો છે. 14 એપ્રિલ ડૉ.બાબાસાહેબ આંબેડકરની જન્મજયંતિ છે. અને ઘણા વખત પહેલેથી જેમ નક્કી થયું હતું તેમ 14 એપ્રિલે બાબાસાહેબ આંબેડકરની જન્મજયંતિએ ડીજીધન મેળાનું સમાપન થવાનું છે. સો દિવસ પૂરા થયા બાદ એક છેલ્લો બહુ મોટો કાર્યક્રમ થવાનો છે. બહુ મોટા ડ્રો ની પણ તેમાં જોગવાઇ છે. મને વિશ્વાસ છે કે, બાબાસાહેબ આંબેડકરની જન્મજયંતીનો જેટલો પણ સમય આપણી પાસે બચ્યો છે, તેમાં આપણે ભીમ એપનો પ્રચાર કરીએ. રોકડ વ્યવહાર ઓછા કેવી રીતે થાય, નોટોથી વ્યવહાર ઓછો કેવી રીતે થાય, તેમાં આપણે તેમાં આપણે આપણું યોગદાન આપીએ.
મારા વહાલા દેશવાસીઓ, મને ખુશી થાય છે કેમ કે દરેક વખતે હું મન કી બાત માટે લોકો પાસેથી સૂચન મંગાવું છું ત્યારે દરેક પ્રકારના સુચનો આવે છે. પરંતુ મેં એ જોયું છે કે, સ્વચ્છતા વિષય માટે હર હંમેશ લોકોનો આગ્રહ રહ્યો છે.
હમણાં જ થોડા સમય પહેલાં દહેરાદૂનથી ગાયત્રી નામની 11મા ધોરણમાં ભણતી એક દિકરીએ મને ફોન કરીને એક સંદેશ મોકલ્યો છે.
“આદરણીય પ્રધાનાચાર્ય, પ્રધાનમંત્રીજી, સાદર પ્રણામ, સૌ પ્રથમ તમને ખૂબ ખૂબ અભિનંદન, તમે આ ચૂંટણીમાં પ્રચંડ બહુમત સાથે વિજય હાંસલ કર્યો છે. હું તમારી સાથે મારા મનની વાત કરવા માંગું છું. હું કહેવા માંગું છું કે, લોકોએ સમજવું પડશે કે સ્વચ્છતા કેટલી જરૂરી છે. હું દરરોજ એક નદી પાસેથી પસાર થાઉં છું જેમાં લોકો ખૂબ જ કચરો ફેંકે છે અને નદીને પ્રદૂષિત કરે છે. તે નદી રિસ્પના પુલ પાસેથી વહેતી-વહેતી મારા ઘર સુધી આવે છે. તે નદી માટે અને અનેક વિસ્તારોમાં જઇને રેલી કાઢી છે અને એ વિશે અનેક લોકો સાતે વાતો પણ કરી છે, પરંતુ તેનો કોઇપણ ફાયદો થયો નથી. હું તમને વિનંતી કરવા માંગું છું કે, તમારી એક ટીમ મોકલીને અથવા ન્યૂઝપેપર માધ્યમથી આ વાત લોકો સુધી પહોંચાડો, ધન્યવાદ.”
જુઓ ભાઇઓ અને બહેનો, 11મા ધોરણમાં અભ્યાસ કરતી દિકરીને કેટલી પીડા છે, તે નદીમાં ગંદકી જોઇને તેને કેટલો ગુસ્સો આવી રહ્યો છે. હું આ વાતને સારો સંકેત માનું છું. હું એ જ તો ઇચ્છું છું કે, સવાસો કરોડ દેશવાસીઓના મનમાં ગંદકી પ્રત્યે ગુસ્સો પેદા થાય, નારાજગી પેદા થાય, તેના પ્રત્યે રોષ જન્મે તો આપણે જ ગંદકી વિરૂદ્ધ કંઇક કરવા લાગી પડીશું. અને સારી વાત તો એ છે કે, ગાયત્રી પોતે પોતાનો ગુસ્સો પણ પ્રગટ કરી રહી છે, મને સૂચન પણ કરી રહી છે અને સાથે-સાથે એ પણ જણાવી રહી છે કે તેણે ઘણાં પ્રયત્નો કર્યા પરંતુ તેને નિષ્ફળતા મળી. જયારથી સ્વચ્છતા આંદોલનની શરૂઆત થઇ છે જાગૃતતા આવી છે. દરેક વ્યકિત તેમાં સકારાત્મક રૂપથી જોડાતા ગયા છે. તેણે એક આંદોલનનું રૂપ પણ લીધું છે. ગંદકી પ્રત્યે નફરત પણ વધી રહી છે. જાગૃતિ હોય, સક્રિય ભાગીદારી હોય, આંદોલન થાય તે તમામનું પોતાનું મહત્વ છે. પરંતુ સ્વચ્છતા આંદોલન કરતા આદતો સાથે જોડાયેલી છે. આ આંદોલન ટેવો બદલવા માટેનું આંદોલન છે, આ આંદોલન સ્વચ્છતાની ટેવો પેદા કરવા માટેનું આંદોલન છે. આ આંદોલન સામૂહિક રીતે થઇ શકે છે. કામ અઘરૂં છે પરંતુ કરવાનું છે. મને વિશ્વાસ છે કે, દેશની નવી પેઢીમાં, બાળકોમાં, વિદ્યાર્થીઓમાં, યુવાનોમાં આ ભાવ જાગ્યો છે અને આ ખુદ એક સારા પરિણામના સંકેત છે. આજે મારા મન કી બાત કાર્યક્રમમાં ગાયત્રીની વાત જેઓ સાંભળી રહ્યાં છે હું એ તમામ દેશવાસીઓને કહીશ કે ગાયત્રીનો આ સંદેશ આપણા બધા જ માટે એક સંદેશ બનવો જોઇએ.
મારા વહાલા દેશવાસીઓ જયારથી મન કી બાત હું કરી રહ્યો છું ત્યારથી શરૂઆતથી જ મને એક વાત પર ઘણાં સૂચનો મળતા રહ્યાં અને મોટાભાગના લોકોએ અન્નના બગાડ વિષે ચિંતા વ્યક્ત કરી છે. આપણે જાણીએ છીએ કે, આપણે પરિવારમાં અને સામૂહિક ભોજન સમારંભોમાં પણ જરૂરિયાતથી વધુ ભોજન થાળીમાં લઇએ છીએ. જેટલી પણ વસ્તુ દેખાય બધું જ થાળીમાં લઇ લઇએ છીએ અને તે ખાઇ શકતા નથી. જેટલું થાળીમાં ભરીએ છીએ એનાથી અડધું પણ આપણે ખાઇ શકતા નથી અને તેને ત્યાં જ મૂકીને ચાલી નીકળીએ છીએ. તમે કયારેય વિચાર્યું છે કે આપણે જે ભોજન છોડી દઇએ છીએ તેનાથી કેટલું નુકસાન કરીએ છીએ. શું કયારેય વિચાર્યું છે કે, આપણે ભોજનનો બગાડ ન કરીએ તો કેટલાક ગરીબોનું પેટ ભરી શકીએ છીએ. આ વાત એવી નથી કે સમજાવવી પડે. આમ તો આપણાં પરિવારમાં નાના બાળકોને જયારે મા પીરસે છે તો કહેતી હોય છે કે, બેટા જેટલું ખાવું હોય એટલું જ લો. કોઇકને કોઇક પ્રયત્નો થતાં રહે છે આમ છતાં આ વિષય પર ઉદાસીનતા એક સમાજદ્રોહ છે. ગરીબો સાથે અન્યાય છે. બીજી તરફ જો બચત થાય તો પરિવારનો પણ આર્થિક લાભ થશે. સમાજ માટે વિચારો, સારી વાત છે. જો કે, આ વિષય એવો છે કે, પરિવારને પણ લાભ થાય. હું આ વિષય પર વધારે આગ્રહ નથી કરી રહ્યો પરંતુ હું ઇચ્છું છું કે, જાગૃતિ વધવી જોઇએ. હું કેટલાક યુવાનોને ઓળખું છું કે, જેઓ આ પ્રકારનું આંદોલન ચલાવે છે, તેમણે મોબાઇલ એપ બનાવેલી છે અને જયાં પણ આવો અન્નનો બગાડ થયો હોય ત્યાં લોકો તેમને બોલાવે છે, તેઓ વધારાનું અન્ન એકઠું કરે છે અને તેનો સદઉપયોગ કરે છે, મહેનત કરે છે, અને આપણાં દેશના જ યુવાનો આ બધું કરી રહ્યા છે. ભારતના દરેક રાજયમાં કોઇને કોઇ ખૂણે આવા લોકો તમને મળી રહેશે. એમનું જીવન જ આપણને પ્રેરણા આપે છે કે, આપણે અન્નનો બગાડ ન કરીએ. આપણે એટલું જ લઇએ જેટલું ખાવું હોય.
જુવો, બદલાવ માટે આ પ્રકારના જ ઉપાયો હોય છે. અને જે લોકો શરીર સ્વાસ્થ્ય અંગે જાગૃત હોય છે તે હંમેશા કહે છે – થોડું પેટ ખાલી રાખો, થોડી પ્લેટ ખાલી રાખો. અને જયારે સ્વાસ્થ્યની વાત આવી જ છે તો સાંભળો 7 એપ્રિલે વિશ્વ આરોગ્ય દિવસ WORD HEALTH DAY છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્રે વર્ષ 2030 સુધી યુનિવર્સલ હેલ્થ કવરેજ એટલે “સૌનું આરોગ્ય”નું લક્ષ્ય નિર્ધારિત કર્યું છે. આ વખતે યુનાઇટેડ નેશન્સે 7 એપ્રિલ, વિશ્વ આરોગ્ય દિવસ પર, ડિપ્રેશન વિષય પર ફોકસ કર્યું છે. આ વખતની તેમની થીમ “ડિપ્રેશન” છે. આપણે પણ ડિપ્રેશન શબ્દથી પરિચિત છીએ. પરંતુ જો, તેનો શાબ્દિક અર્થ કરવો હોય તો કેટલાક લોકો તેને હતાશા તરીકે પણ જાણે છે. એક અંદાજ છે કે, વિશ્વમાં 35 કરોડથી વધુ લોકો માનસિક રીતે ડિપ્રેશનથી પિડિત છે. મુશ્કેલી એ છે કે આપણી આસપાસ આવા લોકો હોય છે પરંતુ આપણે તેમને ઓળખી શકતા નથી અને કદાચ આ વિષય પર ખુલીને વાત કરવામાં પણ આપણને સંકોચ થતો હોય છે. જે પોતે ડિપ્રેશનથી પિડીત હોય એ પણ કશું બોલતા નથી કારણ કે, તેઓ પોતે પણ આ અંગે શરમ અનુભવે છે.
હું મારા દેશવાસીઓને કહેવા માંગું છું કે, ડિપ્રેશન એવી કોઇ બિમારી નથી કે જેનાથી મુક્તિ ન મળી શકે. એના માટે એક મનોવૈજ્ઞાનિક વાતાવરણ ઉભું કરવાની જરૂર હોય છે અને તેમાંથી બહાર આવવા માટેનો પહેલો મંત્ર છે કે, ડિપ્રેશનના “સપ્રેશન”ને બદલે તેના “એકસપ્રેશન”ની જરૂર છે. તમે શું અનુભવી રહ્યાં છો તેના વિશે તમારા સાથી, મિત્રો, માતા-પિતા, ભાઇ-બહેન અને શિક્ષક સાથે ખુલીને વાત કરો. કયારેક-કયારેક એકલાપણું લાગતું હોય છે અને ખાસ કરીને હોસ્ટેલમાં રહેતા વિદ્યાર્થીઓને વધારે મુશ્કેલીઓ પડતી હોય છે. આપણા દેશનું સૌભાગ્ય એ છે કે આપણો ઉછેર સંયુક્ત પરિવારમાં થયો છે. પરિવાર મોટા હોય છે, ત્યાં હળી-મળીને રહીએ છીએ જેના કારણે ડિપ્રેશનની શક્યતા નહિંવત હોય છે. આમ છતાં હું માતા-પિતાને કહેવા માંગું છું કે, કયારેય તમે જોયું છે કે તમારા દિકરો કે દિકરી અથવા પરિવારનો કોઇપણ સભ્ય, બધા સાથે જમવા બેઠા હોય અને તે એવું કહે કે હું હમણાં નહીં જમું, પછી જમીશ, અને તે ટેબલ પર ન આવે. ઘરના બધા જ લોકો બહાર જતાં હોય અને તે એવું કહે કે મારે નથી આવવું અને તે એકલા રહેવાનું પસંદ કરે છે. કયારેય તમારૂં ધ્યાન ગયું છે કે તે આવું કેમ કરે છે ? તમારે એ સમજવું જોઇએ કે આ ડિપ્રેશનની દિશામાં પહેલું પગથિયું છે. જો તે સમૂહમાં રહેવાનું પસંદ ન કરતો હોય અને એકલો ખૂણામાં રહેતો હોય તો પ્રયત્નપૂર્વક ધ્યાન રાખો કે આવું ન થાય. તેની સાથે ખૂલીને વાત કરો, આવા લોકોને સમૂહમાં રાખવાનો માહોલ બનાવો. હસી-ખુશીની વાતો કરતાં કરતાં તેને મુક્ત અભિવ્યકિત માટે પ્રેરિક કરો. તેની અંદર કઇ મૂંઝવણ છે તેને બહાર કાઢવાનો પ્રયાસ કરો. આ ઉત્તમ ઉપાય છે. અને ડિપ્રેશન જ માનસિક અને શારિરીક બિમારીઓનું કારણ બનતું હોય છે. જેમ કે, ડાયાબિટીસ દરેક બિમારીઓનો યજમાન બનતો હોય છે. એવી જ રીતે ડિપ્રેશન પણ આપણી ટકી રહેવાની, લડવાની, સાહસ કરવાની અને નિર્ણય લેવાની ક્ષમતાઓને ખતમ કરી દે છે. તમારા મિત્રો, તમારૂં પરિવાર, તમારૂં પરિસર અને તમારો માહોલ આ બધાં જ મળીને તમને ડિપ્રેશનમાં જતા અટકાવી શકે છે. અને જો ગયા હોય તો ઝડપથી તેમાંથી બહાર લાવી શકે છે. એક બીજી રીત એ છે કે, જો તમે પોતાના લોકો સાથે અભિવ્યકત ન થઇ શકતા હોવ તો આસપાસના જરૂરિયાતમંદ લોકોની મદદ કરો. મન લગાવીને મદદ કરો, તેમના સુખ-દુઃખ વહેંચો, તમે અનુભવશો કે તમારી અંદરની પીડા ખતમ થતી જશે. એમના દુઃખોને જો તમે સમજવાનો પ્રયત્ન કરશો, સેવાભાવથી કરશો, તો તમારી અંદર એક નવો જ આત્મવિશ્વાસ જન્મ લેશે. અન્ય લોકો સાથે જોડાવવાથી, કોઇની સેવા કરવાથી અને નિઃસ્વાર્થભાવે સેવા કરવાથી તમારા મનનો બાર હળવો થઇ જશે.
આમ તો યોગ પણ મનને સ્વસ્થ રાખવાનો સારો ઉપાય છે. તણાવથી મુક્તિ, દબાવથી મુક્તિ અને પ્રસન્નચીત તરફ પ્રયાણ કરવા માટે યોગ બહુ મદદરૂપ બને છે. 21 જૂને આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ છે અને તેનું આ ત્રીજું વર્ષ છે. તમે બધા જ તૈયારીઓ કરો અને લાખોની સંખ્યામાં સમૂહમાં યોગ ઉત્સવ ઉજવો. તમારી પાસે ત્રીજા આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ વિશે કોઇ સૂચન હોય તો મને મોબાઇલ એપ્લીકેશન દ્વારા મને મોકલી આપો. યોગ વિશે જેટલા પણ ગીત અને કાવ્યમય રચનાઓ તૈયાર કરી શકતા હોય એ તૈયાર કરવી જોઇએ જેથી તેને સહજ રીતે લોકોને સમજાવી શકાય.
કારણ કે, આજે આરોગ્ય વિશે, સ્વાસ્થ્ય વિશે ઘણી વાતો નીકળી છે, ત્યારે માતાઓ અને બહેનોને એક વાત જરૂર કહેવા માંગીશ કે ભારત સરકારે થોડા દિવસો પહેલા એક મહત્વપૂર્ણ નિર્ણય કર્યો છે આપણા દેશમાં જે નોકરિયાત મહિલાઓ છે તેમની સંખ્યામાં સતત ઉમેરો થઇ રહ્યો છે, સમાજમાં તેમની ભાગીદારીમાં વધારો થઇ રહ્યો છે અને આ આવકારદાયક બાબત પણ છે. પરંતુ કામની સાથે –સાથે મહિલાઓ પાસે વિશેષ જવાબદારીઓ પણ છે. તેઓ પારિવારિક જવાબદારીઓ પણ સંભાળે છે અને કુટુંબની આર્થિક જવાબદારીઓમાં પણ તેઓ સહયોગ આપે છે જેને કારણે કયારેક-કયારેક તેમના નવજાત બાળકોને અન્યાય થતો હોય છે. ત્યારે ભારત સરકારે એક ખૂબ મહત્વનો નિર્ણય લીધો છે કે, આ નોકરિયાત મહિલાઓને તેમના પ્રસૂતિ સમયે, મેટરનિટી લીવ કે જે પહેલાં 12 અઠવાડિયાની મળતી હતી તે વધારીને હવે 26 અઠવાડિયાની કરી દેવામાં આવી છે. વિશ્વમાં માત્ર બે કે ત્રણ દેશ એવા છે કે જેઓ આ બાબતે આપણાં કરતા આગળ છે. આપણી આ બહેનો માટે ભારતે ખૂબ મહત્વનો નિર્ણય લીધો છે જેનો મુખ્ય હેતુ નવજાત બાળકની દેખભાળ, ભારતના ભાવિ નાગરિકને જન્મના શરૂઆતના દિવસોમાં સારો ઉછેર મળે, માતાનો ભરપૂર પ્રેમ મળે એ છે. જો આમ થશે તો આપણાં આ બાળકો મોટા થઇને દેશની અમૂલ્ય અનામત બનશે. માતાઓનું આરોગ્ય પણ સચવાશે અને એ માટે આ એક મહત્વો નિર્ણય બની રહેશે. જેને કારણે ફોર્મલ સેકટરમાં કાર્ય કરવાવાળી અંદાજે 18 લાખ મહિલાઓને તેનો લાભ થશે.
મારા વહાલા દેશવાસીઓ, 5 એપ્રિલે રામનવમીનું પાવન પર્વ છે. 9 એપ્રિલે મહાવીરજયંતિ છે. 14 એપ્રિલે બાબા સાહેબ આંબેડકરની જન્મજયંતિ છે. આ તમામ મહાપુરૂષોનું જીવન આપણને પ્રેરણા આપતું રહે, અને ન્યુ ઇન્ડિયાના સંકલ્પને સાકાર કરવાની શકિત આપે. બે દિવસ પછી ચૈત્ર શુકલ પ્રતિપદા, વર્ષ પ્રતિપદા, નવ સંવત્સર છે આ નવા વર્ષ માટે આ સૌને ખૂબ શુભકામનાઓ. વસંતુ ઋતુ પછી પાક લણવાની શરૂઆત થશે અને ખેડૂતોને તેમની મહેનતનું ફળ મળશે તેમનો આ શુભ સમય છે. દેશના જુદા-જુદા ભાગોમાં નવ વર્ષને જુદા-જુદા રૂપમાં ઉજવવામાં આવે છે. મહારાષ્ટ્રમાં ગુડી પડવો, આંધ્ર-કર્ણાટકમાં નવા વર્ષના રૂપે ઉગાદી તરીકે, સિંધીઓ ચેટીચાંદ તરીકે, કશ્મીરીઓ નવરેહ તરીકે, જયારે અવધના વિસ્તારમાં સંવત્સર પૂજા, બિહારના મિથિલામાં જુડશીતલ અને મગધના સતુવાનીના તહેવાર તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. ભારત આવી અસંખ્ય વિવિધતાઓનો દેશ છે ત્યારે આપ સૌને આ નવ વર્ષની ખૂબ ખૂબ શુભકામનાઓ. આપ સૌનો આભાર..

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, નમસ્કાર, શિયાળો હવે જવામાં છે. ઉનાળાની ઋતુએ બારણે ટકોરા દીધા છે. પાનખર પછી વૃક્ષોમાં નવા પાન આવવાં લાગ્યા છે. ફૂલ ખીલે છે. બાગ બગીચા હર્યાભર્યા થઇ જાય છે. પક્ષીઓનો કલરવ મનને બહુ જ પસંદ પડે છે. ફૂલ જ નહીં, વૃક્ષની ડાળીઓ પર રહેલાં ફળો તડકામાં ચમકતાં નજરે પડે છે. ગ્રીષ્મ ઋતુનાં ફળ કેરીના માંજર પણ વસંતમાં જ દેખાવા લાગે છે. બીજી તરફ ખેતરમાં સરસવનાં પીળાં ફૂલ ખેડૂતોને આશા બંધાવે છે. કેસૂડાનાં ફૂલ હોળીનો આવવાનો સંકેત કરે છે. અમીર ખુસરોએ ઋતુના પરિવર્તનની પળોનું સુંદર વર્ણન કર્યું છે. અમીર ખુસરોએ લખ્યું છે :–

“ ફૂલ રહી સરસોં સકલ બન

અમ્બવા ફૂટે, દેસૂ ફૂલે,

કોયલ બોલે, ડાર - ડાર ”

    જયારે પ્રકૃતિ ખુશ હોય છે, મોસમ સુંદર હોય છે તો માણસ પણ આ ઋતુનો ભરપૂર આનંદ ઉઠાવે છે. વસંતપંચમી, મહાશિવરાત્રી અને હોળીનો તહેવાર માણસના જીવનમાં ખુશીઓના રંગ ઉમેરી દે છે. પ્રેમ, ભાઇચારો અને માનવતાથી ઓતપ્રોત વાતાવરણમાં આપણે છેલ્લા મહિને ફાગણને વિદાય કરવાના છીએ. આમે નવા માસ ચૈત્રનું સ્વાગત કરવા તૈયાર બેઠા છીએ. વસંતઋતુ આ જ બે મહિનાનો તો સંયોગ છે.

    હું સૌથી પહેલા તો દેશના લાખો નાગરિકોનો એ વાત માટે આભાર માનું છું કે, “મનની વાત” માટે જયારે હું સૂચનો મંગાવું છું તો ઢગલાબંધ સૂચનો આવે છે. Narendra modiApp પર, Twitter પર, Facebook પર, ટપાલથી. હું તે માટે બધાનો આભારી છું.

    શોભા જાલને મને Narendra modiApp પર લખ્યું છે કે, ઘણી બધી જનતા ઇસરોની સિદ્ધિથી માહીતગાર નથી અને આથી તેમણે કહ્યું છ કે, હું 104 ઉપગ્રહો છોડવા અને ઇન્ટરસેપ્ટર મિસાઇલ વિશે કેટલીક જાણકારી આપું. શોભાજી તમારો ખૂબ ખૂબ આભાર કે, ભારતના ગર્વના પ્રસંગને તમે યાગ કર્યો. ગરીબી દૂર કરવાની હોય, બીમારીઓથી બચવાનું હોય, દુનિયા સાથે જોડાવાનું હોય, જ્ઞાન, માહીતી પહોંચાડવાની હોય, ટેકનોલોજી – વિજ્ઞાને દરેક જગ્યાએ પોતાનું સ્થાન ઉભું કર્યું છે. 15 ફેબ્રુઆરી 2017 ભારત પોતાનું સ્થાન ઉભું કર્યું છે. 15 ફેબ્રુઆરી 2017 ભારતના જીવનમાં ગૌરવવંતો દિવસ છે. આપણા વૈજ્ઞાનિકોએ વિશ્વની સામે ભારતનું શીશ ગર્વથી ઉંચું કર્યં છે. અને આપણે બધા જાણીએ છીએ કે, ઇસરોએ કેટલાંક વર્ષોમાં અનેક અભૂતપૂર્વ મિશન સફળતાપૂર્વક પૂરાં કર્યાં છે. મંગળ ગ્રહ પર માર્સ મિશન – મંગળયાન મોકલવાની સફળતા પછી હમણાં ગત દિવસોમાં ઇસરોએ અંતરિક્ષના ક્ષેત્રમાં એક વિશ્વ વિક્રમ સર્જયો. ઇસરોએ મેગા મિશન દ્વારા એક સાથે અનેક દેશો જેમાં અમેરિકા, ઇઝરાયેલ, કજાકસ્તાન, નેધરલેન્ડ, સ્વિત્ઝર્લેન્ડ, યુ.એ.ઇ. અને ભારત પણ છે. તેમનાં 104 ઉપગ્રહો અંતરિક્ષમાં સફળતાપૂર્વક પ્રક્ષેપિત કર્યા છે. એક  સાથે 104 ઉપગ્રહોને અંતરિક્ષમાં મોકલીને ઇતિહાલ રચનારો ભારત દુનિયાનો પહેલો દેશ બની ગયો. અને આનંદની વાત  પણ છે કે, પીએસએલવીનું આ 38મું સફળ લોંચ છે.  માત્ર ઇસરો માટે જ નહીં, પરંતુ સંપૂર્ણ ભારત માટે એક ઐતિહાસિક સિદ્ધિ છે. ઇસરોનો આ કોસ્ટ ઇફેક્ટિવ એફિશિઅન્ટ સ્પેસ પ્રોગ્રામ સમગ્ર દુનિયા માટે અચંબા – અજાયબી જેવો બની ગયો છે અને વિશ્વએ મોકળા મને ભારતના વૈજ્ઞાનિકોની સફળતાને પ્રશંસી છે.

    ભાઇઓ, બહેનો આ 104 ઉપગ્રહોમાં એક બહુ જ મહત્વપૂર્ણ છે.  Carto sat 2D તે ભારતનો ઉપગ્રહ છે અને તેના માધ્યમથી ખેંચાયેલી (ઝડપાયેલી) તસવીરો, સંસાધનોનું મેપિંગ, ઇન્ફ્રાસ્ટ્રકચર, વિકાસનું આકલન અર્બન ડેવલપમેન્ટના પ્લાનિંગ માટે તેની ઘણી મદદ મળશે. ખાસ કરીને મારા ખેડૂત ભાઇઓ – બહેનોને, દેશમાં જે પણ જળસ્ત્રોત છે, તે કેટલો છે, તેનો ઉપયોગ કેવી રીતે થઇ શકે છે, શું – શું ધ્યાન રાખવું જોઇએ, તે બધા વિષયો પર આપણો આ નવો ઉપગ્રહ catro sat 2D ઘણી મદદ કરશે. આપણા ઉપગ્રહે જતાં જ કેટલીક તસવીરો મોકલી પણ દીધી. તેણે પોતાનું કામ શરૂ કરી દીધું છે. આપણા માટે આનંદની વાત એ પણ છે કે, આ આખા અભિયાનનું નેતૃત્વ, આપણા યુવાન વૈજ્ઞાનિક, આપણી મહિલા વૈજ્ઞાનિકોએ કર્યું છે. યુવાનો અને મહિલાઓની આટલી જબરદસ્ત ભાગીદારી ઇસરોની સફળતાનું એક ગર્વપૂર્ણ પાસું છે. હું દેશવાસીઓની તરફથી ઇસરોના વૈજ્ઞાનિકોને ખૂબ ખૂબ અભિનંદન આપું છું.

    સામાન્ય જનતા માટે, રાષ્ટ્રની સેવા માટે, અંતરિક્ષ વિજ્ઞાનને લાવવાના પોતાના ધ્યેયને તેમણે સદૈવ જાળવી રાખ્યું છે. અને નિત નવા નવા કિર્તિમાનો પણ તેઓ રચતા જઇ રહ્યા છે. આપણા આ વૈજ્ઞાનિકોને તેમની સમગ્ર ટીમને આપણે જેટલી વધામણી આપીએ તેટલી ઓછી છે.

    શોભાજીએ બીજો એક પ્રશ્ન પૂછ્યો છે અને તે છે ભારતની સુરક્ષા સંદર્ભે, ભારતે આ સંદર્ભે એક ઘણી મોટી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે. આ વાતની અત્યારે બહુ મોટી ચર્ચા નથી થઇ, પરંતુ શોભાજીનું ધ્યાન આ મહત્વપૂર્ણ વાત પર ગયું છે. ભારતે સંરક્ષણના ક્ષેત્રમાં પણ બેલિસ્ટિક ઇન્ટરસેપ્ટર મિસાઇલનું સફળ પરીક્ષણ કર્યું છે. ઇન્ટરસેપ્શન ટેકનોલોજીવાળી  આ મિસાઇલ એ પોતાના પરીક્ષણ દરમિયાન જમીનથી લગભગ 100 કિલોમીટરની ઉંચાઇ પર દુશ્મનની મિસાઇલને નષ્ટ કરીને સફળતા અંકિત કરી દીધી. સુરક્ષાના ક્ષેત્રમાં આ ઘણી જ મહત્વપૂર્ણ સિદ્ધિ છે. અને તમને જાણીને આનંદ થશે, દુનિયાના ગણીને પાંચ કે પાંચ જ દેશને જેમણે આ સિદ્ધિ મેળવી છે, નિપુણતા પ્રાપ્ત કરી છે. ભારતના વૈજ્ઞાનિકોએ આ કરીને દેખાડ્યું. અને તેની વિશેષતા એ છે કે, જો 2000 કિલોમીટર દૂરથી પણ, ભારત પણ આક્રમણ કરવા કોઇ મિસાઇલ આવશે તો આ મિસાઇલ અંતરિક્ષમાં જ તેને નષ્ટ કરી દેશે.

    જયારે નવી ટેકનોલોજી જોઇએ છીએ, કોઇ નવી વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધિ મળે છે તો આપણને આનંદ થાય છે. અને માનવજીવનની વિકાસ યાત્રામાં જિજ્ઞાસાઓ બહુ મોટી ભૂમિકા નિભાવી છે. અને જે વિશિષ્ટ  બુદ્ધિ પ્રતિભા રાખે છે તે જિજ્ઞાસાને જિજ્ઞાસાના રૂપમાં રહેવા દેતા નથી, તે તેમની અંદર પણ પ્રશ્નો ઉભા કરે છે, નવી જીજ્ઞાસાઓ શોધે છે, નવી જિજ્ઞાસાઓ પેદા કરે છે. અને આ જિજ્ઞાસા જ નવી શોધનું કારણ બની જાય છે. તેઓ જયાં સુધી તેનો જવાબ ન મળે ત્યાં સુધી પગવાળીને બેસતા મથી. અને હજારો વર્ષની માનવજીવનની વિકાસયાત્રાનું જો આપણે અવલોકમ કરીએ તો આપણે કહી શકીએ કે માનવજીવનની આ વિકાસયાત્રાનો કયાંય પૂર્ણવિરામ નથી. પૂર્ણવિરામ અસંભવ છે. બ્રહ્માંડને, સૃષ્ટિના નિયમોને, માનવના મનને જાણવાનો પ્રયાસ નિરંતર ચાલતો રહે છે. નવું વિજ્ઞાન, નવી ટેકનોલોજી તેમાંથી પેદા થાય છે. અને દરેક ટેકનોલોજી, દરેક નવા વિજ્ઞાનનું એક નવા યુગને જન્મ આપે છે.

    મારા પ્રિય યુવાન મિત્રો, જયારે આપણે વિજ્ઞાન અને વૈજ્ઞાનિકોના કઠોર પરિશ્રમની વાત કરીએ છીએ તો ઘણીવાર મને મનની વાતમાં એ વાતને કહી છે કે, આપણી યુવાનપેઢીનું વિજ્ઞાન પ્રત્યે આકર્ષણ વધવું જોઇએ. દેશને ઘણાબધા વૈજ્ઞાનિકોની જરૂરિયાત છે. આજનો વૈજ્ઞાનિક ભવિષ્યના યુગોમાં આવનારી પેઢીઓના જીવનમાં એક સ્થાતી પરિવર્તનનું કારણ બની જાય છે.

    મહાત્મા ગાંધી કહેતા – “ No science has dropped from the skies in a perfect form. All sciences develop and are built up through experience.”

    પૂજય બાપુએ એમ પણ કહ્યું હતું – “ I have nothing but praise for the zeal, industry and sacrifice that have animated the modern scientist in the pursuit after truth ”

    વિજ્ઞાન જયારે સામાન્યજનની જરૂરિયાતોને ધ્યાનમાં રાખીને તે સિદ્ધાંતોનો સહજ ઉપયોગ કેવી રીતે હોય, તે માટે માધ્યમ શું હોય, ટેકનોલોજી કઇ હોય, કારણ કે, સામાન્ય માનવ માટે તો તે સૌથી મોટું મહત્વપૂર્ણ યોગદાન મનાય છે. ગત દિવસોમાં નીતી આયોગ અને ભારતના વિદેશ મંત્રાલયે 14મા પ્રવાસી ભારતી દિવસ વખતે એક ખૂબ જ અદ્વિતિય પ્રકારની સ્પર્ધાની યોજના કરી હતી. સમાજઉપયોગી શોધો (ઇન્નોવેશન) માટે આમંત્રણ અપાયું હતું. આવી શોધોને ઓળખવી, દર્શાવવી, લોકોને જાણકારી આપવી અને આવી શોધો સામાન્ય જન માટે કેવી રીતે કામમાં આવે, જંગી ઉત્પાદન કેવી રીતે થાય, તેનો વ્યાવસાયિક ઉપયોગ કેવી રીતે થાય અને મેં જોયું કે, કેટલાં મહત્વપૂર્ણ કામ કર્યાં છે. જેમ કે હમણાં એક શોધ મેં જોઇ જે આપણા માછીમાર ભાઇઓ માટે કરાઇ છે. એક સામાન્ય મોબાઇલ એપ બનાવી છે. પરંતુ તેની તાકાત એટલી છે કે, માછીમાર જયારે માછલી પકડવા જાય છે તો કયાં જવું, સોથી સારો માછલી વિસ્તાર કયાં છે, હવાની દિશા કઇ છે, ગતિ કેટલી છે, મોજાંની ઉંચાઇ કેટલી છે, અર્થાત્ એક મોબાઇલ એપ પર બઘી જાણકારી પ્રાપ્ત અને તેનાથી આપણા માછીમાર ભાઇઓ ઘણા જ ઓછા સમયમાં જયાં વધુ માછલીઓ છે, ત્યાં પહોંચીને પોતાનું અર્થ ઉપાર્જન કરી શકે છે.

    ઘણી વાર સમસ્યા પણ સમાધાન માટે વિજ્ઞાનની મહત્તાને પ્રદર્શિત કરે છે. મુંબઇની અંદર વર્ષ 2005માં વરસાદ થયો, પૂર આવ્યું, સમુદ્રમાં પણ ભરતી આવી અને ખૂબ જ તકલીફો આવી, સંકટ આવ્યું, અને જયારે કોઇ પણ પ્રાકૃતિક સંકટ આવે છે તો સૌથી પહેલું સંકટ ગરીબ પર આવે છે. બે ભાઇઓએ ખૂબ જ મન દઇને તે અંગે કામ કર્યું, અને તેમણે એક એવી મકાનની રચના વિકસાવી જે આવા સંકટથી બચાવે છે. ઘમાં રહેનારાઓને બચાવે છે, પાણી ભરાવાથી પણ બચાવે છે, પાણીજન્ય રોગોથી પણ બચી શકાય છે. ઘણી બધી શોધો તેમાં હતી.

    કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, સમાજમાં, દેશમાં આ પ્રકારની ભૂમિકાના લોકો બહુ ઓછા હોય છે. અને આપણો સમાજ પણ ટેકનોલોજી આધારિત બનતો જાય છે. વ્યવસ્થાઓ પણ ટેકનોલોજી આધારિત બનતી જાય છે. એક રીતે ટેકનોલોજી આપણા જીવનનો અતૂટ હિસ્સો બની રહી છે. ગત દિવસોમાં ડિજી-ધન પર બહુ મહત્વ અપાતું નજરે પડ્યું. ધીરે ધીરે લોકો રોકડામાંથી બહાર આવીને ડીજીધન ચલણ તરફ આગળ વધી રહ્યા છીએ. ભારતમાં પણ ડીજીટલ લેતીદેતી ઘણી ઝડપથી વધી રહી છે. ખાસ કરીને યુવાનપેઢી પોતાના મોબાઇલ ફોનથી ડીજીટલ પેમેન્ટ કરવાની ટેવ ધરાવવા લાગી છે. હું તેને શુભસંકેત માનું છું. આપણા દેશમાં ગત દિવસોમાં “લકી ગ્રાહક યોજના”  “ડીજીધન વ્યાપારી યોજના”ને ભારે સમર્થન મળ્યું છે. લગભગ બે મહિના થઇ ગયા છે. પ્રતિદિન 15 હજાર લોકોને એક હજાર રૂપિયાનું ઇનામ મળે છે. અને આ બંને યોજનાઓ દ્વારા ભારતમાં ડીજીટલ ચૂકવણીને એક જનઆંદોલન બનાવવાની એક પહેલનું સમગ્ર દેશમાં સ્વાગત થયું છે. અને ખુશીની વાત એ છે કે, અત્યાર સુધીમાં   “ડીજીધન યોજના” હેઠળ દસ લાખ લોકોને તો ઇનામ મળી ગયું છે, પચાસ હજારથી વધુ વેપારીઓને ઇનામ મળી ગયું છે અને અંદાજે દોઢ સો કરોડથી પણ વધુ રકમ આ ઇનામમાં, આ મહાન અભિયાનને આગળ વધારનાર લોકોને મળી છે. આ યોજના હેઠળ સૌથી વધુ ગ્રાહકો એવા છે જેમને એક એક લાખ રૂપિયાનું ઇનામ મળ્યું છે. ચાર હજારથી વધુ વેપારીઓ છે જેમને પચાસ પચાસ હજાર રૂપિયાના ઇનામ મળ્યા છે. ખેડૂત હોય, વેપારી હોય, નાના ઉદ્યોગકાર હોય, વ્યાવસાયિક હોય, ગૃહિણી હોય, વિદ્યાર્થી હોય, બધા આ યોજનામાં ઉત્સાહથી ભાગ લે છે. તેમને લાભ પણ મળી રહ્યો છે. જયારે મેં તેનું વિશ્લેષણ પૂછયું કે, તેમાં માત્ર યુવાનો જ આવે છે કે, પછી મોટી ઉંમરના લોકો પણ આવે છે તો મને આનંદ થયો કે, ઇનામ મેળવનારાઓમાં 15 વર્ષના યુવાન પણ છે અને પાંસઠ સિત્તેર વર્ષના વૃદ્ધ પણ છે.

    મૈસૂરથી શ્રીમાન સંતોષજીએ હર્ષપૂર્વક નરેન્દ્ર મોદી એપ પર લખ્યું છે કે, તેમને “લકી ગ્રાહક યોજના” હેઠળ એક હજાર રૂપિયાનું ઇનામ મળ્યું. પરંતુ તેમણે સૌથી મોટી વાત લખી છે તે મારે તમને જણાવવી જોઇએ. તેમણે કહ્યું કે, મને એક હજાર રૂપિયાનું ઇનામ મળ્યું અને તે જ સમયે મને ખબર પડી કે, એક ગરીબ વૃદ્ધ મહિલાના ઘરમાં આગ લાગી હતી. સામાન સળગી ગયો હતો તો મને લાગ્યું કે, મને જે ઇનામ મળ્યું છે, કદાચ તેના પર આ ગરીબ વૃદ્ધ માતાનો હક છે, તો મેં હજાર રૂપિયા તેમને આપી દીધા. મને ખૂબ જ સંતોષ મળ્યો. સંતોષજી, તમારૂં નામ અને તમારૂં કામ આપણને બધાને સંતોષ આપી રહ્યું છે. તમે ખૂબ ઉમદા પ્રેરક કામ કર્યું.

    દિલ્લીના 22 વર્ષીય કારચાલક ભાઇ સબીર, હવે તેઓ નોટબંધી પછી પોતાના કામકાજમાં ડીજીટલ કારોબાર સાથે જોડાઇ ગયા અને સરકારની જે  “લકી ગ્રાહક યોજના” હતી તેમાં તે એક લાખ રૂપિયાનું જે ઇનામ મળી ગયું. હવે આજે તેઓ કાર ચલાવે છે. પરંતુ એક રીતે તે યોજનાના એમ્બેસેડર બની ગયા છે. બધા ઉતારૂને બધો સમય આ ડીજીટલનું જ્ઞાન આપતા રહે છે. એટલા ઉત્સાહથી વાતો કહેતા રહે છે, બીજાને પણ પ્રોત્સાહિત કરે છે.

    મહારાષ્ટ્રની એક યુવા સાથી પૂજા નેમાડે જે પી.જી.ની વિદ્યાર્થીની છે, તેમણે પણ Rupay card, ઇ-વોલેટનો ઉપયોગ પોતાના પરિવારમાં કેવી રીતે થઇ રહ્યો છે અને તે કરવામાં કેટલો આનંદ આવે છે, તેનો પોતાનો અનુભવ તેના સાથીઓને જણાવતી રહે છે, અને એક લાખ રૂપિયાનું ઇનામ તેના માટે કેટલું મહત્વ ધરાવે છે, પરંતુ તેણે મને પોતાના ધ્યેય તરીકે લીધું છે ને તે બીજાને પણ  કામ માટે પ્રેરિત કરે છે.

    હું દેશવાસીઓને, ખાસ તો દેશના યુવાનોને અને આ “લકી ગ્રાહક યોજના” અથવા તો ડીજીધન વ્યાપાર યોજના તેમને જે ઇનામ મળ્યું છે, તેમને હું અનુરોધ કરીશ કે તમે પોતે જે તેના દૂત બનો. આ આંદોલનનું તમે નેતૃત્વ કરો. તમે તેને આગળ વધારો અને તે કામની એક રીતે ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી કાર્યકરો છે. એક રીતે તમે નૈતિકતાના સૈનિક છો. તમે જાણો છો કે, “લકી ગ્રાહક યોજના”ના સો દિવસ જયારે પૂરા થશે ત્યારે 14 એપ્રિલે ડૉ.બાબા સાહેબ આંબેડકરની જન્મજયંતિનું પર્વ છે. યાદગાર દિવસ છે. 14 એપ્રિલે એક ઘણોમોટો કરોડો રૂપિયાના પ્રાઇઝનો ડ્રો થશે. હજુ લગભગ ચાળીસ – પિસ્તાળીસ દિવસ બાકી છે. બાબાસાહેબ આંબેડકરને યાદ કરીને એક કામ તને કરી શકો ? હમણાં હમણાં બાબાસાહેબ આંબેડકરની 125મી જયંતિ ગઇ. તેમનું સ્મરણ કરતા તમે ઓછાણાં ઓછા 125 લોકોને ભીમ એપ ડાઉનલોડ કરતા શીખવો. તેનાથી લેવડદેવડ કેવી રીતે થાય છે, તે શીખવો અને ખાસ કરીને તમારી આસપાસના નાના નાના વેપારીઓને શીખવો. આ વખતની બાબાસાહેબ આંબેડકરની જયંતિ અને ભીમ એપ, તેને વિશેષ મહત્વ આપો ને આથી હું કહેવા ઇચ્છીશ, ડૉ.બાબાસાહેબે નાખેલા આધારપાયાને આપણે મજબૂત બનાવવાનો છે. ઘેરઘેર જઇને બધાને જોડીને 125 કરોડ હાથો સુધી ભીમ એપ પહોંચાડવાની છે. ગત બે ત્રણ મહિનાથી આ ચળવળ ચાલી છે તેની અનેક ટાઉનશીપ, અનેક ગામ, અનેક શહેરોમાં ઘણી સફળતા પ્રાપ્ત થઇ છે.---

    મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આપણા દેશની અર્થવ્યવસ્થાના મૂળમાં કૃષિનું મોટું યોગદાન છે. ગામની આર્થિક તાકાત, દેશની આર્થિક ગતિને તાકાત આપે છે. હું આજે બહુ જ ખુશીની વાત આપને કહેવા માંગુ છું. આપણા ખેડૂત ભાઈ-બહેનોએ સખત મહેનત કરીને અન્નનો ભંડાર ભરી આપ્યો છે. આપણા દેશમાં ખેડૂતોના પરિશ્રમથી આ વર્ષે રેકર્ડ અન્નનું ઉત્પાદન થયું છે. દરેક સંકેતો એમ કહી રહ્યા છે કે આપણા ખેડૂતોએ જૂના બધા જ રેકોર્ડ તોડી નાખ્યા છે. ખેતરોમાં આ વખતે એવો પાક લહેરાયો છે કે રોજ એવું લાગતું હતું કે પોંગલ અને બૈસાખી આજે જ મનાવાઈ છે. આ વર્ષે દેશમાં લગભગ બે હજાર સાતસો લાખ ટનથી પણ વધારે ખાદ્યાન્નનું ઉત્પાદન થયું છે. આપણા ખેડૂતોને નામે જે છેલ્લો રેકોર્ડ અંકિત થયો છે તેનાથી પણ આ 8 ટકા વધુ છે. તો આ એક અભૂતપૂર્વ સિદ્ધી છે. હું વિશેષ રૂપથી દેશના ખેડૂતોનો ધન્યવાદ કરવા ઈચ્છું છું. ખેડૂતોનો ધન્યવાદ એટલા માટે પણ કરવા માગું છું કે તેમણે પરંપરાગત પાકની સાથે સાથે દેશના ગરીબોને ધ્યાનમાં રાખીને અલગ-અલગ દાળોની પણ ખેતી કરે. કારણ કે દાળથી જ ગરીબોને સૌથી વધુ પ્રોટીન પ્રાપ્ત થાય છે. મને ખુશી છે કે મારા દેશના ખેડૂતોએ ગરીબોનો અવાજ સાંભળ્યો અને લગભગ બસો નેવું લાખ હેક્ટર જમીન પર વિવિધ દાળોની ખેતી કરી. આ માત્ર દાળનું જ ઉત્પાદન નથી, ખેડૂતો દ્વારા કરાયેલી મારા દેશના ગરીબો માટેની સૌથી મોટી સેવા છે.  મારી એક પ્રાર્થનાને, મારી એક વિનંતીને મારા દેશના ખેડૂતોએ જે રીતે તેમના શિરે બેસાડીને મહેનત કરીને રેકોર્ડ ઉત્પાદન કર્યું, તેના માટે મારા ખેડૂત ભાઈ-બહેન વિશેષ ધન્યવાદને પાત્ર છે.

    મારા દેશવાસીઓ, આ આપણા દેશમાં સરકાર દ્વારા, સમાજ દ્વારા, સંસ્થાઓ દ્વારા, સંગઠનો દ્વારા, દરેક લોકો દ્વારા સ્વચ્છતાની દિશામાં કંઈકને કંઈક ચાલતું જ રહે છે. એક પ્રકારથી દરેક કોઈને કોઈ રૂપથી સ્વચ્છતાના સંબંધમાં જાગૃત વ્યવહાર કરતા નજરે પડી રહ્યા છે. સરકાર નિરંતર પ્રયાસ કરતી રહે છે. ગત દિવસોમાં water and sanitation નું જે ભારત સરકારનું મંત્રાલય છે પેયજળ અને સ્વચ્છતા મંત્રાલય. અમારા સચીવના નેતૃત્વમાં 23 રાજ્ય સરકારોના વરિષ્ઠ અધિકારીઓનો એક કાર્યક્રમ તેલંગાણામાં યોજાયો. અને તેલંગાણા રાજ્યના વારાંગલમાં માત્ર બંધ ઓરડામાં સેમિનાર નહીં પરંતુ પ્રત્યક્ષ સ્વચ્છતાના કામનું મહત્વ શું છે, તેનો પ્રયોગ કરીને કરવાનો હતો. 17-18 ફેબ્રુઆરીએ હૈદરાબાદમાં toilet pit emptying exercise નું આયોજન કરાયું. છ ઘરના  toilet pits ખાલી કરીને તેની સફાઈ કરવામાં આવી અને અધિકારીઓએ જાતે જ દેખાડી દીધું કે twin pit toilet ના ઉપયોગ થઈ ચૂકેલા ખાડાને ખાલી કરીને પુનઃ પ્રયોગમાં લાવવામાં આવી શકે છે. તેમણે એ પણ દેખાડી દીધું કે નવી ટેકનીકના શૌચાલય કેટલા સુવિધાજનક છે અને તેને ખાલી કરવામાં સફાઈને લઈને કોઈ અસુવિધા પડતી નથી, કોઈ જ સંકોચ થતો નથી, જે psychological barrier હોય છે તે પણ આડે નથી આવતા. અને આપણે પણ સામાન્ય સફાઈ કરીએ છીયે તેવી જ રીતે એક ટોઈલેટના ખાડા સાફ કરી શકીએ છીયે. અને આ પ્રયાસનું પરિણામ એ આવ્યું કે દેશના માધ્યમોએ આનો બહોળો પ્રચાર કર્યો, તેને મહત્વ પણ આપ્યું અને સ્વાભાવિક છે જ્યારે એક IAS અધિકારી પોતે ટોઈલેટના ખાડાની સફાઈ કરતો હોય તો દેશનું ધ્યાન તેની તરફ જવું સ્વાભાવિક છે. અને આ જે Toilet pit ની સફાઈ છે તેમાંથી જેને આપણે કચરો માનીયે છીએ, પરંતુ ખાતરની દ્રષ્ટિએ જોઈએ તો તે એક કાળા સોના બરાબર હોય છે. Waste થી wealth શું હોય છે તે આપણે જોઈ શકીએ છીયે. અને આ સિદ્ધ થઈ ચૂક્યું છે. છ સભ્યોના પરિવાર માટે એક standard ‘Twin Pit Toilet’, એ મોડલ લગભગ પાંચ વર્ષમાં ભરાઈ જાય છે. ત્યારબાદ કચરાને સરળતાથી દૂર કરીને  બીજા pit માં redirect કરી શકાય છે. છથી બાર મહિનામાં pitમાં જમા થયેલો કચરો પૂરી રીતે decompose થઈ જાય છે. આ decomposed કચરો handle કરવામાં બહુ સુરક્ષિત હોય છે. અને ખાતરની દ્રષ્ટિએ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ ખાતર ‘NPK’. ખેડૂતો બહુ સારી રીતે NPK થી પરિચિત છે. નાઈટ્રોજન, ફોસ્ફરસ, પોટેશિયમ – એ પોષક તત્વોથી પૂર્ણ હોય છે. અને કૃષિના ક્ષેત્રમાં બહુ જ ઉત્તમ ખાતર માનવામાં આવે છે.

    જેવી રીતે સરકારે આ initiative લીધો છે, અન્યોએ પણ ઘણાં initiative  જેવા પ્રયોગો કર્યા હશે. અને હવે તો દૂરદર્શનમાં સ્વચ્છતા સમાચાર એક વિશેષ કાર્યક્રમ આવે છે. તેમાં આવી વાતો જેટલી પણ ઉજાગર થશે તેટલો વધુ લાભ થશે. સરકારમાં પણ વિવિધ departments સ્વચ્છતા પખવાડીયું મનાવે છે. માર્ચ મહિનાના પ્રથમ પખવાડીયામાં મહિલા અને બાળ વિકાસ મંત્રાલય, તેમની સાથે જનજાતિ વિકાસ મંત્રાલય – tribal affairs ministry, આ સ્વચ્છતા અભિયાનને વેગ આપશે. અને માર્ચના બીજા પખવાડિયામાં વધુ બે મંત્રાલય, Ministry of Shipping, Ministry of water resources, River Development and Ganga Rejuvenation આ મંત્રાલયો પણ માર્ચમાં છેલ્લા બે સપ્તાહ સ્વચ્છતા અભિયાનને આગળ વધારશે.

    આપણે જાણીયે છીયે કે આપણા દેશનો કોઈ પણ ગરીબ નાગરિક જ્યારે પણ કંઈક સારું કરે છે તો આખો દેશ એક નવી ઉર્જાનો અનુભવ કરે છે, આત્મવિશ્વાસ વધારે છે. રીયો પેરાલિમ્પિકમાં આપણા દિવ્યાંગ ખેલાડીઓએ જે પ્રદર્શન કર્યું, આપણે સૌ એ તેનું સ્વાગત કર્યુ હતું. આ જ મહિનામાં આયોજિત Blind T-20 World Cupની ફાઈનલમાં ભારતે પાકિસ્તાનને હરાવીને સતત બીજી વખત વિશ્વ ચેમ્પિયન બનીને દેશનું ગૌરવ વધાર્યું. દેશના આપણા આ દિવ્યાંગ સાથીઓની ઉપલબ્ધિઓ પર ગર્વ છે. હું એ હંમેશા માનું છું કે દિવ્યાંગ ભાઈ-બહેન સામર્થ્યવાન હોય છે, દ્રઢ નિશ્ચયી હોય છે, સાહસિક હોય છે, સંકલ્પવાન હોય છે. દરેક વખતે આપણે એમની પાસેથી કંઈને કંઈક શિખવાનું મળે છે.

    વાત રમતની હોય કે હોય અંતરિક્ષ-વિજ્ઞાનની , આપણા દેશની મહિલાઓ કોઈનાથી પાછળ નથી. કદમથી કદમ મેળવીને આગળ વધી રહી છે અને તેમની ઉપલબ્ધિઓથી દેશનું નામ રોશન કરી રહી છે. ગત કેટલાક દિવસોમાં એશિયાઈ Rugby Sevens Trophy માં આપણી મહિલા ખેલાડીઓએ Silver medal જીત્યો. તે દરેક ખેલાડીઓને મારી ખૂબ ખૂબ શુભેચ્છા.

    8 માર્ચ આખું વિશ્વ મહિલા દિવસ મનાવે છે. ભારતમાં પણ બાળકીઓને મહત્વ આપવા તેમજ પરિવાર અને સમાજમાં તેમના પ્રતિ જાગૃતિ વધે, સંવેદનશિલતા વધે. ‘બેટી બચાવો-બેટી પઢાઓ’ આ આંદોલન ખૂબ ઝડપથી આગળ વધી રહ્યું છે. આજે આ માત્ર સરકારી કાર્યક્રમ જ નથી રહ્યો, આ એક સામાજિક સંવેદનનું, લોકશિક્ષાનું અભિયાન બની ગયો છે. ગત બે વર્ષ દરમિયાન આ કાર્યક્રમે સામાન્ય જનમાનસને જોડી લીધું છે. દેશના દરેક ખૂણામાં આ જ્વલંત મુદ્દાએ લોકોને વિચારવા પર મજબૂર કર્યા છે અને વર્ષોથી ચાલતા આવતા જૂના રીત-રિવાજો પ્રતિ લોકોના વિચારોમાં બદલાવ લાવ્યો છે. જ્યારે એ સમાચાર મળે છે કે બાળકીના જન્મ પર ઉત્સવ મનાવવામાં આવ્યો, ત્યારે ઘણો જ આનંદ આવે છે. એક પ્રકારથી બાળકીઓ પ્રતિ સકારાત્મક વિચાર સામાજિક સ્વિકૃતિનું કારણ બની રહ્યું છે. મેં સાંભળ્યું છે કે તમિલનાડુ રાજ્યના Cuddalore જિલ્લામાં એક વિશેષ અભિયાન હેઠળ બાળ-લગ્ન પર પ્રતિબંધ લગાડાયો છે. અત્યારસુધી લગભગ 175 થી પણ વધારે બાળ-લગ્ન રોકવામાં આવ્યા છે.  જિલ્લા પ્રશાસને ‘સુકન્યા સમૃદ્ધિ યોજના’ અંતર્ગત 55-60 હજારથી પણ વધુ બાળકીઓના બેન્ક ખાતા ખોલ્યા છે. જમ્મુ-કાશ્મીરના કઠુઆ જિલ્લામાં convergence model હેઠળ બધા વિભાગોને બેટી બચાવો-બેટી પઢાઓ યોજનામાં જોડવામાં આવ્યા છે અને ગ્રામ-સભાઓના આયોજનની સાથેસાથે જિલ્લા પ્રશાસન દ્વારા અનાથ બાળકીઓને દત્તક લેવી, તેમનું ભણતર નિશ્ચિત કરવાના ભરપૂર પ્રયાસ થઈ રહ્યા છે. મધ્યપ્રદેશમાં ‘હર ઘર દસ્તક’ કાર્યક્રમ અંતર્ગત ગામડે-ગામડે, ઘરે-ઘરે બાળકીઓના ભણતર માટે એક અભિયાન ચલાવવામાં આવી રહ્યું છે. રાજસ્થાને ‘અપના બચ્ચા અપના વિદ્યાલય’ અભિયાન ચલાવીને જે બાળકીઓનું drop-out  થયું હતું તેમને ફરીથી શાળામાં દાખલ કરાવી, ફરીથી ભણવા માટે પ્રેરિત કરવાનું અભિયાન ચલાવ્યું છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ‘બેટી બચાવો-બેટી પઢાઓ’ ના આ આંદોલને અનેક રૂપ ધારણ કર્યા છે. આખું આંદોલન જન-આંદોલન બન્યું છે. નવી નવી કલ્પનાઓ તેની સાથે જોડાયેલી છે. સ્થાનિક આવશ્યકતાઓ મુજબ તેને ઢાળવામાં આવ્યું છે. હું તેને એક સારી નિશાની માનું છું. જ્યારે આપણે 8 માર્ચે મહિલા દિવસ મનાવવાના છીયે, ત્યારે આપણે એક જ ભાવ છે,..

“મહિલા એ શક્તિ છે, સશક્ત છે, એ ભારતની નારી છે,

ન વધુમાં, ન ઓછામાં, એ દરેકમાં બરાબરની અધિકારી છે”

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આપને મન કી બાતમાં વિવિધ સમય પર કંઈકને કંઈક સંવાદ કરવાનો અવસર મળે છે. આપ પણ સક્રિય થઈને તેની સાથે જોડાઓ છો. તમારા તરફથી મને ઘણું જાણવા મળે છે. ધરતી પર શું ચાલી રહ્યું છે, ગામ, ગરીબના મનમાં શું ચાલી રહ્યું છે, તે મારા સુધી પહોંચે છે. તમારા યોગદાન બદલ હું આપનો ખૂબ આભારી છું. ખૂબ-ખૂબ ધન્યવાદ.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આપ સર્વેને નમસ્કાર. 26 જાન્યુઆરી, આપણા ગણતંત્ર દિવસને દેશના દરેક ખૂણામાં ઉમંગ અને ઉત્સાહ સાથે આપણે સૌએ મનાવ્યો. ભારતનું બંધારણ, નાગરિકોનું કર્તવ્ય, લોકશાહી પ્રત્યે આપણી પ્રતિબદ્ધતા, એક રીતે આ સંસ્કાર ઉત્સવ પણ છે, જે આવનારી પેઢીને લોકતંત્ર પ્રત્યે, લોકતાંત્રિક જવાબદારીઓ પ્રત્યે જાગૃત પણ કરે છે તેમજ સંસ્કારીત પણ કરે છે. પરંતુ હજુ પણ આપણા દેશમાં નાગરિકોનું કર્તવ્ય તેમજ નાગરિકોના અધિકાર – તેના પર જેટલી ચર્ચા થવી જોઈએ, જેટલી ઉંડાણપૂર્વક ચર્ચા થવી જોઈએ તે થઈ નથી રહી. હું આશા કરું છું કે દરેક સ્તરે, દરેક સમયે, જેટલું મહત્વ અધિકારોને આપવામાં આવે છે, તેટલું જ મહત્વ કર્તવ્યોને પણ મળવું જોઈએ. અધિકાર અને કર્તવ્યના બે પાટા પર જ ભારતના લોકતંત્રની ગાડી પૂરપાટ ગતિએ આગળ વધી શકે છે.

કાલે 30 જાન્યુઆરી છે, આપણા પૂજ્ય બાપુની પુણ્યતિથિ છે. 30 જાન્યુઆરીએ આપણે સૌ 11 વાગ્યે 2 મિનિટનું મૌન રાખીને દેશ માટે પ્રાણ ન્યોછાવર કરનારા શહીદોને શ્રદ્ધાંજલિ આપીએ છીએ. એક સમાજના રૂપમાં, એક દેશના રૂપમાં, 30 જાન્યુઆરીએ 11 વાગ્યે 2 મિનિટ શ્રદ્ધાંજલિ એ સહજ ભાવ રહેવો જોઈએ. 2 મિનિટ જ કેમ ન હોય પરંતુ તેમાં સામૂહિકતા, સંકલ્પ તેમજ શહીદો પ્રત્યે શ્રદ્ધા પણ અભિવ્યક્ત થવી જોઈએ.

આપણા દેશમાં સેના પ્રત્યે, સુરક્ષાદળો પ્રત્યે એક સહજ આદરભાવ પ્રગટ થતો રહે છે. આ ગણતંત્ર દિવસની પૂર્વ સંધ્યાએ અલગ અલગ વીરતા પુરસ્કારોથી જે વીર જવાનો સન્માનિત થયા, તેમને અને તેમના પરિવારજનોને હું શુભેચ્છા પાઠવું છું. આ પુરસ્કારોમાં કીર્તિ ચક્ર, શૌર્ય ચક્ર, પરમ વિશિષ્ટ સેવા મેડલ, વિશિષ્ટ સેવા મેડલ જેવી અનેક શ્રેણીઓ છે. હું ખાસ કરીને નવયુવાનોને આગ્રહ કરવા માંગુ છું. આપ સોશિયલ મીડિયામાં ઘણાં સક્રિય છો. આપ એક કામ કરી શકો છો? આ વખતે જે વીરોને આ સન્માન પ્રાપ્ત થયું છે – આપ નેટ પર શોધો, તેના સંબંધિત બે સારા વાક્યો લખો અને આપના સાથીયોમાં તેનો ફેલાવો કરો. જ્યારે તેમના સાહસની, વીરતાની, પરાક્રમની વાતને ઉંડાણપૂર્વક જાણીયે છીએ તો આપણને આશ્ચર્ય પણ થાય છે, ગર્વ પણ થાય છે અને પ્રેરણા પણ મળે છે.

એક તરફ આપણે સૌ 26 જાન્યુઆરીની ઉમંગ અને ઉત્સાહની ખબરોથી આનંદિત હતા તો તે જ સમયે કાશ્મીરમાં આપણી સેનાના જે જવાનો દેશની સેવામાં લાગેલા હતા તેઓ હિમસ્ખલનને કારણે વીરગતી પામ્યા. હું એ દરેક વીર જવાનોને આદરપૂર્વક શ્રદ્ધાંજલિ પાઠવું છું, નમન કરું છું.

મારા યુવા સાથીઓ, આપ તો બહુ સારી રીતે જાણો છો કે હું સતત ‘મન કી બાત’ કરતો રહું છું. જાન્યુઆરી- ફેબ્રુઆરી – માર્ચ – એપ્રિલ, આ બધા મહિના દરેક પરિવાર માટે કસોટીના મહિના હોય છે. ઘરમાં એક કે બે બાળકોની પરીક્ષા હોય છે, પરંતુ આખો પરિવાર પરીક્ષાના ભાર હેઠળ દબાયેલો હોય છે. તો મને મન થયું કે આ સાચો સમય છે કે હું વિદ્યાર્થી મિત્રો સાથે વાત કરું, તેમના વાલી સાથે વાત કરું, તેમના શિક્ષકો સાથે વાત કરું. કારણ કે કેટલાય વર્ષોથી હું જ્યાં ગયો, જેને મળ્યો, પરીક્ષા એક બહુ મોટી પરેશાનીનું કારણ જોવા મળ્યું. પરિવાર પરેશાન, વિદ્યાર્થી પરેશાન, શિક્ષક પરેશાન,દરેક ઘરમાં એક વિચિત્ર મનોવૈજ્ઞાનિક વાતાવરણ જોવા મળતું હોય છે. તેમજ મને હંમેશા એવું લાગતું હોય છે કે આમાંથી બહાર નીકળવું જોઈએ અને એટલે જ હું આજે યુવા સાથીઓ સાથે થોડી વિસ્તારથી વાત કરવા માંગું છું. જ્યારે આ વિષયની મેં ઘોષણા કરી, તો અનેક શિક્ષકોએ, વાલીઓએ, વિદ્યાર્થીઓએ મને સંદેશા મોકલ્યા, સવાલ મોકલ્યા, પીડા પણ વ્યક્ત કરી, પરેશાનીઓ વિશે પણ જણાવ્યું અને તેને જોઈને મારા મનમાં વિચાર આવ્યો, જેની આજે હું આપની સાથે વાત કરવા માગું છું. મને સૃષ્ટીનો એક ટેલિફોનીક સંદેશો મળ્યો. આપ પણ સાંભળો સૃષ્ટી શું કહી રહી છે., –

“સર હું આપને એટલું કહેવા માગું છું કે પરીક્ષા સમયે એવું થાય છે કે અમારા ઘરમાં, પડોશમાં, અમારી સોસાયટીમાં બહુ ડરનો માહોલ ઉભો થઈ જાય છે. જેથી વિદ્યાર્થીઓને પ્રેરણા તો નથી મળતી પરંતુ તેઓ ઢીલા થઈ જાય છે. તો હું આપને એટલું પૂછવા માગું છું કે શું આ માહોલ ખુશનુમા ન થઈ શકે?”

સવાલ તો સૃષ્ટીએ પૂછ્યો છે પરંતુ આ સવાલ આપ દરેકના મનમાં હશે. પરીક્ષા એ પોતે જ એક ખુશીનો અવસર હોવો જોઈએ. આખું વર્ષ મહેનત કરી છે, જેને હવે દેખાડવાનો સમય આવ્યો છે, એવા ઉમંગ અને ઉત્સાહનો આ પર્વ હોવો જોઈએ. બહુ ઓછા લોકો છે જેમના માટે પરીક્ષા એ ખુશી હોય છે, તો મોટાભાગના લોકો માટે પરીક્ષા એક દબાણ હોય છે. નિર્ણય આપે કરવાનો છે કે આપ તેને ખુશી માનશો કે દબાણ માનશો. જે ખુશી માનશે એ મેળવશે અને જે દબાણ માનશે તે પસતાશે. અને તેથી જ મારો મત છે કે પરીક્ષા એક ઉત્સવ છે, પરીક્ષાને એવી રીતે લો કે જે એક તહેવાર હોય અને જ્યારે તહેવાર હોય છે, ઉત્સવ હોય છે, તો આપણી અંદર જે સૌથી સારું હોય છે તે જ બહાર નીકળીને આવે છે. સમાજની તાકાતની અનુભૂતિ પણ ઉત્સવ સમયે જ થાય છે. જે ઉત્તમ થી ઉત્તમ છે તે પ્રગટ થાય છે. સામાન્ય રીતે આપણને લાગે છે કે આપણે કેટલા ગેરશિસ્ત છીએ, પરંતુ 40-45 દિવસ ચાલનારા કુંભમેળાની વ્યવસ્થા જુઓ તો ખ્યાલ આવે કે લોકોમાંMake Shift Arrangement તથા શું શિસ્ત છે! આ જ ઉત્સવની તાકાત છે. પરીક્ષા સમયે પણ આખા પરિવારમાં, મિત્રોમાં પડોશીઓમાં એક ઉત્સવનો માહોલ બનવો જોઈએ. આપ જોશો કે આ દબાણ ખુશીમાં પરિવર્તિત થઈ જશે. ઉત્સવપૂર્ણ વાતાવરણ ભારમુક્ત બનાવી દેશે. અને હું અહીં માતા-પિતાને આગ્રહપૂર્વક કહેવા માગું છું કે આપ આ ત્રણ-ચાર મહિના એક ઉત્સવનું વાતાવરણ બનાવો. આખો પરિવાર એક ટીમના રૂપમાં આ ઉત્સવને સફળ બનાવવા પોતપોતાની ભૂમિકા ઉત્સાહપૂર્વક નિભાવે. જોત જોતામાં જ બદલાવ આવી જશે. હકીકત તો એ છે કે કન્યાકુમારીથી કાશ્મીર સુધી, કચ્છથી લઈને કામરૂપ સુધી અને અમરેલીથી લઈને અરૂણાચલ પ્રદેશ સુધી, આ ત્રણ-ચાર મહિના પરીક્ષાઓ જ હોય છે. આપણા સૌનું એ દાયિત્વ છે કે આપણે દરેક વર્ષે આ ત્રણ-ચાર મહિનાઓને આપણી રીતે, આપણી પરંપરા સમજીને, આપણા પરિવારના વાતાવરણને સમજીને ઉત્સવમાં પરિવર્તિત કરીએ. અને તેથી જ હું આપને કહીશ કે ‘Smile More, Score More’.  જેટલી વધુ ખુશી સાથે આ સમયને વિતાવશો તેટલા જ સારા ગુણ મેળવશો. કરી જુઓ. આપે જોયું હશે કે જ્યારે આપ ખુશ થાઓ છો, ત્યારે આપ પોતાની જાતને Relax થયેલા જુઓ છો. આપ સહજરૂપથી Relax થઈ જાઓ છો અને જ્યારે આપ Relax થાઓ છો ત્યારે આપની વર્ષો જૂની વાતો પણ સહજપૂર્વક યાદ આવશે. એક વર્ષ અગાઉ વર્ગખંડમાં શિક્ષકે શું કહ્યું હતું તે આખું દ્રશ્ય યાદ આવી જશે.  તેમજ આપને એ ખબર હોવી જોઈએ કે યાદશક્તિને રિ-કોલ કરવાની જે શક્તિ છે તે Relaxationમાં સૌથી વધારે છે. જો આપ તણાવમાં છો તો દરેક દરવાજા બંધ થઈ જાય છે, બહારનું અંદર નથી જતું અને અંદરનું બહાર નથી આવતું. વિચાર પ્રક્રિયા રોકાઈ જાય છે, જે પોતે એક બોજ બની જાય છે. પરીક્ષામાં પણ આપે જોયું હશે કે આપને બધું જ યાદ આવે છે. ચોપડી યાદ આવે છે, વિષય યાદ આવે છે, પાનાં ક્રમાંક યાદ આવે છે, પાનાંમાં ઉપરની તરફ લખ્યું છે કે નીચેની તરફ એ પણ યાદ આવે છે. પરંતુ જેવા પરીક્ષા આપીને બહાર નીકળો છો અને ખંડની થોડા બહાર આવ્યા ત્યારે અચાનક યાદ આવે છે કે – હા યાર આ જ શબ્દ હતો. અંદર કેમ યાદ ન આવ્યું, દબાણ હતું. બહાર કેવી રીતે યાદ આવ્યું ? તે તમે જ હતા અને કોઈએ કહ્યું પણ નહોતું. પરંતુ જે અંદર હતું તે તરત જ બહાર આવી ગયું અને બહાર એટલે આવ્યું કે તમે Relax થઈ ગયા. અને એટલે જ Memory Recall કરવાની સૌથી મોટી જો કોઈ ઔષધિ છે તો એ Relaxation છે. અને આ હું સ્વ-અનુભવના આધારે કહું છું કે જો દબાણ હોય તો આપણે આપણી વસ્તુઓ ભૂલી જઈએ છીએ અને જો Relax હોઈએ તો ક્યારેય કલ્પના પણ ના કરી હોય અને અચાનક એવી વસ્તુઓ યાદ આવી જાય છે, જે બહુ કામ આવે છે. અને એવું નથી કે આપની પાસે જ્ઞાન નથી, એવું નથી કે આપની પાસે માહિતી નથી, એવું પણ નથી કે તમે મહેનત નથી કરી. પરંતુ જ્યારે ટેન્શન થાય છે ત્યારે તમારું જ્ઞાન, તમારી માહિતી દબાઈ જાય છે અને તમારું ટેન્શન તેના પર હાવી થઈ જાય છે. અને તેથી જ આવશ્યક છે કે ‘A Happy Mind is the secret for a good mark-sheet’.  ક્યારેક એવું પણ લાગે છે કે આપણે સાચા પરિપ્રેક્ષ્યમાં પરીક્ષાને નથી જોઈ શકતા. એવું લાગે છે કે તે જાણે જીવન-મરણનો સવાલ હોય. તમે જે પરીક્ષા આપવા જઈ રહ્યા છો, તે આખું વર્ષ આપ જે ભણ્યા છો તેની જ પરીક્ષા છે. તે તમારા જીવનની કસોટી નથી. તમે કેવું જીવન જીવ્યા, કેવું જીવન જીવી રહ્યા છો, કેવું જીવન જીવવા માંગો છો, તેની પરીક્ષા નથી. તમારા જીવનમાં, વર્ગખંડમાં નોટબુક લઈને અપાયેલી પરીક્ષાઓ સિવાય પણ કેટલીયે કસોટીમાંથી પસાર થવાનો અવસર આવ્યો હશે. અને તેથી જ જીવનની સફળતા-નિષ્ફળતા સાથે પરીક્ષાને કોઈ લેવા-દેવા છે એવા ભારથી મુક્ત થઈ જજો. આપણા બધાની સામે આપણા પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડો.એ.પી.જે. અબ્દુલ કલામજીનું મોટું પ્રેરક ઉદાહરણ છે. તેઓ વાયુસેનામાં ભર્તી માટે ગયા અને નાપાસ થયા. માની લ્યો કે તે નિષ્ફળતાને કારણે જો તેઓ નિરાશ થઈ જાત, જિંદગી થી હારી ગયા હોત, તો શું ભારતને આટલા મોટા વૈજ્ઞાનિક મળ્યા હોત, આટલા મોટા રાષ્ટ્રપતિ મળ્યા હોત! ન મળ્યા હોત. કોઈ ઋચા આનંદજીએ મને એક સવાલ મોકલ્યો છે :

“આજના આ સમયમાં શિક્ષણની સામે જો સૌથી મોટો પડકાર હું જોઈ શકું છું તે છે કે શિક્ષણ પરીક્ષા કેન્દ્રિત થઈ ગયું છે. ગુણ સૌથી વધારે મહત્વના બની ગયા છે. તેને કારણે પ્રતિસ્પર્ધા તો ઘણી વધી જ ગઈ છે, સાથે જ વિદ્યાર્થીઓમાં તણાવ પણ ઘણો વધી ગયો છે. તો શિક્ષણની આ વર્તમાન દિશા અને તેના ભવિષ્યને લઈને આપના વિચારો જાણવા માંગુ છુ.”

આમ તો એમણે પોતે જ જવાબ આપી દીધો છે, પરંતુ ઋચાજી ઈચ્છે છે કે હું પણ મારી વાત અહીં રજૂ કરું. માર્ક્સ અને માર્કશીટનો બહુ સીમિત ઉપયોગ છે. જીવનમાં એ જ બધું નથી હોતા. તમે કેટલું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું, તેના પર જીવન ચાલે છે. તમે જે જાણ્યું છે તેનાથી જીવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે કે નહીં તેના પર જીવન ચાલે છે. આપને જે sense of mission મળ્યું છે, જે તમારીsense of ambition છે, આપના mission અને ambition વચ્ચે કોઈ મેળ પડી રહ્યો છે કે નહીં તેના પર જીવન ચાલે છે. જો આપ આવી બાબતોમાં ભરોસો કરશો તો માર્ક્સ ઉભી પૂંછડીએ આપની પાછળ આવશે, આપને માર્કસ પાછળ ભાગવાની જરૂર નહીં પડે. જીવનમાં આપને જ્ઞાન કામ આવશે, કુશળતા કામ આવશે, આત્મવિશ્વાસ કામ આવશે, સંકલ્પશક્તિ કામ આવશે. તમે જ મને કહો કે આપના પરિવારમાંથી કોઈ ડોક્ટર હશે અને પરિવારના દરેક લોકો તેની પાસે જ જતા હશે જે ફેમિલી ડોક્ટર હોય છે. તમારામાંથી કોઈ એવું નહીં હોય કે જેણે તેના ફેમિલી ડોક્ટરને, તે કેટલા ગુણથી પાસ થયા હતા એવું પૂછ્યું હોય. કોઈએ નહીં પૂછ્યું હોય. બસ, તમને લાગ્યું કે ભાઈ, એક ડોક્ટર તરીકે બહુ સારા છે, આપને લાભ થઈ રહ્યો છે અને આપે તેમની સેવા લેવાની શરૂ કરી. કોઈ મોટામાં મોટો કેસ લડવા માટે આપ કોઈ વકિલ પાસે જાઓ તો શું એ વકિલની માર્કશીટ જુઓ છો ? આપ તેના અનુભવને, તેના જ્ઞાનને અને તેની સફળ યાત્રાને જુઓ છો. અને એટલે જ આ જે ગુણોનો ભાર છે તે ક્યારેક આપણને સાચી દિશા તરફ જતા રોકી દે છે. પરંતુ તેનો અર્થ એ નથી કે હું એમ કહું કે બસ, ભણવું જ નથી. આપણી કસોટી માટે તેનો ઉપયોગ જરૂરી છે. હું કાલે હતો અને આજે ક્યાં છું, એ જાણવા માટે જરૂરી છે. ક્યારેક એવું પણ થાય છે અને નજીકથી તમે તમારા સ્વયંના જીવનને જોશો તો ધ્યાનમાં આવશે કે જો ગુણોઓની પાછળ પડી ગયા તો આપ ટૂંકામાં ટૂંકો રસ્તો શોધશો, અમુક પસંદગીની વસ્તુઓને જ પકડશો અને તેના પર જ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરશો. પરંતુ તમે જે વસ્તુઓ પર હાથ અજમાવ્યો હતો, તેની બહારની કોઈ વસ્તુ આવી ગઈ, તમે જે સવાલો તૈયાર કર્યા હતા, એની બહારનો સવાલ આવી ગયો, તો તમે એકદમથી નીચે ઉતરી જશો. જો તમે જ્ઞાનને કેન્દ્રમાં રાખો છો, તો કેટલીયે વસ્તુઓને પોતાનામાં સમેટવાનો પ્રયાસ કરો છો. પરંતુ ગુણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરો છો, તો ધીરેધીરે તમે પોતે જ પોતાની જાતને સંકોચી રહ્યા છો અને માત્ર માર્ક મેળવવા માટે જ એક નિશ્ચિત વિસ્તાર સુધી જ તમે પોતાને સીમિત કરો છો. તો બની શકે કે પરીક્ષામાં હોંશિયાર હોવા છતાં જીવનમાં ક્યારેક નિષ્ફળ થઈ જાવ છો.

ઋચાજીએ એક વાત આ પણ  કહી છે – “પ્રતિસ્પર્ધા”.  આ એક  બહુ મોટી  મનોવૈજ્ઞાનિક લડાઇ છે. સાચે જ, જીવનને આગળ વધવા માટે પ્રતિસ્પર્ધા  કામમાં નથી આવતી. જીવનને આગળ વધવા અનુસ્પર્ધા કામ આવે  છે, અને હું જ્યારે અનુસ્પર્ધા  કહું છું તો તેનો અર્થ છે પોતાની સાથે સ્પર્ધા કરવી. ગઇ કાલથી  આવતીકાલ વધુ સારી કેવી રીતે હોય ?  વિતેલા પરિણામથી આવનાર અવસર વધુ સારો કેવી રીતે  હોય. ઘણી વાર તમે રમત ક્ષેત્રે જોયું હશે  કારણ કે તેમાં તરત સમજાય છે. આથી હું ખેલ જગતનું ઉદાહરણ આપું છું. મોટા ભાગના સફળ ખેલાડીઓના જીવનની  એક વિશેષતા એ છે કે  તેઓ અનુસ્પર્ધા  કરે છે. આપણે શ્રીમાન સચિન તેંડુલકરજીનું જ ઉદાહરણ લઇએ.  વીસ વર્ષ સતત પોતાના જ રેકોર્ડ તોડતા જવા, પોતાને જ દર વખતે હરાવવા અને  આગળ વધવું. બહુ અદ્દભૂત જીવન યાત્રા છે. તેના કારણે  તેમણે પ્રતિસ્પર્ધાથી વધુ અનુસ્પર્ધાનો માર્ગ અપનાવ્યો.

જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં મિત્રો જ્યારે તમે પરીક્ષા દેવા જઇ રહ્યા છો ત્યારે વિચારો, પહેલા જો બે કલાક શાંતિથી વાંચી શકતા હો તો ત્રણ કલાક વાંચી શકો છો ? પહેલાં સવારે જેટલા વાગે ઉઠવાનું નક્કી કરતા હતા તો મોડું ઉઠાતું હતું. હવે સમયસર ઉઠી શકો છો ?  પહેલાં પરીક્ષાની ચિંતામાં ઊંઘ નહોતી આવતી, હવે આવે છે ? પોતાની જ કસોટી  કરો તો તમારા ધ્યાનમાં આવશે – પ્રતિસ્પર્ધા, પરાજય, હતાશા, નિરાશા અને ઇર્ષાને  જન્મ આપે છે, પરંતુ અનુસ્પર્ધા, આત્મમંથન, આત્મચિંતનનું  કારણ બને છે, સંકલ્પ  શક્તિને દૃઢ બનાવે છે અને જ્યારે કોઇ પોતાને જ પરાજિત કરી દે છે તો આગળ વધવાનો ઉત્સાહ સ્વયંભૂ પેદા થાય છે, બહારથી કોઇ વધારાની શક્તિની જરૂર પડતી નથી. અંદરથી તે

શક્તિ આપોઆપ પેદા થાય છે. સરળ ભાષામાં કહું તો – જ્યારે તમે કોઇની સાથે પ્રતિસ્પર્ધા કરો તો મોટા પાયે ત્રણ સંભાવના નજરે પડે છે.

એક, તમે તેનાથી ઘણા સારા છો. બીજું તમે તેનાથી બહુ ખરાબ છો અથવા તમે તેની બરાબરીના છો. જો તમે તેનાથી સારા હશો તો બેદરકાર થઇ જશો. અતિ વિશ્વાસ આવી જશે. જો તમે તેની સરખામણીમાં ખરાબ કરશો તો દુઃખી અને નિરાશ થઇ જશો, ઇર્ષા આવશે, આ ઇર્ષા તમને ખાતી રહેશે અને જો તમે બરાબરીના હશો તો સુધારાની જરૂરિયાત તમે ક્યારેય નહીં અનુભવો. જેમ ગાડી ચાલે છે તેમ ચલાવતા રહેશો. તો મારો આપને આગ્રહ છે – અનુસ્પર્ધાનો – પોતાની સાથે સ્પર્ધાનો. પહેલાં શુ કર્યું હતું, તેનાથી આગળ  કેમ કરીશ, સારૂં કેવી રીતે કરીશ. બસ, તેના પર જ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરો. તમે જુઓ, ઘણું પરિવર્તન અનુભવશો.

શ્રીમાન એસ.સુંદરજીએ વાલીઓની ભૂમિકાના સંદર્ભે પોતાની લાગણી વ્યક્ત કરી છે. તેમનું કહેવું છે કે પરીક્ષામાં વાલીઓની ભૂમિકા ઘણી મહત્વની હોય છે. તેમણે વધુમાં લખ્યું છે – “મારી માતા ભણેલી- ગણેલી નહોતી, તેમ છતાં તે મારી પાસે બેસતી અને મને ગણિતના દાખલા ગણવા  કહેતી. તે ઉત્તર મેળવતી અને આ રીતે તે મારી મદદ કરતી હતી. ભૂલો સુધારતી હતી. મારી માતાએ દસમા ધોરણની પરીક્ષા પાસ નહોતી કરી, પરંતુ તેના સહયોગ વગર મારા માટે સી.બી.એસ.ઇ.ની  પરીક્ષા પાસ કરવી અશક્ય હતી.”

સુંદરજી, આપની વાત સાચી છે અને આજે પણ તમે જોયું હશે તો, મને પ્રશ્નો પૂછનારા,  સૂચનો કરનારામાં મહિલાઓની સંખ્યા વધુ છે. કારણ કે ઘરમાં

બાળકોના ભવિષ્ય અંગે માતાઓ સજાગ હોય છે. સક્રિય હોય છે, તેઓ ચીજો ઘણી સરળ કરી દે છે. હું વાલીઓને એટલું જ કહેવા માગીશ – ત્રણ વાતો પર આપણે ભાર આપીએ.  સ્વીકારવું, શીખવવું, સમય આપવો.  જે છે તેને સ્વીકારો. તમારી પાસે જેટલી ક્ષમતા છે, તેની ધાર કાઢો. તમે ગમે તેટલા વ્યસ્ત કેમ ન હો, સમય કાઢો. ટાઇમ આપો. એક વાર તમે સ્વીકારતા શીખી જશો તો મોટા ભાગની સમસ્યા ત્યાં જ સમાપ્ત થઇ જશે. દરેક વાલી એ વાત અનુભવતો કે અનુભવતી હશે. વાલીઓ, શિક્ષકોની અપેક્ષા જ સમસ્યાના મૂળમાં હોય છે. સ્વીકાર્યતા સમસ્યાઓના સમાધાનનો માર્ગ ખોલી દે છે. અપેક્ષાઓ રાહ મુશ્કેલ કરી દે છે. અવસ્થાને સ્વીકાર કરવાથી નવો રસ્તો ખોલવાનો અવસર મળી જાય છે. અને આથી જે છે તેને સ્વીકારો. તમે પણ ભારમુક્ત બની જશો. આપણે લોકો નાનાં બાળકોની સ્કૂલ બેગના વજનની ચર્ચા કરતા રહીએ છીએ પરંતુ ક્યારેક મને લાગે છે કે વાલીઓની જે અપેક્ષા હોય છે, આશાઓ હોય છે તે બાળકોની સ્કૂલ બેગથી પણ થોડી વધુ ભારે બની જાય છે.

ઘણાં વર્ષ પહેલાની વાત છે. અમારા એક પરિચિત  વ્યક્તિ હાર્ટ એટેકના કારણે હોસ્પિટલમાં હતા. આપણા ભારતની લોકસભાના પહેલા અધ્યક્ષ ગણેશ દાદા માવલંકરના પુત્ર પુરૃષોત્તમ માવલંકર, જે ક્યારેક સાંસદ પણ હતા. તેઓ તેમના ખબર પૂછવા ગયા. હું તે વખતે હાજર હતો અને મેં જોયું કે તેમણે ત્યાં આવીને તેમની તબિયત સંદર્ભે એક પણ પ્રશ્ન ન પૂછ્યો. બેઠા, અને આવતાં જ ત્યાં શું સ્થિતિ છે, બીમારી કેવી છે, આવી કોઇ વાતો ન કરી. ટૂચકાઓ સંભળાવવા લાગ્યા અને પહેલી બે-ચાર મિનિટમાં જ વાતાવરણ હળવું બનાવી દીધું. બીમાર વ્યક્તિ પાસે જઇને આપણે ઘણી વાર તેમને બીમારીથી  ડરાવી દઇએ છીએ.  વાલીઓને હું કહીશ, ક્યારેક આપણે બાળકો સાથે પણ આવું જ  કરીએ છીએ. શું

તમને ક્યારેય લાગ્યું કે પરીક્ષાના દિવસોમાં બાળકોને હસી-ખુશીનું  વાતાવરણ આપીએ ? તમે જોજો, વાતાવરણ બદલાઇ જશે.

એક કમાલનો ફોન કોલ મને આવ્યો છે. તે સજ્જન મને તેમનું નામ કહેવા માગતા નથી. ફોન સાંભળીને તમને  ખબર પડી જશે કે તેઓ પોતાનું નામ કહેવા કેમ નથી માગતા ?

“નમસ્કાર, વડાપ્રધાનશ્રી, હું મારું નામ કહી શકતો નથી કારણકે મેં કામ જ કંઇક એવું કર્યું હતું બાળપણમાં. મેં બાળપણમાં  એક વાર ચોરી કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. તે માટે મેં ઘણી તૈયારી કરવાની શરૂ કરી હતી કે ચોરી કેવી રીતે કરવી.  તેની રીતો શોધવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેના લીધે મારો ઘણો સમય વેડફાઇ ગયો.  તે વખતે હું ભણીને-વાંચીને એટલા જ માર્ક લાવી શકતો હતો, જેટલો મેં ચોરી કરવા માટે મગજ ચલાવવામાં વાપર્યું.  અને જ્યારે મેં નકલ કરીને પાસ થવાનો પ્રયાસ કર્યો તો તેમાં હું પકડાઇ પણ ગયો  અને મારા કારણે મારી આસપાસના અનેક મિત્રોને ઘણી તકલીફ પડી.”

તમારી વાત સાચી છે. આ શોર્ટ કટવાળા રસ્તા જે હોય છે તે નકલ કરવા માટે કારણ બની જાય છે. ઘણી વાર પોતાના પર વિશ્વાસ ન હોવાના લીધે મન થાય છે કે બાજુવાળામાંથી જરા જોઇ લઉં , ખાતરી કરી લઉં કે મેં જે લખ્યું છે તે સાચું છે કે નહીં અને ઘણી વાર તો આપણે સાચું લખ્યું હોય છે પણ બાજુવાળાએ ખોટું લખ્યું હોય છે તો તેણે જે લખ્યું છે તેને આપણે સાચું માની બેસીએ છીએ અને ફસાઇ જઇએ છીએ. આમ, ચોરી ક્યારેય ફાયદો કરાવતી નથી. “To cheat is to be cheap, So  please don’t cheat.” મહેરબાની કરીને  છેતરપિંડી ન કરો. ચોરી તમને ખરાબ બનાવે છે. આથી ચોરી ન કરો. તમે ઘણી વાર એ સાંભળ્યું હશે કે

ચોરી ન કરો, ચોરી ન કરો. હું પણ તમને એ જ વાત ફરી ફરીને કહું છું. ચોરીને તમે દરેક રૂપમાં જોઇ લો. તે જીવનને નિષ્ફળ બનાવવાના રસ્તા તરફ તમને ઢસડી જઇ રહી છે,  અને પરીક્ષામાં જ નિરીક્ષકે પકડી લીધા તો તમારી કારકિર્દી ખરાબ થઇ જશે અને મારી વાત માનો તો, કોઇ તમને નહીં પકડે તો પણ તમારા મન પર જીવનભર એક ભાર તો રહેશે જ કે તમે આવું કર્યું હતું અને જ્યારે પણ તમારે તમારાં બાળકોને સમજાવવાં હશે તો તમે આંખમાં આંખ મેળવીને સમજાવી નહીં શકો.  એક વાર જો ચોરીની ટેવ પડી ગઇ તો જીવનમાં ક્યારેય કંઇ શીખવાની ઇચ્છા જ નહીં રહે. પછી તો તમે ક્યાં પહોંચી શકશો ?

ધારો કે, તમે તમારા રસ્તાને ખાડામાં પરિવર્તિત કરી રહ્યા છો અને મેં જોયું છે કે કેટલાક લોકો એવા હોય છે જે ચોરીની રીતો શોધવામાં પોતાની પ્રતિભાનો ઉપયોગ કરી દે છે, એટલો ભોગ તેની પાછળ આપે છે કે વાત ન પૂછો.  તેમની સમગ્ર રચનાત્મકતા, આટલો જ સમય જો તમે પરીક્ષાની તૈયારીમાં- વાંચવામાં આપો તો કદાચ નકલની  તમને જરૂર જ નહીં પડે. તમારી પોતાની મહેનતથી જે પરિણામ પ્રાપ્ત થશે, તેનાથી જે આત્મવિશ્વાસ વધશે તે અદ્દભૂત હશે. 

એક ફોન કોલ આવ્યો છે –

“નમસ્તે, વડાપ્રધાનશ્રી, My name is Monica. મારૂં નામમોનિકા છે અને હું બારમા ધોરણની વિદ્યાર્થિની છું. હું તમને બોર્ડની પરીક્ષા સંદર્ભે કેટલાક પ્રશ્નો પૂછવા માગું છું. મારો પહેલો પ્રશ્ન એ છે કે શું આપણે આપણી પરીક્ષા દરમિયાન જે ભાર જે તણાવ ઊભો થાય છે તેને ઘટાડી શકીએ અને  મારો બીજો પ્રશ્ન એ છે કે  અથવા પરીક્ષા ભાર રૂપ કેમ લાગે છે  હળવી કેમ નહીં આપનો આભાર.”

જો પરીક્ષાના દિવસોમાં હું રમતગમતની વાત કરીશ તો તમારા શિક્ષકો, તમારાં માતાપિતા મારા પર ગુસ્સો કરશે, તેઓ નારાજ થઇ જશે કે આ કેવા વડાપ્રધાન છે જે બાળકોને પરીક્ષાના સમયમાં કહી રહ્યા છે કે રમો. કારણ કે સામાન્ય ધારણા એવી છે કે જો વિદ્યાર્થી રમતગમતમાં ધ્યાન આપે તો ભણવા પ્રત્યે બેધ્યાન થઇ જાય છે. આ  મૂળભૂત ધારણા જ ખોટી છે, સમસ્યાનું મૂળ તે જ છે.  સર્વાંગીણ વિકાસ કરવો હોય તો પુસ્તકોની બહાર પણ જિંદગી હોય છે અને તે ઘણી મોટી હોય છે. તેને પણ જીવવાનો, શીખવાનો  આ જ સમય હોય છે. કોઇ એમ કહે કે હું પહેલા આ બધી પરીક્ષાઓ પાસ કરી લઉં, પછી રમીશ. તો તે અસંભવ છે. જીવનને ઢાળવાનો આ જ સમય હોય છે. તેને જ ઉછેર કહે છે. વાસ્તવમાં, પરીક્ષા સંદર્ભે, મારી દૃષ્ટિએ ત્રણ વાત ઘણી જરૂરી છે – પૂરતો આરામ, બીજું શરીર માટે જેટલી જરૂરી છે તેટલી ઊંઘ અને ત્રીજું મગજની પ્રવૃત્તિ સિવાય પણ શરીરનો એક ઘણો મોટો  હિસ્સો છે. તો શરીરના બાકી હિસ્સાઓને પણ શારીરિક પ્રવૃત્તિ મળવી જોઇએ.

શું તમે ક્યારેય વિચાર્યું છે કે જ્યારે આટલું બધું સામે હોય તો બે પળ બહાર નીકળીને જરા આકાશ તરફ જોઇ લઇએ, જરા વૃક્ષ – છોડ તરફ જોઇ લઇએ, થોડું મન હળવું કરી લઇએ. આમ કરવાથી તમે જોજો, એક તાજગી સાથે ફરીથી તમે તમારા ઓરડામાં, પોતાનાં પુસ્તકો વચ્ચે આવી જશો. તમે જે પણ કરી રહ્યા હો, તેને થોડી વાર પડતું મૂકો, ઊભા થઇ બહાર જાવ, રસોડામાં જાવ, તમારી પસંદની જે ચીજ છે તેને જરા શોધો. તમને ભાવતાં બિસ્કિટ મળી જાય તો ખાવ. થોડું હસો– મજાક કરો. માત્ર પાંચ મિનિટનો જ કેમ ન હોય, પણ થોડો બ્રેક લો. તમને લાગશે કે કામ સરળ બની રહ્યું છે. બધાયની પસંદ તો મને ખબર નથી પણ મારો તો આ અનુભવ છે. આવા સમયે ઊંડા શ્વાસ લો તો ઘણો ફાયદો થાય છે. ઊંડા શ્વાસ   લેવાથી ઘણા હળવા થઇ જવાય છે. ઊંડા શ્વાસ લેવા માટે કોઇ ઓરડામાં બંધ રહેવાની જરૂર નથી. જરા ખુલ્લા આકાશની નીચે જાવ, અગાશી પર ચાલ્યા જાવ, પાંચ મિનિટ ઊંડા શ્વાસ લઇને પછી ફરી ભણવા બેસી જાવ. તમે અનુભવશો કે શરીર એકદમ હળવું  બની જશે અને શરીર તો હળવું બનશે જ , મગજને  પણ હળવું બનાવી દેશે. કેટલાક લોકોને લાગે છે કે રાત્રે મોડે સુધી જાગશું – વધુને વધુ વાંચશું, જી ના. શરીરને જેટલી ઊંઘની આવશ્યકતા છે તેટલી જરૂર લો. તેનાથી તમારો વાંચવાનો સમય વેડફાશે નહીં. ઉલટું, વાંચવાની શક્તિ વધશે. ઝડપથી યાદ  રહેશે.  તમારી એકાગ્રતા વધશે. તાજગી આવશે. તમારી કાર્યક્ષમતામાં એકંદરે  ઘણો બધો વધારો થશે.  હું જ્યારે ચૂંટણી સમયે સભાઓ કરૂં છું તો ક્યારેક મારૂં ગળું બેસી જાય છે. મને એક લોક ગાયક મળવા આવ્યા. તેમણે આવીને મને પૂછ્યું – તમે કેટલા કલાક સૂવો છો ? મેં કહ્યું , “કેમ ભાઇ, ? તમે ડોક્ટર છો, શું ?” “ના ના.” તેઓ બોલ્યા.” ચૂંટણી સમયે ભાષણ કરતા કરતાં તમારો અવાજ ખરાબ થઇ જાય છે તેનો તેની સાથે સંબંધ છે. તમે પૂરતી ઊંઘ લેશો તો જ તમારી સ્વરપેટીને પૂરતો આરામ મળશે. હવે મેં તો ક્યારેય ઊંઘ, મારા ભાષણ અને મારા અવાજ વિશે વિચાર્યું જ નહોતું. તેમણે મને એક જડીબુટ્ટી આપી દીધી.  તો સાચે જ, આપણે આ ચીજોનું જેટલું મહત્વ સમજીએ તો આપણને  ફાયદો થશે, તમે જોજો.  પરંતુ એનો  અર્થ એ પણ નથી કે બસ સૂતા જ રહેવું. પરંતુ કેટલાક લોકો કહેશે કે વડાપ્રધાનશ્રીએ કહી દીધું છે કે હવે જાગવાની જરૂર નથી. બસ સૂતા જ રહેવાનું છે. આવું ન કરતા નહીંતર તમારા પરિવારના લોકો મારાથી નારાજ થઇ જશે. અને  જે દિવસે તમારી માર્કશીટ આવશે, તેમને તમે નહીં, હું જ દેખાઇશ.  તો આવું ન કરતા.  અને આથી હું કહીશ, “p for prepared and p for play,” જે રમે તે ખિલે. “ ધ પર્સન હુ પ્લેયસ

શાઇન્સ. ” (The person who plays, shines ) મન, બુદ્ધિ, શરીરને સચેત રાખવા માટે આ એક ઘણી મોટી ઔષધિ છે.

ઠીક છે, યુવા મિત્રો,  તમે પરીક્ષાની તૈયારી કરી  રહ્યા છો અને હું તમને મનની વાતોમાં જકડીને બેઠો છું. બની શકે કે, આજની મારી આ વાતો પણ તમારા માટે હળવાશનું કામ કરશે જ. પરંતુ સાથે-સાથે એમ પણ કહીશ, મેં જે કહ્યું છે, તેને ભાર ન બનવા દો. થાય તો જ કરો, ન થાય તો ન કરતા, નહીં તો તે પણ એક બોજ બની જશે. તો જેવી રીતે હું તમારા પરિવારને – માતાપિતાને બોજ ન બનવાની સલાહ આપું છું તે વાત મને પણ લાગુ પડે છે. પોતાના સંકલ્પને યાદ કરતા પોતાના પર વિશ્વાસ રાખીને , પરીક્ષા માટે જાવ. મારી ઘણી ઘણી શુભકામનાઓ છે. દરેક કસોટીમાંથી પાર ઉતરવા માટે કસોટી, ઉત્સવ બનાવી દો. પછી ક્યારેય કસોટી કસોટી જ નહીં રહે. આ મંત્રને આગળ લઇને આગળ વધો.

પ્રિય દેશવાસીઓ, ફેબ્રુઆરી 2017 એ ભારતીય તટ રક્ષક દળ (ઇન્ડિયન કોસ્ટ ગાર્ડ ) ને ચાલીસ વર્ષ પૂરાં થઇ રહ્યાં છે. આ અવસરે હું કોસ્ટ ગાર્ડના બધા અધિકારીઓ અને જવાનોને રાષ્ટ્ર પ્રત્યે તેમની સેવા માટે ધન્યવાદ આપું છું.   એ ગર્વની વાત છે કે કોસ્ટ ગાર્ડે દેશમાં નિર્મિત પોતાના બધાં 126 જહાજો અને 62 વિમાનો સાથે વિશ્વનાં ચાર સૌથી મોટા કોસ્ટ ગાર્ડ વચ્ચે  પોતાનું સ્થાન બનાવી રાખ્યું છે. કોસ્ટ ગાર્ડનો મંત્ર છે. – “વયમ રક્ષામઃ” પોતાના  આ આદર્શ વાક્યને ચરિતાર્થ કરતા, દેશની સમુદ્ર સીમાઓ અને સમુદ્રિ જગ્યાઓને સુરક્ષિત રાખવા માટે કોસ્ટ ગાર્ડના જવાનો પ્રતિકૂળ સ્થિતિઓમાં પણ દિવસ-રાત તત્પર રહે છે. ગત વર્ષે કોસ્ટ ગાર્ડના લોકોએ પોતાની જવાબદારીઓની સાથે સાથે આપણા દેશના સમુદ્ર તટને સ્વચ્છ બનાવવાનું પણ એક મોટું અભિયાન હાથ ધર્યું હતું અને હજારો લોકો તેમાં જોડાયા હતા. તટીય સુરક્ષાની સાથોસાથ તટીય સ્વચ્છતાની પણ તેમણે ચિંતા કરી, કાળજી લીધી. ખરેખર તેઓઅભિનંદનના અધિકારી છે.  અને  બહુ ઓછો લોકોને ખબર હશે કે આપણા દેશમાં કોસ્ટ ગાર્ડમાં માત્ર પુરૂષો જ નહીં, સ્ત્રીઓ પણ ખભે ખભા મેળવીને સમાન રીતે પોતાની જવાબદારીઓ નિભાવી રહી છે. અને સફળતાપૂર્વક નિભાવી રહી છે. કોસ્ટ ગાર્ડની આપણી મહિલા અધિકારી પાઇલોટ , નિરીક્ષક (ઓબ્ઝર્વર) તરીકે પણ છે એટલું જ નહીં, હોવરક્રાફ્ટ પણ સંભાળે છે. આજે જ્યારે સામુદ્રિક સુરક્ષા એક મહત્વનો વિષય સમગ્ર વિશ્વમાં બનેલો છે, ત્યારે ભારતની સામુદ્રિક સુરક્ષામાં લાગેલા ભારતીય તટરક્ષક  દળ (ઇન્ડિયન કોસ્ટ ગાર્ડ) ની ચાલીસમી વર્ષગાંઠ પર તેમને ખૂબ અભિનંદન આપું છું.

1 ફેબ્રુઆરીએ વસંત પંચમીનો તહેવાર છે. વસંતને સર્વશ્રેષ્ઠ ઋતુના રૂપમાં સ્વીકૃતિ મળી છે. વસંત ઋતુઓની રાણી છે. આપણા દેશમાં વસંત પંચમી સરસ્વતી પૂજાનો એક મોટો તહેવાર હોય છે. વિદ્યાની આરાધનાનો અવસર મનાય છે. એટલું જ નહીં, વીરો માટે પ્રેરણાનો પર્વ પણ છે. “મેરા રંગ દે બસંતી ચોલા” – આ જ તો પ્રેરણા છે. આ વસંત પંચમીના પવિત્ર તહેવાર પર મારી દેશવાસીઓને ખૂબ-ખૂબ શુભકામના છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, “મનની વાત” માં આકાશવાણી પણ પોતાની કલ્પના સાથે હંમેશાં નવા રૂપ-રંગ ભરે છે. ગત મહિનાથી તેણે મારી  “મનની વાત” પૂરી થયા પછી તરત જ પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં “મનની વાત” સંભળાવવાનું શરૂ કર્યું છે. તેને વ્યાપક સ્વીકૃતિ મળી છે. દૂર-દૂરથી લોકો પત્રો લખી રહ્યા છે.

હું આકાશવાણીને  તેના આ સ્વયં પ્રેરણાથી કરાયેલા કામ માટે ખૂબ-ખૂબ અભિનંદન આપું છું. દેશવાસીઓ, હું આપને પણ અભિનંદન આપું છું,  “મનની વાત” મને આપની સાથે જોડાવાનો એક બહુ મોટો  અવસર  આપે છે.  ઘણી ઘણી શુભકામનાઓ.

ધન્યવાદ.

મારા પ્યારા દેશવાસીઓ નમસ્કાર (પ્રણામ). તમને બધાને ક્રિસમસની ખૂબ-ખૂબ શુભકામનાઓ. આજનો દિવસ એટલે જીવનમાં સેવા, ત્યાગ અને કરુણાને આપણાં જીવનમાં મહત્વ આપવાનો અવસર છે. પ્રભુ ઇસુએ કહ્યું હતું કે, “ગરીબો આપણો ઉપકાર નહીં, આપણો સ્વીકાર ઇચ્છે છે” સેન્ટ લ્યૂકના ગોસ્પલમાં લખ્યું છે કે, “પ્રભુ ઇસુએ ગરીબોની સેવા માત્ર નથી કરી, પરંતુ ગરીબો દ્વારા કરાયેલી સેવાના વખાણ પણ કર્યા છે”અને આ જ સાચું(ખરેખરનું, વાસ્તવનું) સશક્તિકરણ છે.આની સાથે જોડાયેલી એક વાર્તા છે જે ખૂબ પ્રચલિત છે. વાર્તામાં એવું કહેવાયું છે કે, પ્રભુ ઇસુ એક મંદિરના ખજાના પાસે ઊભા હતા. ત્યાં કેટલાય અમીર લોકો આવ્યાં અને તેમણે અઢળક દાન કર્યું. ત્યાર બાદ એક ગરીબ વિધવા આવી અને તેણે દાનરૂપે તાંબાના બે સિક્કા આપ્યા. આમ જોવા જઇએ તો તાંબાના બે સિક્કા એ બહુ મોટુ દાન ન કહેવાય. ત્યાં હાજર ભક્તોનાં મનમાં કુતૂહલ થાય એ બહુ સ્વાભાવિક હતુ. ત્યારે પ્રભુ ઇસુએ કહ્યું કે, આ સ્ત્રીએ સૌથી વધુ દાન કર્યું છે. કેમકે બીજા બધા લોકોએ દાનમાં ઘણું બધું આપ્યું પરંતુ આ સ્ત્રીએ તો પોતાનું સર્વસ્વ દાનમાં અર્પણ કરી દીધું.

આજે 25 ડિસેમ્બર, મહામહીમ મદન મોહન માલવીયજી ની જન્મજયંતી પણ છે. ભારતીય જનમાનસમાં સંકલ્પ અને આત્મવિશ્વાસની જાગૃતિ લાવવાવાળા માલવીયજીએ આધુનિક શિક્ષાને એક નવી દિશા આપી. જન્મજયંતિ પર તેમને ભાવભીની શ્રદ્ધાંજલી. હમણાં બે દિવસ પહેલાં જ, માલવીયજીની તપોભૂમિ બનારસમાં ઘણાં બધા વિકાસ કાર્યોંનો શુભારંભ કરવાનો મને અવસર મળ્યો.મૈં વારાણસીમાં બીએચયુમાં, મહામહીમ મદન મોહન માલવીય કેન્સર સેન્ટરનું ખાતમુહૂર્ત (ભૂમિપૂજન) કર્યું છે. આ સમગ્ર વિસ્તારમાં નિર્માણ થઇ રહ્યું છે, આ કેન્સર સેન્ટર માત્ર પૂર્વી ઉતર-પ્રદેશનાં લોકો માટે જ નહીં, પરંતુ ઝારખંડ-બિહાર સુધીનાં લોકો માટે પણ મહત્વપૂર્ણ વરદાન બની રહેશે.

આજે ભારત રત્ન તેમજ પૂર્વ પ્રધાનમંત્રી આદરણીય અટલ બિહારી વાજપેયીજીનો પણ જન્મદિવસ છે. આ દેશ અટલજીના યોગદાનને ક્યારેય ભૂલી ન શકે. તેમનાં નેતૃત્વમાં આપણે પરમાણુ ઊર્જા ક્ષેત્રમાંસફળતા મેળવીને દેશને સન્માન અપાવ્યું. પાર્ટીના નેતા હોય કે સંસદ સભ્ય હોય, મંત્રી હોય કે પ્રધાનમંત્રી, અટલજીએ પ્રત્યેક ભૂમિકામાં એક આદર્શવાદિતા પ્રસ્થાપિત કરી. અટલજીનાં જન્મદિવસે હું તેમને વંદન કરું છું અને તેમનાં સારાં સ્વાસ્થ્ય માટે ભગવાનને પ્રાર્થના કરું છું. એક કાર્યકર્તા તરીકે અટલજી સાથે મને કામ કરવાનું સૌભાગ્ય મળ્યું. તેમની સાથેની ઘણી બધી યાદોં આંખ સામે તરી આવે છે. આજે સવારે જ્યારે મેં ટ્વીટ કર્યું ત્યારે એક જૂનો વિડીઓ પણ શેયર કર્યો. એક સામાન્ય કાર્યકર્તાના રૂપમાં અટલજીના પ્રેમનું જે સૌભાગ્ય મને મળ્યું(સાંપડ્યું) છે એ માત્ર તે વિડીયો જોઇને સમજાઇ જશે.

આજે ક્રિસમસના દિવસે, ભેટ સ્વરૂપે, દેશવાસીઓને બે યોજનાઓનો લાભ મળવાનો છે. બીજી રીતે કહીએ તો દેશવાસીઓ માટે બે નવી યોજનાઓનો શુભારંભ થવા જઇ રહ્યો છે.સમસ્ત દેશમાં, ગામ હોય કે શહેર હોય, શિક્ષિત હોય કે અશિક્ષિત હોય, કેશલેસ શું છે, કેશલેસ વેપાર કેવી રીતે ચાલે છે, પૈસા(કેશ) વગર ખરીદી કેવી રીતે થઇ શકે– ચારો તરફ જીજ્ઞાષાનો માહોલ ફેલાયેલો છે. દરેક લોકો એક-બીજા પાસેથી શીખવા-સમજવા માગે છે. આ વાતને પ્રોત્સાહન આપવા માટે, મોબાઇલ બેંકીંગ વધુ મજબૂત બને એ માટે – ઇ-પેમેન્ટ ની આદત કેળવાય તે માટે, ભારત સરકાર તરફથી, ગ્રાહકો માટે અને નાના વેપારીઓ માટે બે નવી પ્રોત્સાહન યોજનાનો આજથી આરંભ થવા જઇ રહ્યો છે. એક યોજના ગ્રાહકોને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે - “લકી ગ્રાહક યોજના” અને બીજી યોજના વેપારીઓના પ્રોત્સાહન માટે–Digiધન વેપાર યોજના.    

આજે 25 ડિસેમ્બરે ક્રિમસમની ભેટ સ્વરૂપે, પંદર હજાર લોકોને ડ્રો સિસ્ટમથી ઇનામ મળશે અને એ પંદર હજાર લોકોના ખાતામાં એક-એક હજાર રૂપીયા ઇનામ રૂપે ભરાશે અને આ ભેટ માત્ર આજના એક દિવસ પૂરતી સિમીત નથી, આ યોજના આજથી શરૂ થઇને હવેના 100 દિવસ સુધી ચાલશે. દરરોજ પંદર હજાર લોકોનેએક-એક હજાર રૂપિયાનું ઇનામ મળશે. 100 દિવસમાં, લાખો પરિવારોને, કરોડો રૂપિયાની ભેટ મળવાની છે પરંતુ આ ઇનામના હકદાર ત્યારેજ બનાશે જ્યારે તમે મોબાઇલ બેંકીંગ, ઇ-બેંકીંગ, રુપે કાર્ડ(RuPay Card), યુપીઆઇ(UPI), યુએસએસડી (USSD)– આ ડિજીટલ ચુકવણીની પધ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરશો, અને તેના આધારે જ ડ્રો થશે. આ સાથે આવા ગ્રાહકો માટે અઠવાડિયામાં એક દિવસ મોટો ડ્રો થશે, જેમાં ઇનામ પણ લાખોનાં હશે અને ત્રણ મહિના પછી, 14 એપ્રિલે ડૉ.બાબા સાહેબ આંબેડકરની જન્મ જયંતિ છે, ત્યારે એક બંપર ડ્રો થશે, જેમાં કરોડોનાં ઇનામ હશે. “Digiધન વેપાર યોજના” મુખ્ય રૂપે વેપારીઓ માટે છે. વેપારીઓ સ્વયં આ યોજના સાથે જોડાય અને પોતાનો વેપાર પણ કેશલેસ બનાવે એ માટે ગ્રાહકોને પણ જોડે. આવાં વેપારીઓને પણ અલગથી ઇનામ આપવામાં આવશે અને આ ઇનામ હજારોની સંખ્યામાં હશે.વેપારીઓનો પોતાનો વેપાર પણ ચાલશે અને ઇનામનો લહાવો પણ મળશે. આ યોજના, સમાજનાં દરેક વર્ગ, ખાસ કરીને સામાન્ય ગરીબ અને નિમ્ન મધ્યમ વર્ગને કેન્દ્રમાં રાખીને બનાવવામાં આવી છે, અને એટલા માટે જ જો 50 રૂપીયાથી ઉપર કોઇ વસ્તુ ખરીદે છે અને ત્રણ હજારથી ઓછી ખરીદી કરે છે એ જ લોકોને આ યોજનાનો લાભ મળશે.ત્રણ હજાર રૂપીયાથી વધુ ખરીદી કરવાવાળાઓને આ ઇનામનો લાભ નહીં મળે. ગરીબથી ગરીબ લોકો પણ USSD નો ઉપયોગ કરી feature ફોન, સાધારણ ફોનના માધ્યમથી સામાન ખરીદી પણ શકે છે અને સામાન વેચી પણ શકે છે અને રૂપીયાની ચુકવણી પણ કરી શકે છે અને એ દરેક વ્યક્તિ આ યોજનાના લાભાર્થી બની શકે છે. ગ્રામીણ ક્ષેત્રોમાં પણ લોકો AEPS ના માધ્યમથી ખરીદ-વેચાણ કરી શકે છે અને એ લોકો પણ ઇનામ જીતી શકે છે. કેટલાય લોકોને આશ્ર્ચર્ય થશે કે, ભારતમાં આજે લગભગ 30 કરોડ RuPay Card છે, જેમાંથી 20 કરોડ ગરીબ પરિવારવાળા, જે જન-ધન ખાતાવાળા છે તેમની પાસે છે. આ 30 કરોડ લોકો તરત જ આ ઇનામી યોજનાનો ભાગ બની શકે છે. મને વિશ્વાસ છે કે મારા દેશવાસીઓ આ વ્યવસ્થામાં રુચિ કેળવશે અને તમારી આસ-પાસ જે યુવાનો હશે, તેઓ જરૂરથી આના વિશે જાણતાં જ હશે, તમે તેમને પૂછી શકો છો, તે તમને જરૂરથી સમજાવશે. અરે, તમારા પરિવારમાં પણ 10 માં – 12 માં ધોરણમાં ભણતાં બાળકો હશે, તે લોકો પણ તમને સરળ રીતે આ શીખવી સકશે. આ ખૂબ જ સરળ છે – તમે જે રીતે મોબાઇલ ફોનથી વોટ્સઅપ મેસેજ મોકલો છો આ એટલું જ સરળ કાર્ય છે.

મારા પ્યારા દેશવાસીઓ, મને એ જાણીને આનંદ થાય છે કે દેશમાં ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો, ઇ-પેમેન્ટ કેવી રીતે કરવું, ઓનલાઇન પેમેન્ટ કેવી રીતે કરવું, તેની જાગૃતતા ખૂબ ઝડપથી વધી રહી છે. છેલ્લાં કેટલાક દિવસોમાં કેશલેસ વેપાર, રોકડ વિનાનો વેપાર, 200 થી 300 ટકા વધ્યો છે. આને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ભારત સરકારે એક મોટો નિર્ણય લીધો છે. આ નિર્ણય કેટલો મોટો છે, એઅંદાજ વેપારીઓ સારી રીતે લગાવી શકે છે. જે વેપારી ડિજીટલ લે-વેચ કરશે, પોતાના વેપારમાં રોકડાની જગ્યાએ ઓનલાઇન પેમેન્ટની પધ્ધતિ વિકસાવશે, એવા વેપારીઓને ઇનકમટેક્ષમાં છૂટ અપાઇ છે.

હું દેશનાં દરેક રાજ્યોને શુભેચ્છા પાઠવું છું, યુનિયન ટેરીટરી ને પણ શુભેચ્છા પાઠવું છું. દરેકે પોત-પોતાની રીતે આ અભિયાનને આગળ વધાળ્યું છે. આંધ્રપ્રદેશનાં મુખ્યમંત્રી શ્રીમાન ચંદ્રબાબૂ નાયડૂની અધ્યક્ષતામાં એક કમિટીની નિમણૂક કરી છે, જે આ વિષય સંદર્ભે અનેક યોજનાઓ પર વિચાર કરી રહી છે. પરંતુ મારા ધ્યાનમાં આવ્યું છે કે, અનેક રાજ્ય સરકારોએ પણ પોતાની રીતે આવી કેટલીય યોજનાઓનો આરંભ કર્યો છે અને તેનો અમલ પણ કર્યો છે. કોઇકે મને જણાવ્યું કે આસામ સરકારે પ્રોપર્ટી ટેક્ષ અને વેપાર લાયસન્સ ફીની ડિજીટલ ચૂકવણી પર 10 ટકાની છૂટ આપવાનો નિર્ણય કર્યો છે. જે ગ્રામીણ બેંકોની બ્રાન્ચ જાન્યુઆરીથી માર્ચ વચ્ચેના ગાળામાં પોતાના 75 ટકા ગ્રાહકોના ઓછામાં ઓછા બે ડિજીટલ ટ્રાન્જેક્શન કરાવશે, તેમને સરકાર તરફથી 50 હજાર રૂપિયા ઇનામ રૂપે મળશે. 31 માર્ચ, 2017 સુધી 100 ટકા ડિજીટલ ટ્રાન્જેક્શન કરવાવાળા ગામોને સરકાર તરફથી ‘ઉત્તમ પંચાયત ફોર ડિજી ટ્રાન્જેક્શન’ અંતર્ગત 5 લાખ રૂપિયાના ઇનામ આપવાની જાહેરાત કરી છે. ખેડૂતો માટે ‘ડિજીટલ કૃષક શિરોમણી’ અંતર્ગત અસમ સરકારે 10 ખેડૂતોને 5 હજાર રૂપિયાનું ઇનામ આપવાનો નિર્ણય કર્યો છે, જે બીજ અને ખાતરની ખરીદી માટે સંપૂર્ણપણે ડિજીટલ ચૂકવણીના ઉપયોગ કરનારને મળશે. હું આસામ સરકારને શુભેચ્છા પાઠવું છું, તેમજ આવી શુભ શરૂઆત કરનાર દરેક સરકારને બિરદાવું છું.   

કેટલીય સંસ્થાઓએ પણ ગામ ગરીબ ખેડૂતોની વચ્ચે ડિજીટલ ખરીદ-વેચાણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે કેટલાય સફળ પ્રયોગ કર્યા છે. મને જાણવા મળ્યું છે કે, GNFC - ‘ગુજરાત નર્મદા વેલી ફર્ટિલાઇજર્સ એન્ડ કેમીકલ્સ લિમીટેડ’ જે પ્રમુખ રીતે ખાતરનું કામ કરે છે, ખેડૂતોને સુવિધા રહે તે માટે તેમણે ખાતર જ્યાં વેચાય છે ત્યાં એક હજાર POS Machine લગાવ્યા છે અને 35 હજાર ખેડૂતોને 5 લાખ ખાતરની થેલીઓ ડિજીટલ માધ્યમથી આપવામાં આવી છે અને આ કાર્ય છેલ્લાં બે અઠવાડિયામાં જ થયું છે તેમજ મજાની વાત તો એ છે કે, ગયા વર્ષની સરખામણીએ GNFC ના ખાતરની વેચાણમાં 27 ટકા વૃધ્ધિ નોંધાઇ છે.

ભાઇઓ-બહેનો, આપણી અર્થવ્યવસ્થામાં, આપણી જીવન વ્યવસ્થામાં, અનૈપચારિક ક્ષેત્ર (ઇન્ફોર્મલ સેક્ટર) ખૂબ મોટું છે અને મોટાભાગે લોકોને મજૂરીના પૈસા, કામના પૈસા અથવા પગારના પૈસા રોકડમાં જ ચૂકવાય છે, રોકડેથી જ પગાર અપાઇ ચૂકવાઇ રહ્યો છે અને આપણે જાણીએ છીએ કે આ કારણે જ મજૂરોનું શોષણ થાય છે. જ્યાં 100 રૂપિયા મળવા જોઇએ ત્યાં તેમને 80 મળે છે, 80 મળવા જોઇએ ત્યાં તેમને 50 મળે છે અને ઇન્શ્યોરન્સ જેવા આરોગ્ય ક્ષેત્રની દ્રષ્ટિએ અન્ય બીજી સુવિધાઓ હોય છે, તેમાં પણ તેઓ વંચિત રહી જાય છે. પરંતુ હવે કેશલેસ ચૂકવણી થઇ રહી છે. રૂપિયા સીધા બેંકમાં જમા થઇ રહ્યા છે. એક રીતે જોઇએ તો અનૌપચારિક ક્ષેત્ર ઔપચારિક ક્ષેત્રમાં બદલાઇ રહ્યું છે, શોષણ બંધ થઇ રહ્યું છે, કટકી આપવી પડતી હતી તે પણ હવે બંધ થઇ રહી છે અને મજૂરોને, કારીગરોને, એવા સામાન્ય વ્યક્તિઓને પૂરું વળતર મળવું શક્ય બન્યું છે. સાથોસાથ બીજા અન્ય લાભ મળે છે, તે લાભના પણ તેઓ હકદાર બની રહ્યા છે.

આપણો દેશ તો સર્વાધિક યુવાનોનો દેશ છે. ટેકનોલોજી આપણને સહજ મળેલી છે. ભારત જેવા દેશે તો આ ક્ષેત્રમાં સૌથી આગળ રહેવું જોઇએ. આપણા યુવાઓએ સ્ટાર્ટઅપથી ઘણી પ્રગતિ કરી છે. આ ડિજીટલ મુવમેન્ટ એક સોનેરી તક છે. આપણાં યુવાઓ નવા-નવા વિચારો સાથે, નવી-નવી ટેકનોલોજી સાથે, નવી-નવી પધ્ધતિ સાથે આ ક્ષેત્રને જેટલું મજબૂત બનાવી શકતા હોય, એટલું બનાવવું જોઇએ, સાથે જ દેશને કાળાનાણાંથી, ભ્રષ્ટાચારથી છુટકારો અપાવવાના અભિયાન સાથે પણ આપણે જોડાવું જોઇએ.

મારા પ્યારા દેશવાસિઓ, હું દરેક મહિને ‘મન કી બાત’ પહેલાં જ લોકોને આગ્રહ કરું છું કે તમે મને તમારા સૂચનો આપો, પોતાના વિચાર જણાવો અને હજારોની સંખ્યામાં MyGovપર, NarendraModiAppપર આ વખતે જે સૂચનો આવ્યા, એ વિશે હું કહી શકુ છું કે, 80-90 ટકા સૂચનો ભ્રષ્ટાચાર અને કાળાનાણાં વિરુધ્ધ અવાજ ઉઠાવવાના વિષયને લગતાં આવ્યા, નોટબંધીની ચર્ચા વિશે સૂચનો આવ્યા. આ દરેક બાબતોને જેમ હું સમજ્યો તે આધારેઆને ત્રણ ભાગોમાં વિભાજીત કરું છું.કેટલાક લોકોએ મને લખ્યું છે, તેમાં નાગરિકોનો કેવી-કેવી મુશ્કેલીઓનો નડે છે, કેવી અસુવિધાઓનો સામનો કરવો પડે છે, આ વિષય પર વિસ્તારથી લખ્યું છે. બીજા ઘણાં લખવાવાળાઓના વર્ગમાં મોટોભાગના લોકોએ એ વાત પર ધ્યાન દોર્યું છે કે, આટલું સરસ કાર્ય, દેશની ભલાઇનું કાર્ય, આટલું પવિત્ર કામ, પરંતુ આમ છતાં ક્યાં-ક્યાં કેવી રીતે ગોરખધંધા થઇ રહ્યા છે, કેવી રીતથી ખોટાધંધાઓ માટે નવા-નવા રસ્તા શોધાઇ રહ્યા છે, તેનો પણ ઉલ્લેખ લોકોએ કર્યો છે. અને ત્રીજો તબક્કો એ છે, જેમાં લોકોએ જે થઇ રહ્યું છે તેમાં સમર્થન તો આપ્યું છે, પરંતુ સાથોસાથ આ લડાઇ આગળ વધવી જોઇએ, ભ્રષ્ટાચાર, કાળુંનાણું નષ્ટ થવું જોઇએ, તેના માટે વધુ કઠોર પગલાં લેવાં જોઇએ, આવો ઉત્સાહ વધારનાર, લખવાવાળા લોકો પણ છે.

    હું દેશવાસીઓનો આભારી છું કે, આટલા બધા પત્રો લખીને આપે મને મદદ કરી છે. શ્રીમાન ગુરૂમણિ કેવળે માય ગોવ પર લખ્યું છે  - ‘કાળાં નાણાં પર અંકુશ મૂકવા માટેનું આ પગલું પ્રશંસાને યોગ્ય છે. અમને નાગરિકોને પરેશાની થઇ રહી છે, પરંતુ આપણે બધાં ભ્રષ્ટાચાર વિરૂદ્ધ લડી રહ્યા છીએ અને આ લડાઇમાં અમે જે સહયોગ આપી રહ્યા છીએ તેનાથી અમે ખુશ છીએ. ભ્રષ્ટાચાર, કાળાં નાણાં વગેરે સામે આપણે લશ્કરીદળોની જેમ લડી રહ્યાં છીએ’ ગૂરૂમણિ કેવળજીએ જે વાત લખી છે તેવી જ ભાવના દેશના ખૂણેખૂણામાં ઉજાગર થઇ રહી છે. આપણે બધા તેનો અનુભવ કરી રહ્યા છીએ. પરંતુ એ વાત પણ સાચી છે કે, જયારે જનતા કષ્ટ વેઠતી હોય, તકલીફો સહન કરતી હોય ત્યારે એવો કયો માણસ હોય જેને દર્દ ન થતું હોય ? જેટલી પીડા આપને છે એટલી જ પીડા મને પણ થાય છે. પરંતુ એક ઉત્તમ ધ્યેય માટે, એક ઉચ્ચ હેતુ પાર પાડવા માટે, જયારે સારી નિયતથી કામ થાય છે, ત્યારે આ કષ્ટો વચ્ચે, દુઃખ વચ્ચે, પીડા વચ્ચે પણ દેશવાસીઓ હિંમતથી ટકી રહે છે. હકીકતમાં આ લોકો જ પરિવર્તનના પુરોગામી છે. લોકોને હું એક અન્ય કારણ માટે પણ ધન્યવાદ આપું છું કે, તેમણે માત્ર મુશ્કેલીઓ જ નથી વેઠી, બલ્કે એવા કેટલાક લોકોને સણસણતો જવાબ આપ્યો છે, જે જનતાને ગુમરાહ કરવાની કોશિષ કરી રહ્યા છે. કેટલી બધી અફવાઓ ફેલાવવામાં આવી ? ભ્રષ્ટાચાર અને કાળાંનાણાં સામેની લડાઇમે પણ સાંપ્રદાયિકતાના રંગો રંગવાનો પણ કેટલો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો ? કોઇકે અફવા ફેલાવી, નોટ પર લખેલો સ્પેલિંગ ખોટો છે, કોઇકે કહી દીધું, મીઠાના ભાવ વધી ગયા છે, કોઇકે અફવા ફેલાવી, 2000ની નોટ રદ્દ થવાની છે, 500 અને 100ની નોટો પણ રદ્દ થવાની છે, આ પણ ફરીથી રદ્દ થવાનું છે. પરંતુ મે જોયું કે, જાતજાતની અફવાઓ ફેલાવવા છતાં પણ દેશવાસીઓના મનને કોઇ વિચલીત કરી શક્યું નથી. એટલું જ નહીં, કેટલાય લોકો મેદાનમાં આવ્યા, પોતાની સર્જનાત્મકતા દ્વારા, પોતાની બુદ્ધિશકિત દ્વારા અને અફવા ફેલાવનારાઓને  ઉઘાડા પાડી દીધા. અફવાઓને પણ ખુલ્લી પાડી દીધી અને સત્યને સામે લાવીને ખડું કરી દીધું. જનતાના આ સામર્થ્યને પણ હું સો સો વંદન કરૂં છું.

    મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, હું એ સ્પષ્ટ અનુભવ કરી રહ્યો છું કે, જયારે સવાસો કરોડ દેશવાસી તમારી સાથે ઉભા હોય, ત્યારે કંઇ પણ અશક્ય નથી હોતું. અને જનતા જનાર્દન જ તો ઇશ્વરનું રૂપ હોય છે. જનતાના આશીર્વાદ, ઇશ્વરના જ આશીર્વાદ બની જાય છે. “ હું દેશની જનતાને ધન્યવાદ આપું છું, એમને વંદન કરૂં છું કે, ભ્રષ્ટાચાર અને કાળાં નાણાં સામેના આ મહાયજ્ઞમાં લોકોએ પૂરા ઉત્સાહથી ભાગ લીધો છે. હું ઇચ્છતો હતો કે, ભ્રષ્ટાચાર અને કાળાં નાણાં વિરૂદ્ધ જે આ લડાઇ ચાલી રહી છે. રાજકીયપક્ષો માટે પણ, રાજકીય પક્ષોને અપાતા ફાળા માટે પણ સંસદગૃહમાં વ્યાપક ચર્ચા થાય. જો સંસદ ચાલી હોત તો ચોક્કસ સારી ચર્ચા થાત. જે લોકો અફવા ફેલાવી રહ્યા છે કે, રાજકીય પક્ષોને બધી છૂટછાટ છે તે ખોટી છે. કાયદો બધા માટે સમાન જ હોય છે, પછી એ વ્યકિત હોય, સંગઠન હોય કે રાજકીય પક્ષ હોય, દરેકે કાયદાનું પાલન કરવાનું જ હોય છે અને કરવું જ પડશે. જે લોકો ખુલ્લંખુલ્લા ભ્રષ્ટાચાર અને કાળાંનાણાંને ટેકો નથી આપી શકતાં તે આખો વખત સરકારની ત્રૂટીઓ શોધવામાં જ લાગ્યા રહે છે. ”

    એક વાત એવી પણ આવે છે કે, વારંવાર નિયમ શા માટે બદલાય છે ? આ સરકાર જનતા-જનાર્દન માટે છે. સરકાર જનતાનો સતત પ્રતિભાવ લેવાનો પ્રયાસ કરે છે. જનતા-જનાર્દનને કયાં તકલીફ પડે છે ? કયા નિયમના કારણે મુશ્કેલી ઉભી થાય છે ? તેનો શું ઉપાય થઇ શકે છે ? સરકાર એક સંવેદનશીલ સરકાર હોવાના કારણે સરકાર હરપળ જનતા-જનાર્દનની સુખસુવિધાને ધ્યાનમાં રાખીને જેટલા પણ નિયમ બદલવા પડે છે. તે બદલતી રહે છે. જેથી લોકોની પરેશાની ઓછી થાય. બીજી બાજુ મેં પહેલા જ દિવસે કહ્યું હતું, આઠમી તારીખે કહ્યું હતું કે, આ લડાઇ અસાધારણ છે. 70 વર્ષથી બેઇમાની અને ભ્રષ્ટાચારના કાળા ધંધામાં જે શકિતઓ જોડાયેલી છે, તેમની તાકાત કેટલી છે ! એવા લોકો સાથે મુકાબલો કરવાનું મેં જયારે નક્કી કરી લીધું છે, તો તે લોકો પણ સરકારને હરાવવા માટે રોજ નવા નુસ્ખા અપનાવે છે. એ લોકો જયારે નવો નુસ્ખો અજમાવે છે તો તેને કાપવા માટે નવી રીત અપનાવવી પડે છે. “ તું ડાળે –ડાળે તો હું પાંદડે – પાંદડે ” કેમ કે, આપણે નક્કી કર્યું છે કે, ભ્રષ્ટાચારીઓને, કાળાધંધાને, કાળાં નાણાંને આપણે નાબૂદ કરવા છે.

    બીજી તરફ, કેટલાય લોકોના પત્રો એ બાબતના આવે છે કે, જેમાં કઇ રીતે ગડબડ કરાઇ રહી છે, કઇ રીતે નવાનવા માર્ગ શોધાઇ રહ્યા છે, તેની ચર્ચા છે. વ્હાલા દેશવાસીઓને હું અંતઃકરણપૂર્વક અભિનંદન આપવા માંગુ છું. આજે આપ લોકો ટીવી પર, સમાચારપત્રોમાં જોતાં હશો કે, રોજ નવા-નવા લોકો પકડાઇ રહ્યા છે, નોટો પકડાઇ રહી છે, દરોડા પડાઇ રહ્યા છે, સારા-સાર લોકો પકડાઇ રહ્યા છે. આ કેવી રીતે શક્ય બન્યું ? હું તેનું રહસ્ય જણાવું. રહસ્ય એ છે કે, આ બધી જાણકારી મને લોકો પાસેથી મળી રહી છે. સરકારી તંત્ર તરફથી જેટલી જાણકારી મળે છે, તેના કરતાં અનેકગણી વધારે માહીતી અદના નાગરિકો પાસેથી મળી રહી છે અને મોટાભાગે અમને સફળતા મળી રહી છે તે સાધારણ નાગરિકોની જાગરૂકતાના કારણે મળી રહી છે. મારા દેશનો જાગૃત નાગરિક આવા તત્વોને ખુલ્લાં પાડવા માટે કેટલું જોખમ ઉઠાવી રહ્યો છે તેની કોઇ કલ્પના કરી શકે છે ? અને જે જાણકારી મળી રહી છે તેમાં મોટાભાગે સફળતા મળી રહી છે. મને ભરોસો છે કે, સરકારે આ માટે જે એક ઇમેઇલ એડ્રેસ આપ્યું છે કે -જેના પર આપ આ પ્રકારની માહીતી આપવા માગો છે તેના પર પણ મોકલી શકો છો. “ માય ગોવ ” પર પણ મોકલી શકો છો. સરકાર આવી તમામ ખરાબીઓ સામે લડવા કટીબદ્ધ છે અને જયારે આપણે સહયોગ છે તો લડવાનું બહુ સરળ છે.

    પત્ર લખનારાનું એક ત્રીજું જૂથ પણ છે. તે પણ બહુ મોટી સંખ્યામાં છે. તેઓ કહે છે : “ મોદીજી થાકી ના જશો, અટકી ના જશો, અને જેટલા કઠોર પગલાં ભરવા પડે તેટલા ભરજો, પણ હવે એકવાર માર્ગ લીધો છે તો મંઝીલ સુધી પહોંચવું જ છે. આવા પત્રો લખનારા સૌને હું ખાસ ધન્યવાદ આપું છું, કેમ કે તેમના પત્રોમાં એક રીતનો વિશ્વાસ પણ છે, આશીર્વાદ પણ છે. હું આપને ભરોસો આપું છું કે, આ પૂર્ણવિરામ નથી. આ તો હજી શરૂઆત છે. આ જંગ જીતવો છે અને થાકવાનો તો સવાલ જ કયાં ઉભો થાય છે ? અને જે કામ માટે સવાસો કરોડ દેશવાસીઓના આશીર્વાદ હોય તેમાં પાછા હટવાનો તો કોઇ પ્રશ્ન જ ઉભો નથી થતો. તમને ખબર હશે, આપણા દેશમાં ‘બેનામી સંપત્તિ’નો એક કાનૂન નાઇન્ટીન એઇટી એઇટ – ઓગણીસસો અઠ્ઠયાસીમાં બન્યો હતો, પરંતુ કયારેય નથી તેના નિયમો બન્યા કે નથી તેને કયારેય જાહેર કરાયો. બસ એમ જ બરફની પેટીમાં એ પડ્યો રહ્યો છે. અમે તેને બહાર કાઢ્યો છે અને બહુ ધારદાર ‘બેનામી સંપત્તિ’નો કાયદો અમે બનાવ્યો છે. આગામી દિવસોમાં તે કાયદો પણ પોતાનું કામ કરશે. દેશહિત માટે, લોકહિત માટે જે કાંઇપણ કરવું પડે, તે કરવાની અમારી પ્રાથમિકતા છે.”

    મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, ગયા મહિને પણ “મન કી બાત”માં મેં કહ્યું હતું કે, આ તકલીફો વચ્ચે પણ આપણા ખેડૂતોએ સખત મહેનત કરીને વાવેતરમાં ગયા વર્ષનો વિક્રમ તોડી નાખ્યો છે. ખેતીક્ષેત્રની દ્રષ્ટિએ આ શુભ સંકેત છે. આ દેશનો મજૂર હોય, આ દેશનો ખેડૂત હોય, આ દેશનો નવુયુવાન હોય, આ બધાની મહેનત આજે નવો રંગ લાવી રહી છે. વિતેલા દિવસોમાં વિશ્વના આર્થિક મંચ પર ભારતે અનેક ક્ષેત્રમાં પોતાનું નામ બહુ ગૌરવપૂર્વક અંકિત કરાવ્યું છે. અલગ અલગ માપદંડો દ્વારા ભારતનું વૈશ્વિક ક્રમાંકન(રેન્કીંગ) વધ્યું છે. તે આપણા દેશવાસીઓના સતત પ્રયાસોનું પરિણામ છે. વિશ્વબેન્કના ધંધો-વ્યવસાય કરવાની સરળતાવાળા દેશોના અહેવાલમાં ભારતનું સ્થાન ઉપર આવ્યું છે. ભારતમાં બિઝનેસ પ્રેકટીસીઝને દુનિયાની શ્રેષ્ઠ પ્રેકટીસીઝની બરોબર બનાવવા માટે અમે ઝડપથી પ્રયાસો કરી રહ્યા છીએ અને તેમાં સફળતા મળી રહી છે. (UNCTAD) (વેપાર અને વિકાસ વિષેની રાષ્ટ્રસંઘની સમિતિ) ‘અંકટાડ’ દ્વારા બહાર પડાયેલા વિશ્વ મૂડીરોકાણ અહેવાલ અનુસાર 2016-18 માટે રોકાણની ઉજ્જવળ સંભાવનાવાળા ટોચના અર્થતંત્રોમાં ભારત ત્રીજા સ્થાને પહોંચી ગયું છે. વર્લ્ડ ઇકોનોમિક ફોરમના વૈશ્વિક સ્પર્ધાત્મકતા અહેવાલમાં ભારતે 32 સ્થાનની છલાંગ લગાવી છે. વૈશ્વિક નાવિન્ય સૂચકાંક – 2016માં આપણે 16 સ્થાનોની ઉન્નતિ હાંસલ કરી છે અને વિશ્વ બેંકના પરિવહન કાર્યક્ષમતા સૂચકાંક 2016માં 19 ક્રમાંકનો સુધારો થયો છે. કેટલાય અહેવાલ એવા છે જેના મૂલ્યાંકનમાં પણ આ દિશા તરફનો જ નિર્દેશ કરાયો છે. ભારત ઝડપથી આગળ વધી રહ્યો છે.

    મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, આ વખતે સંસદનું સત્ર દેશવાસીઓની નારાજીનું કારણ બન્યુ. ચારેતરફ સંસદના કામકાજ વિષે રોષ પ્રગટ થયો. રાષ્ટ્રપતિ, ઉપરાષ્ટ્રપતિજીએ પણ ખુલ્લેઆમ નારાજી વ્યકત કરી. પરંતુ આવા સંજોગોમાં પણ કયારેક-કયારેક કેટલીક સારી બાબતોય બની જતી હોય છે. અને ત્યારે મનને એક મોટો સંતોષ મળતો હોય છે. સંસદના હોબાળા વચ્ચે પણ એક એવું ઉત્તમ કામ થયું, જેના તરફ દેશનું ધ્યાન નથી ગયું. ભાઇઓ-બ્હેનો, આજે મને આ વાત જણાવતાં બહુ ગર્વ અને હર્ષનો અનુભવ થાય છે કે, દિવ્યાંગ-જનો વિષે જે અભિયાન લઇને મારી સરકાર નીકળી હતી, તેની સાથે જોડાયેલું એક વિધેયક સંસદમાં પસાર થઇ ગયું. તે માટે લોકસભા અને રાજયસભાના તમામ સાંસદોનો પણ હું આભાર વ્યકત કરૂં છું. દેશના કરોડો દિવ્યાંગ-જનો વતી આભાર વ્યકત કરૂં છું. દિવ્યાંગો માટે અમારી સરકાર વચનબદ્ધ છે. મેં વ્યકિતગત રીતે પણ તેને લઇને ઝુંબેશ વધુ સતેજ બનાવવાની કોશિશ પણ કરી છે. મારો આશય હતો, દિવ્યાંગજનોને તેમનો હક્ મળે, સન્માન મળે, જેના તેઓ હકદાર છે. આપણા પ્રયત્નો અને ભરોસાને આપણા દિવ્યાંગ ભાઇઓ-બ્હેનોએ તે વખતે મજબૂત બનાવ્યા, જ્યારે તેઓ પેરાલ્મિપિકસમાં ચાર ચંદ્રક જીતીને લાવ્યા. તેમણે પોતાની જીતથી કેવળ દેશનું માન જ નથી વધાર્યું, પરંતુ પોતાની ક્ષમતાથી લોકોને આશ્ચર્યચકિત પણ કરી દીધા છે. આપણા દિવ્યાંગ ભાઇઓ-બ્હેનો પણ દેશના દરેક નાગરિકની જેમ આપણો એક અણમોલ વારસો છે, અણમોલ શકિત છે. હું આજે અનહદ ખુશ છું કે, દિવ્યાંગજનોના હિતમાં આ કાયદો પસાર થયા પછી દિવ્યાંગો પાસે નોકરીઓની વધુ તકો હશે. તેમના માટે સરકારી નોકરીઓમાં અનામતની મર્યાદા વધારીને 4 ટકા કરી દેવામાં આવી છે.  આ કાયદાથી દિવ્યાંગોના શિક્ષણ, સગવડો અને ફરિયાદોના નિવારણ માટે ખાસ જોગવાઇઓ પણ કરવામાં આવી છે. દિવ્યાંગો માટે થઇને સરકાર કેટલી સંવેદનશીલ છે તેનો અંદાજ આપ એ વાત પરથી લગાવી શકો છો કે, કેન્દ્ર સરકારે પાછલાં બે વર્ષમાં દિવ્યાંગજનો માટે ચાર હજાર ત્રણસો પચાસ કેમ્પ યોજયા છે. 352 કરોડ રૂપિયાની રકમ ખર્ચીને 5 લાખ 80 હજાર દિવ્યાંગ ભાઇઓ-બ્હેનોને સાધનો વહેંચ્યાં છે. સરકારે રાષ્ટ્રસંઘની ભાવનાને અનૂરૂપ જ નવો કાયદો પસાર કર્યો છે. પહેલાં દિવ્યાંગોના સાત પ્રકારના વર્ગો હતા, પરંતુ હવે કાયદો બનાવીને તેને 21 પ્રકારના કરવામાં આવ્યા છે, તેમાં ચૌદ નવા વર્ગો વધારીને જોડવામાં આવ્યા છે. દિવ્યાંગોના કેટલાય એવા વર્ગોનો સમાવેશ કરાયો છે, જેમને પહેલી વાર ન્યાય મળ્યો છે, તક મળી છે, થેલેસેમિયા, પાર્કિન્સન્સ અથવા ઠીંગણાપણું જેવા વર્ગના વિકલાંગોનો પણ  આ વર્ગોમાં સમાવેશ કરાયો છે.

    મારા યુવાન સાથીઓ, પાછલાં કેટલાંક અઠવાડિયામાં રમતના મેદાનમાંથી એવા ખબર આવ્યા છે જેણે આપણને સૌને ગૌરવાન્વિત કર્યા છે. ભારતીય હોવાના નાતે આપણને સૌને ગર્વ થવો બહુ સ્વાભાવિક છે. ભારતીય ક્રિકેટ ટીમની ઇંગ્લેન્ડ વિરૂદ્ધની શ્રેણીમાં ચાર-શૂન્યથી જીત થઇ છે. એમાં કેટલાક યુવાન ખેલાડીઓની કામગીરી વખાણવાલાયક રહી. આપણા નવયુવાન કરૂણ નાયરે ત્રેવડી સદી ફટકારી, તો કે.એલ.રાહુલે દાવમાં 199 રન કર્યા. ટેસ્ટ સુકાની વિરાટ કોહલીએ તો સારા બેટીંગની સાથેસાથે સારૂં નેતૃત્વ પણ કર્યું. ભારતીય ક્રિકેટ ટીમના ઓફ-સ્પીનર આર.અશ્વિનને આઇસીસીએ વર્ષ 2016ના વર્ષનો શ્રેષ્ઠ ક્રિકેટર અને સર્વશ્રેષ્ઠ ટેસ્ટ ક્રિકેટર જાહેર કર્યો છે. આ સહુને મારા ખૂબ ખૂબ અભિનંદન – અનેક અનેક શુભેચ્છાઓ. હોકીના ક્ષેત્રમાં પણ પંદર વરસ પછી બહુ સારા સમાચાર આવ્યા, શાનદાર ખબર આપ્યાં. આપણી જૂનિયર હોકી ટીમે વિશ્વકપ કબ્જે કર્યો. પંદર વરસ પછી આ તક આવી છે કે, જયારે જુનિયર હોકી ટીમે વિશ્વકપ જીત્યો છે. આ સિદ્ધિ બદલ નવયુવાન ખેલાડીઓને ખૂબ ખૂબ અભિનંદન. આ સિદ્ધિ ભારતીય હોકી ટીમના ભાવિ માટે શુભ સંકેત છે. ગયા મહિને આપણી મહિલા ખેલાડીઓએ પણ કમાલ કરી બતાવી. ભારતની મહિલા હોકી ટીમે એશિયાઇ ચેમ્પિયન્સ ટ્રોફી પણ જીતી અને હજી થોડા દિવસ પહેલાં જ 18 વર્ષથી ઓછી વયના ખેલાડીઓ માટેના એશિયા કપની સ્પર્ધામાં ભારતની મહિલા હોકી ટીમે કાંસ્યચંદ્રક જીત્યો. ક્રિકેટ અને હોકી ટીમના તમામ ખેલાડીઓને હું હૃદયપૂર્વક ખૂબખૂબ અભિનંદન પાઠવું છું.

    મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, 2017નું વર્ષ નવા ઉમંગ અને ઉસ્તાહનું વર્ષ બને, આપના બધા સંકલ્પો સિદ્ધ થાય, વિકાસની નવી ઉંચાઇને આપણે સર કરીએ, સુખ-ચેનની જીંદગી જીવવા માટે ગરીબમાં ગરીબને પણ તક મળે, એવું આપણું 2017નું વર્ષ રહે. 2017ના વર્ષ માટે સૌ દેશવાસીઓને મારા તરફથી અનેક અનેક શુભેચ્છાઓ, ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, નમસ્કાર.

ગત મહિને આપણે બધા દિવાળીનો આનંદ લઈ રહ્યા હતા. દર વર્ષની જેમ આ વખતે દિવાળીના પ્રસંગે હું ફરી એક વાર જવાનો સાથે દિવાળી મનાવવા ચીનની સીમા પર, સરહદે ગયો હતો. આઈટીબીપીના જવાનો, સેનાના જવાનો સાથે હિમાલયની ઊંચાઈએ મેં દિવાળી મનાવી. હું દર વખતે જઉં છું પરંતુ આ દિવાળીનો અનુભવ કંઈક અલગ જ હતો. દેશના સવાસો કરોડ દેશવાસીઓએ જે અનોખા અંદાજમાં, આ દિવાળી સેનાના જવાનોને સમર્પિત કરી, તેની અસર ત્યાંના દરેક જવાનોના ચહેરા પર અભિવ્યક્ત થતી હતી. તેઓ ભાવનાઓથી ભરપૂર દેખાતા હતા અને એટલું જ નહીં, દેશવાસીઓએ જે શુભકામના સંદેશ મોકલ્યા, પોતાની ખુશીમાં દેશના સુરક્ષા દળોને સામેલ કર્યા તે એક અદભુત પ્રતિભાવ હતો. અને લોકોએ માત્ર સંદેશા મોકલ્યા એવું નથી, તેઓ મનથી જોડાઈ ગયા હતા. કોઈએ કવિતા લખી; કોઈએ ચિત્ર બનાવ્યાં; કોઈએ કાર્ટૂન બનાવ્યાં; કોઈએ વિડિયો બનાવ્યા અર્થાત્ લગભગ દરેક ઘર સૈનિકોની ચોકી બની ગયું હતું. અને જ્યારે પણ એ પત્રો હું જોતો હતો તો મને પણ ખૂબ જ આશ્ચર્ય થતું હતું કે કેટલી કલ્પના છે, કેટલી લાગણીઓ ભરેલી છે અને તેમાંથી જ માયગવ (mygov)ને વિચાર આવ્યો કે કેટલીક પસંદગીની ચીજો તારવીને તેની એક કૉફી ટેબલ બુક બનાવવી જોઈએ. કામ ચાલી રહ્યું છે. આપ બધાના યોગદાનથી, દેશની સેનાના જવાનોની ભાવનાઓ વિશેતમારી બધાની કલ્પના- દેશના સુરક્ષા દળો પ્રત્યે તમારો જે ભાવ છે, તે આ ગ્રંથમાં સંકલિત થશે.

સેનાના એક જવાને મને લખ્યું- વડા પ્રધાનજી, અમારા સૈનિકો માટે હોળી, દિવાળી વગેરે દરેક તહેવાર સરહદ પર જ ઉજવાય છે, દરેક સમયે દેશની સુરક્ષામાં ડૂબેલા રહીએ છીએ. તેમ છતાં તહેવારોના સમયે ઘરની યાદ આવી જ જાય છે. પરંતુ સાચું કહું, આ વખતે એવું ન લાગ્યું. આ વખતે એવું જરા પણ ન લાગ્યું કે તહેવાર છે અને હું ઘર પર નથી. એવું લાગ્યું કે જાણે અમે પણ સવાસો કરોડ ભારતવાસીઓ સાથે દિવાળી મનાવી રહ્યા છીએ.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આ દિવાળીએ આપણા સુરક્ષા દળો, જવાનો પ્રત્યે જે લાગણી જાગી છે તે શું માત્ર કેટલાક પ્રસંગો પર જ સીમિત રહેવી જોઈએ? મારો આપને અનુરોધ છે કે આપણે એક સમાજના રૂપમાં, રાષ્ટ્રના રૂપમાં આપણો સ્વભાવ, આપણી પ્રકૃતિ બનાવીએ. કોઈ પણ ઉત્સવ હોય, તહેવાર હોય, ખુશીનો પ્રસંગ હોય, આપણા દેશના જવાનોને કોઈ ને કોઈ રૂપમાં જરૂર યાદ કરીએ. જ્યારે સમગ્ર રાષ્ટ્ર સેના સાથે ઊભું રહે છે તો સેનાની તાકાત ૧૨૫ કરોડ ગણી વધી જાય છે.

કેટલાક સમય પહેલાં મને જમ્મુ-કાશ્મીરનાં ગામોના બધા સરપંચ મળવા આવ્યા હતા. જમ્મુ-કાશ્મીર પંચાયત પરિષદના એ લોકો હતા. કાશ્મીરખીણનાં અલગ-અલગ ગામોમાંથી આવ્યા હતા. લગભગ ૪૦-૫૦ સરપંચ હતા. મને તેમની સાથે ઘણો સમય વાત કરવાની તક મળી. તેઓ પોતાનાં ગામોના વિકાસની કેટલીક વાતો લઈને આવ્યા હતા, કેટલીક માગણીઓ લઈને આવ્યા હતા પરંતુ જ્યારે વાતો થઈ તો સ્વાભાવિક હતું કે ખીણની સ્થિતિ, કાયદો-વ્યવસ્થા, બાળકોનું ભવિષ્ય, આ બધી વાતો નીકળે જ. અને એટલા પ્રેમથી, એટલી નિખાલસતાથી ગામોના એ સરપંચોએ વાતો કરી, દરેક બાબત મારા હૃદયને સ્પર્શી ગઈ. વાત-વાતમાં કાશ્મીરમાં જે શાળાઓ સળગાવવામાં આવતી હતી તેની ચર્ચા પણ થઈ અને મેં જોયું કે જેટલું દુઃખ આપણને દેશવાસીઓને થાય છે તેટલી જ પીડા એ સરપંચોને પણ હતી અને તેઓ પણ માનતા હતા કે શાળાઓ નહીં, બાળકોનું ભવિષ્ય સળગાવાયું છે. મેં તેમને અનુરોધ કર્યો કે તેઓ જઈને એ બાળકોના ભવિષ્ય પર પોતાનું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે. આજે મને ખુશી થઈ રહી છે કે કાશ્મીર ખીણમાંથી આવેલા એ બધા સરપંચોએ મને જે વચન આપ્યું હતું તેને સારી રીતે નિભાવ્યું, ગામોમાં જઈને બધા લોકોને જાગૃત કર્યા. હમણાં થોડા દિવસ પહેલાં જ્યારે બૉર્ડની પરીક્ષા થઈ તો કાશ્મીરનાં દીકરા-દીકરીઓએ-કાશ્મીરના લગભગ ૯૫ ટકા વિદ્યાર્થીઓ-વિદ્યાર્થિનીઓએ બૉર્ડની પરીક્ષામાં ભાગ લીધો. બૉર્ડની પરીક્ષાઓમાં આટલી મોટી સંખ્યામાં વિદ્યાર્થીઓનું સામેલ થવું તે એ વાત તરફ સંકેત કરે છે કે જમ્મુ-કાશ્મીરના આપણાં બાળકો ઉજ્જવળ ભવિષ્ય માટે, શિક્ષણના માધ્યમથી, વિકાસની નવી ઊંચાઈઓને પામવા માટે કૃત સંકલ્પ છે. તેમના આ ઉત્સાહ માટે હું તેમને તો અભિનંદન પાઠવું જ છું પરંતુ સાથે તેમનાં માતાપિતાને, તેમના સ્વજનોને, તેમના શિક્ષકોને અને બધા ગામ સરપંચોને ખૂબ જ વધાઈ આપું છું.

પ્રિય ભાઈઓ અને બહેનો,

આ વખતે જ્યારે મેં ‘મનની વાત’ માટે લોકો પાસે સૂચનો માગ્યાં તો હું કહી શકું છું કે બધાનાં સૂચનો એક તરફી જ આવ્યાં. બધા કહેતા હતા કે, 500 અને એક હજારની નોટ પર વિસ્તારથી વાત કરીએ. આમ તો આઠ નવેમ્બરે રાત્રે આઠ વાગ્યે રાષ્ટ્રના નામે સંબોધન કરતી વખતે દેશમાં સુધાર લાવવા માટે એક મહા અભિયાન આરંભ કરવાની મેં ચર્ચા કરી હતી. જે સમયે મેં આ નિર્ણય કર્યો હતો, તમારી સામે પ્રસ્તુત કર્યો હતો ત્યારે પણ મેં બધાની સામે કહ્યું હતું કે નિર્ણય સામાન્ય નથી. મુશ્કેલીઓથી ભરેલો છે. પરંતુ નિર્ણય જેટલો મહત્ત્વપૂર્ણ છે તેટલો જ મહત્ત્વનો તેનો અમલ છે. અને મને એ અંદાજ હતો કે આપણા સામાન્ય જીવનમાં અનેક પ્રકારની નવી-નવી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડશે. અને ત્યારે પણ મેં કહ્યું હતું કે નિર્ણય એટલો મોટો છે કે તેની અસરમાંથી બહાર નીકળવા માટે પચાસ દિવસ તો લાગશે જ. અને તે પછી સામાન્ય સ્થિતિ તરફ આપણે જઈ શકીશું. સિત્તેર વર્ષથી આપણે જે બીમારીઓને વેઠી રહ્યા છીએ તે બીમારીઓમાંથી મુક્તિનું અભિયાન સરળ ન જ હોઈ શકે. તમારી મુશ્કેલીઓ-તકલીફોને હું સારી પેઠે સમજી શકું છું. પરંતુ જ્યારે હું આપ સહુનું સમર્થન જોઉં છું, તમારો સહયોગ જોઉં છું, તમને ભ્રમિત કરવા માટે ઘણા બધા પ્રયાસો ચાલી રહ્યા છે, તે છતાં પણ, ક્યારેક ક્યારેક મનને વિચલિત કરનારી ઘટનાઓ બહાર આવે છે તેમ છતાં, તમે સત્યના આ માર્ગને સારી રીતે સમજ્યો છે, પાંચસો અને હજારની નોટ બંધ કરવાની દેશહિતની આ વાતને સારી રીતે સ્વીકારી છે.

અને આટલો મોટો દેશ, આટલી બધી નોટોની ભરમાર, અબજો-ખર્વો નોટ અને આ નિર્ણય-સમગ્ર વિશ્વ બહુ બારીકાઈથી જોઈ રહ્યું છે, દરેક અર્થશાસ્ત્રી આનું ખૂબ જ વિશ્લેષણ કરી રહ્યા છે, મૂલ્યાંકન કરી રહ્યા છે. સમગ્ર વિશ્વ એ વાતને જોઈ રહ્યું છે કે શું હિન્દુસ્તાનના સવાસો કરોડ દેશવાસી મુશ્કેલીઓ-તકલીફો વેઠીને પણ સફળતા મેળવશે? વિશ્વના મનમાં કદાચ પ્રશ્નચિહ્ન હોઈ શકે છે. ભારતને ભારતના સવાસો કરોડ દેશવાસીઓ પ્રત્યે માત્ર શ્રદ્ધા જ છે. વિશ્વાસ જ છે કે સવાસો કરોડ દેશવાસીઓ સંકલ્પ પૂર્ણ કરીને જ રહેશે. અને આપણો દેશ સોનાની જેમ દરેક રીતે તપીને, નિખરીને બહાર નીકળશે અને તેનું કારણ આ દેશના નાગરિકો છે, તેનું કારણ તમે છો. આ સફળતાનો માર્ગ પણ તમારા કારણે જ સંભવ બન્યો છે.

સમગ્ર દેશમાં કેન્દ્ર સરકાર, રાજ્ય સરકારો, સ્થાનિક સ્વરાજ્યની સંસ્થાઓનાં બધાં એકમો, એક લાખ ત્રીસ હજાર બૅન્ક શાખાઓમાં લાખો બૅંક કર્મચારીઓ, દોઢ લાખથી વધુ પૉસ્ટ ઑફિસ, એક લાખથી વધુ બૅન્ક મિત્ર દિવસ-રાત આ કામમાં લાગેલા છે, સમર્પિત ભાવથી જોડાયેલા છે. વિવિધ પ્રકારના તણાવની વચ્ચે આ બધા લોકો ખૂબ જ શાંત ચિત્તથી તેને દેશની સેવાનો એક યજ્ઞ માનીને એક મહાન પરિવર્તનનો પ્રયાસ માનીને કાર્યરત્ છે. સવારે શરૂ કરે છે તો રાત ક્યારે પડશે તે ખબર પણ નથી રહેતી, પરંતુ બધા કરી રહ્યા છે. અને આ જ કારણે સ્પષ્ટ દેખાય છે કે ભારત આમાં સફળ થશે જ. અને મેં જોયું છે કે આટલી મુશ્કેલીઓ વચ્ચે બૅંકના, પૉસ્ટ ઑફિસના બધા લોકો કામ કરી રહ્યા છે. અને માનવતાના મુદ્દે વાત કરવામાં આવે તો તેઓ બે ડગલાં આગળ દેખાય છે.

કોઈએ મને કહ્યું કે ખંડવામાં એક વૃદ્ધ ભાઈનો અકસ્માત થયો. અચાનક નાણાંની જરૂર પડી. ત્યાંના સ્થાનિક બૅંકના કર્મચારીના ધ્યાનમાં આ વાત આવી અને મને એ જાણીને બહુ ખુશી થઈ કે તેઓ પોતે તેમના ઘરે, તે વૃદ્ધ વ્યક્તિને પૈસા પહોંચાડી આવ્યા જેથી સારવારમાં મદદ થાય. આવા તો અગણિત કિસ્સાઓ દરરોજ ટીવીમાં, મિડિયામાં, અખબારોમાં, વાતચીતમાં બહાર આવે છે. આ મહાયજ્ઞમાં પરિશ્રમ કરનારા, પુરુષાર્થ કરનારા બધા સાથીઓનો હું અંત:કરણપૂર્વક આભાર માનું છું. શક્તિની પિછાણ ત્યારે જ થાય જ્યારે કસોટીમાંથી પાર ઉતરીએ. મને બરાબર યાદ છે - વડા પ્રધાન જનધન યોજનાનું અભિયાન ચાલી રહ્યું હતું અને બૅંકના કર્મચારીઓએ જે રીતે તેને પોતાના ખભા પર ઉપાડી લીધી હતી અને જે કામ સિત્તેર વર્ષમાં નહોતું થયું તે તેમણે કરીને દેખાડ્યું હતું. તે વખતે તેમના સામર્થ્યનો પરિચય થયો હતો. આજે ફરી એક વાર, આ પડકારને તેમણે ઉપાડ્યો છે અને મને વિશ્વાસ છે કે સવાસો કરોડ દેશવાસીઓનો સંકલ્પ, બધાનો સામૂહિક પુરુષાર્થ આ રાષ્ટ્રને એક નવી તાકાત બનાવીને પ્રગતિ કરાવશે.

પરંતુ દુર્ગુણો એટલા ફેલાયેલા છે કે આજે કેટલાક લોકોને દુર્ગુણો છુટતા નથી. હજુ પણ કેટલાક લોકોને લાગે છે કે આ ભ્રષ્ટાચારના પૈસા, આ કાળુ નાણું, આ હિસાબ વગરના પૈસા, આ બેનામી પૈસા કોઈ ને કોઈ રસ્તો શોધીને ફરીથી વ્યવસ્થામાં લાવી દઉં. તેઓ પોતાના પૈસા બચાવવા માટે ગેરકાયદે રસ્તા શોધી રહ્યા છે. દુઃખની વાત એ છે કે તેમાં પણ તેમણે ગરીબોનો ઉપયોગ કરીને રસ્તો શોધી કાઢ્યો છે. ગરીબોને ભ્રમિત કરીને, લાલચ કે પ્રલોભનની વાતો કરીને, તેમનાં ખાતાંમાં પૈસા નાખીને અથવા તેમની પાસે કોઈ કામ કરાવીને પૈસા બચાવવાનો પ્રયત્ન કેટલાક લોકો કરી રહ્યા છે. હું એવા લોકોને આજે કહેવા માગું છું- સુધરવું કે ન સુધરવું એ તમારી મરજી, કાયદાનું પાલન કરવું કે ન કરવું તે તમારી મરજી. કાયદો જોશે કે શું કરવું. પરંતુ કૃપા કરીને તમે ગરીબોની જિંદગી સાથે છેડછાડ ન કરો. તમે એવું કંઈ ન કરો જેથી રેકૉર્ડ પર ગરીબનું નામ આવે અને બાદમાં જ્યારે તપાસ થાય ત્યારે મારા પ્રિય ગરીબો તમારા પાપના કારણે મુસીબતમાં ફસાઈ જાય. અને બેનામી સંપત્તિનો એટલો કઠોર કાયદો બન્યો છે, જે આમાં લાગુ થઈ રહ્યો છે, તેના લીધે ઘણી મુશ્કેલીઓ આવશે અને સરકાર નથી ઈચ્છતી કે આપણા દેશવાસીઓને કોઈ તકલીફ પડે.

મધ્યપ્રદેશના કોઈ શ્રીમાન આશીષે પાંચસો અને હજારની નોટના માધ્યમથી ભ્રષ્ટાચાર અને કાળા નાણાં વિરુદ્ધ જે લડાઈ છેડવામાં આવી છે તે અંગે મને ટેલિફોન કરીને તેના વખાણ કર્યા છે:

“સર નમસ્તે. મારું નામ આશીષ પારે છે. હું તિરાલી ગામ, તિરાલી તાલુકો, હરદા જિલ્લો, મધ્યપ્રદેશનો સામાન્ય નાગરિક છું. તમારા દ્વારા જે હજાર-પાંચસોની નોટો બંધ કરવામાં આવી છે તે ખૂબ જ પ્રશંસનીય છે. હું ઈચ્છું છું કે ‘મનની વાત’માં અનેક ઉદાહરણો કહેજો કે લોકોએ અસુવિધા સહન કરવા છતાં પોતાના રાષ્ટ્રની ઉન્નતિ માટે આ કઠોર નિર્ણયનું સ્વાગત કર્યું છે જેનાથી લોકોમાં ઉત્સાહ વધશે અને રાષ્ટ્ર નિર્માણ માટે કેશલેસ પ્રણાલિ ખૂબ જ જરૂરી છે ને હું સમગ્ર દેશ સાથે છું. હું ખૂબ જ ખુશ છું કે તમે હજાર-પાંચસોની નોટ બંધ કરી દીધી.”

આ જ રીતે મને એક ફોન કર્ણાટકના શ્રીમાન યેલપ્પા વેલાન્કરજી તરફથી આવ્યો છે:

“મોદીજી નમસ્તે. હું કર્ણાટકના કોપ્પલ જિલ્લાના આ ગામમાંથી યેલપ્પા વેલાન્કર બોલું છું. તમને મનથી ધન્યવાદ દેવા માગું છું કારણકે તમે કહ્યું હતું કે સારા દિવસો આવશે (અચ્છે દિન આયેંગે), પરંતુ કોઈએ પણ વિચાર્યું નહોતું કે આટલો મોટો નિર્ણય તમે કરશો. પાંચસો અને હજારની નોટ, આ બધું જોઈને કાળાં નાણાંવાળા અને ભ્રષ્ટાચારીઓને બોધપાઠ મળ્યો છે. ભારતના દરેક નાગરિકના આનાથી વધુ સારા દિવસ ક્યારેય નહીં આવે. તે માટે હું તમને મનથી પૂર્ણ ધન્યવાદ આપવા માગું છું.”

કેટલીક વાતો મિડિયાના માધ્યમથી, લોકોના માધ્યમથી, સરકારી સૂત્રોના માધ્યમથી જાણવા મળે છે તો કામ કરવાનો ઉત્સાહ ઘણો વધી જાય છે. એટલો આનંદ આવે છે, એટલો ગર્વ થાય છે કે મારા દેશમાં સામાન્ય માનવીનું કેવું અદભુત સામર્થ્ય છે! મહારાષ્ટ્રના અકોલામાં નેશનલ હાઇવે એનએચ-૬ પર કોઈ રેસ્ટૉરન્ટ છે. તેણે એક મોટું બૉર્ડ લગાવ્યું છે કે જો તમારા ખિસ્સામાં જૂની નોટ હોય અને તમે જમવા માગતા હો તમે પૈસાની ચિંતા ન કરો. અહીંથી ભૂખ્યા ન જાવ. જમીને જ જાવ અને ફરીથી આ રસ્તા પરથી પસાર થવાનો મોકો મળે તો જરૂર પૈસા દઈ દે જો. અને લોકો ત્યાં જાય છે, જમે છે અને બે-ચાર-છ દિવસ પછી જ્યારે ત્યાંથી ફરીથી પસાર થાય છે તો પૈસા આપી દે છે. આ મારા દેશની તાકાત છે જેમાં સેવાભાવ, ત્યાગની ભાવના અને પ્રમાણિકતા પણ છે.

હું ચૂંટણીમાં ‘ચા પર ચર્ચા’ કરતો હતો અને સમગ્ર વિશ્વમાં આ વાત પહોંચી ગઈ હતી. દુનિયાના અનેક દેશના લોકો ‘ચા પર ચર્ચા’ શબ્દ બોલતા પણ શીખી ગયા. પરંતુ મને ખબર નહોતી કે ‘ચા પર ચર્ચા’માં લગ્ન પણ થાય! મને ખબર પડી કે ૧૭ નવેમ્બરે સુરતમાં એક એવાં લગ્ન થયાં જે ‘ચા પર ચર્ચા’ સાથે થયાં. ગુજરાતના સુરતમાં એક દીકરીએ પોતાને ત્યાં લગ્નમાં જે લોકો આવ્યા તેમને માત્ર ચા પીવડાવી અને બીજો કોઈ ખર્ચ ન કર્યો. ન કોઈ જમણવાર. કંઈ નહીં. કારણકે નોટબંધીને કારણે પૈસાની મુશ્કેલી હતી. જાનૈયાઓએ પણ ચાને એટલું જ સન્માન માન્યું.સુરતના ભરત મારુ અને દક્ષા પરમાર જેમણે પોતાનાં લગ્નના માધ્યમથી ભ્રષ્ટાચાર વિરુદ્ધ, કાળાં નાણાં વિરુદ્ધ આ જે લડાઈ ચાલી રહી છે તેમાં જે યોગદાન કર્યું છે તેનાથી તેઓ પ્રેરણારૂપ બન્યાંછે. નવપરિણીત ભરત અને દક્ષાને હું ખૂબ જ આશીર્વાદ આપું છું અને લગ્નના પ્રસંગને પણ આ મહાન યજ્ઞમાં પરિવર્તિત કરીને એક નવા અવસરમાં પરિવર્તિત કરવા માટે ખૂબ ખૂબ વધાઈ-અભિનંદન આપું છું. અને જ્યારે આવાં સંકટ આવે છે તો લોકો ઉત્તમ રસ્તા પણ શોધી લે છે.

હું એક રાત્રે મોડો આવ્યો હતો તો ટીવી જોતો હતો. મેં સમાચારમાં જોયું કે આસામમાં ધેકિયા જુલી નામનું એક નાનકડું ગામ છે. ત્યાં ચાના બગીચાના કારીગરો રહે છે અને તેમને દર અઠવાડિયે પૈસા મળે છે. તેમને બે હજાર રૂપિયાની નોટ મળી તો તેમણે શું કર્યું? અડોશ-પડોશની ચાર મહિલાઓ એકઠી થઈ ગઈ અને ચારેયે સાથે જઈને ખરીદી કરી અને બે હજાર રૂપિયાની નોટથી ચૂકવણી કરી તો તેમને નાની નોટની જરૂર જ ન પડી કારણકે ચારેયે સાથે મળીને ખરીદી કરી અને નિર્ણય કર્યો કે આગલા અઠવાડિયે જ્યારે મળીશું ત્યારે આપણે બેસીને હિસાબ જોઈ લઈશું. લોકો પોતપોતાના રસ્તા શોધી રહ્યા છે. અને પરિવર્તન પણ જુઓ. સરકાર પાસે એક સંદેશો આવ્યો. આસામના ચાના બગીચાના લોકો કહી રહ્યા છે કે અમારે ત્યાં એટીએમ લગાવો. જુઓ, કઈ રીતે ગામડાના જીવનમાં પણ પરિવર્તન આવી રહ્યું છે. આ અભિયાનનો કેટલાક લોકોને તો તાત્કાલિક લાભ મળી ગયો છે. દેશને તો લાભ આવનારા દિવસોમાં મળશે, પરંતુ કેટલાક લોકોને તો તાત્કાલિક લાભ મળી ગયો છે. મેં થોડો હિસાબ પૂછ્યો, શું થયું છે, નાનાં-નાનાં શહેરોની થોડી જાણકારી મેળવી. મને લગભગ ૪૦-૫૦ શહેરોની જે જાણકારી મળી કે આ નોટબંધી કરવાના કારણે જેટલા જૂના પૈસા બાકી હતા, લોકો પૈસા નહોતા દેતા, પાણી, વીજળી વગેરેનો કરવેરો નહોતા ભરતા અને તમે સારી રીતે જાણો છો કે ગરીબ લોકો બે દિવસ પહેલાં જઈને એક-એક પૈસો ચુકવી દેવાની ટેવ રાખે છે. આ જે મોટા મોટા લોકો હોય છે ને, જેમની પહોંચ હોય છે, જેમને ખબર છે કે કોઈ તેમને ક્યારેય પૂછનાર નથી, તેઓ પૈસા નથી દેતા. અને તેમનો ઘણો વેરો બાકી રહે છે. દરેક મહાનગરપાલિકાને કરવેરા પેટે માંડ પચાસ ટકા વેરો મળે છે. પરંતુ આ વખતે આઠ તારીખના આ નિર્ણયના કારણે બધા લોકો પોતાની જૂની નોટો જમા કરાવવા માટે દોડી ગયા. ૪૭ શહેરી એકમોમાં ગયા વર્ષે આ સમયે લગભગ ત્રણ-સાડા ત્રણ હજાર કરોડ રૂપિયાનો કરવેરો આવ્યો હતો. તમને જાણીને નવાઈ લાગશે, આનંદ પણ થશે કે આ એક જ સપ્તાહમાં ૧૩ હજાર કરોડ રૂપિયા જમા થઈ ગયા. હવે તે મહાનગરપાલિકામાં ચાર ગણા પૈસા આવી ગયા તો સ્વાભાવિક છે કે ગરીબ વસ્તીઓમાં ગટરની વ્યવસ્થા થશે, પાણીની વ્યવસ્થા થશે, આંગણવાડીની વ્યવસ્થા થશે. આવાં તો અનેક ઉદાહરણ મળી રહ્યા છે જેમાં તેનો સીધો સીધો લાભ પણ નજરે પડે છે.

ભાઈઓ-બહેનો, આપણું ગામ, તેમજ આપણા ખેડૂતો આપણા દેશની અર્થવ્યવસ્થાની એક મજબૂત કડી છે. એક તરફ અર્થ વ્યવસ્થાના આ નવા બદલાવને કારણે, મુશ્કેલીઓ વચ્ચે દરેક નાગરિકો પોતાની જાતને સુવ્યવસ્થિત કરી રહ્યા છે. પરંતુ મારા દેશના ખેડૂતોને વિશેષ અભિનંદન આપવા માંગુ છું. હમણાં હું પાકની લણણીના આંકડાઓ લઈ રહ્યો હતો..મને ખુશી થઈ કે ઘઉં હોય કે કઠોળ હોય કે તલ હોય, નવેમ્બરની 20 તારીખ સુધીનો હિસાબ મારી પાસે હતો. ગત વર્ષની તુલનામાં વાવણીમાં મોટાપ્રમાણમાં વધારો નોંધાયો છે. મુશ્કેલીઓ વચ્ચે પણ ખેડૂતોએ માર્ગ શોધ્યો છે. સરકારે પણ કેટલાય મહત્વપૂર્ણ નિર્ણયો લીધા છે જેમાં ખેડૂતો તેમજ ગામડાંઓને પ્રાથમિકતા અપાઈ છે પરંતુ તેમ છતાં પણ મુશ્કેલીઓ તો છે જ, પરંતુ મને વિશ્વાસ છે કે જે ખેડૂત કોઈ મુશ્કેલી હોય, પ્રાકૃતિક આપત્તિઓ હોય તેમાં પણ જો હંમેશા અડગ ઉભો હોય, ત્યારે આ વખતે પણ તે અડગ ઉભો રહેશે.

આપણા દેશના નાનાં વેપારીઓ, જેઓ રોજગાર પણ આપે છે, આર્થિક ગતિવિધી પણ વધારે છે. ગત બજેટમાં અમે એક મહત્વપૂર્ણ નિર્ણય કર્યો હતો કે મોટા-મોટા Mall ની જેમ ગામડાંના નાના-નાના દુકાનદારો પણ હવે ચોવીસે કલાક પોતાનો વ્યવસાય કરી શકશે, કોઈ કાયદો તેમને રોકી નહીં શકે. કારણ કે મારો મત હતો કે મોટા-મોટા Mall ને 24 કલાક મળે છે તો ગામડાંના ગરીબ દુકાનદારોને શા માટે ન મળવું જોઈએ ? મુદ્રા યોજનાથી તેઓને લોન આપવાની દિશામાં મોટી પહેલ કરવામાં આવી છે. લાખો-કરોડો રૂપિયા મુદ્રા યોજનાથી આવા નાના-નાનાં લોકોને પહોંચાડવામાં આવ્યા, કારણ કે મોટી સંખ્યામાં લોકો નાનાં-મોટા વેપાર કરે છે, અને અબજો રૂપિયાના વેપારને ગતિ આપે છે. પરંતુ આ નિર્ણયથી તેઓને પણ મુશ્કેલી આવશે તે સ્વાભાવિક છે..પરંતુ મેં જોયું કે હવે તો આપણા આ નાનાં વેપારીઓ પણ ટેકનોલોજીના માધ્યમથી, મોબાઈલ એપના માધ્યમથી, મોબાઈલ બેન્કના માધ્યમથી, ક્રેડિટ કાર્ડના માધ્યમથી, પોતાની રીતે ગ્રાહકોની સેવા કરી રહ્યા છે, વિશ્વાસના આધાર પર પણ કરે છે અને હું આપણા નાનાં વેપારી ભાઈ-બહેનોને પણ કહેવા માગું છું કે સારો મોકો છે, તમે લોકો પણ ડીજીટલ દુનિયામાં પ્રવેશ કરી લો. આપ પણ મોબાઈલ ફોનમાં બેન્કોની એપ ડાઉનલોડ કરી લો. આપ પણ ક્રેડિટ કાર્ડ માટે પીઓએસ મશીન વસાવી લો, આપ પણ નોટ વગર કેવી રીતે વેપાર થઈ શકે તે શીખી લો. જરા જુઓ મોટા મોલ, ટેક્નોલોજીના માધ્યમથી પોતાના વેપારને કેવી રીતે વધારી રહ્યા છે, એક નાનો વેપારી પણ આવી સામાન્ય યુઝર ફ્રેન્ડલી ટેક્નોલોજીથી પોતાનો વેપાર વધારી શકે છે. બગાડવાનો તો સવાલ જ નથી, વધારવાનો અવસર છે. હું આપને નિમંત્રણ આપુ છું કે ‘કેશલેસ સોસાયટી’ બનાવવામાં આપ બહુ મોટું યોગદાન આપી શકો છો, આપ આપના વેપારને વધારવામાં મોબાઈલ ફોન પર પૂરી બેન્કિંગ વ્યવસ્થા ઉભી કરી શકો છે અને આજે નોટો ઉપરાંત અનેક રસ્તાઓ છે, જેમાં આપણે વેપાર ચલાવી શકીએ છીએ. ટેક્નોલોજીકલ રસ્તાઓ સુરક્ષિત છે અને ત્વરિત છે. હું ઈચ્છીશ કે માત્ર આ અભિયાનને સફળ બનાવવામાં આપ મદદ કરો અને તેટલું જ નહીં આપ બદલાવનું પણ નેતૃત્વ કરો અને મને વિશ્વાસ છે કે આપ બદલાવનું નેતૃત્વ કરી શકો છો. આપ આખા ગામના વેપારમાં આ ટેક્નોલોજીના આધાર પર કામ કરી શકો છો તેવો મને વિશ્વાસ છે. હું મજૂર ભાઈ-બહેનોને પણ કહેવા માગું છું કે તમારું ઘણું શોષણ થયું છે. કાગળ પર એક પગાર થાય છે અને જ્યારે હાથમાં આવે છે ત્યારે અલગ હોય છે. ક્યારેક પૂરો પગાર મળે છે તો ક્યારેક બહાર કોઈ ઉભું હોય તે તેને થોડો હિસ્સો આપવો પડે છે અને મજૂરો મજબૂરીમાં આ શોષણને જીવનનો હિસ્સો બનાવી દેતા હોય છે. આ નવી વ્યવસ્થાથી અમે ઈચ્છીયે છીયે કે આપનું પણ બેન્કમાં ખાતુ હોય, આપના પગારના નાણાં આપની બેન્કમાં જમા થાય જેથી લઘુત્તમ વેતનનું પાલન થાય. આપને પૂરા નાણાં મળે, કોઈ કાપી ના શકે. આપનું શોષણ ન થાય તેમજ એકવાર આપની બેન્કમાં નાણાં આવ્યા તો આપ પણ મોબાઈલ ફોન પર – કોઈ મોટા સ્માર્ટફોનની જરૂરિયાત નથી. આજકાલ તો આપનો મોબાઈલ ફોન પણ ઈ-પાકિટનું કામ કરે છે – આપને તે જ મોબાઈલ ફોનથી આડોશ-પાડોશની નાની-મોટી દુકાનમાંથી જે ખરીદવું છે તે ખરીદી શકો છો, તેનાથી પૈસા પણ ચૂકવી શકો છો..તેથી જ મજૂર ભાઈ-બહેનોને આ યોજનામાં ભાગીદાર બનવા માટે હું વિશેષ આગ્રહ કરું છું, કારણ કે આખરે તો આટલો મોટો નિર્ણય મેં દેશના ગરીબો, ખેડૂતો, મજૂરો, વંચિતો તેમજ પીડિતો માટે લીધો છે, જેનો લાભ તેઓને મળવો જોઈએ.

આજે હું વિશેષરૂપથી યુવાનો સાથે વાત કરવા માંગુ છું. આપણે દુનિયામાં ગાઈ-વગાડીને કહીએ છીએ કે ભારત એવો દેશ છે કે જેની પાસે 65 ટકા જનસંખ્યા, 35 વર્ષથી ઓછી ઉંમરની છે. મારા દેશના યુવા અને યુવતિઓ, હું જાણું છું કે મારો નિર્ણય તો આપને પસંદ આવ્યો જ હશે. હું એ પણ જાણું છું કે આપ આ નિર્ણયનું સમર્થન કરો છો. હું એ પણ જાણું છું કે આપ આ વાતને સકારાત્મકરૂપથી આગળ વધારવા માટે પૂરતું યોગદાન પણ આપી રહ્યા છો. પરંતુ દોસ્તો, આપ મારા સાચા સિપાહી છો, આપ મારા સાચા સાથી છો. માં ભારતીની સેવા કરવાનો એક અદભૂત મોકો આપણને પ્રાપ્ત થયો છે. દેશને આર્થિક ઉંચાઈ પર લઈ જવાનો અવસર આવ્યો છે. મારા નવયુવાનો શું આપ મારી મદદ કરી શકો છો? મને સાથ આપશો, આટલાથી વાત અટકશે નહીં. જેટલો અનુભવ આપને આજની દુનિયાનો છે, જૂની પેઢીને તેટલો નથી. બની શકે કે આપના પરિવારમાં મોટા ભાઈને જાણ નહીં હોય તેમજ માતા-પિતા, કાકા-કાકી, મામા-મામીને પણ કદાચ ખબર નહીં હોય. એપ શું હોય છે તે આપ જાણો છો, ઓનલાઈન બેન્કિંગ શું હોય છે તે આપ જાણો છો, ઓનલાઈન ટિકિટ બુકિંગ કેવી રીતે કરાય તે આપ જાણો છો. આપના માટે આ દરેક બાબતો બહુ સામાન્ય છે અને આપ તેનો ઉપયોગ પણ કરો છો પરંતુ આજે દેશ જે મહાન કાર્ય કરવા માગે છે, આપણું સપનું છે ‘કેશલેસ સોસાયટી’. સો ટકા કેશલેસ સોસાયટી સંભવ નથી પરંતુ શું ભારત ‘લેસ કેશ સોસાયટી’ની શરૂઆત તો કરે. એકવાર જો આજે આપણે ‘લેસ કેશ સોસાયટી’ની શરૂઆત કરી દઈએ તો કેશલેસ સોસાયટીની મંઝિલ બહુ દૂર નહીં હોય અને મને તેમાં આપની શારિરીક મદદ જોઈશે, આપનો સમય જોઈશે, આપનો સંકલ્પ જોઈશે. અને મને વિશ્વાસ છે કે આપ મને ક્યારેય નિરાશ નહીં કરો. કારણ કે આપણે બધા હિન્દુસ્તાનના ગરીબોનું જીવન બદલવાની ઈચ્છા ધરાવનારા લોકો છીયે. આપ જાણો છો કે કેશલેસ સોસાયટી માટે ડીજીટલ બેન્કિંગ માટે કે મોબાઈલ બેન્કિંગ માટે આજે ઘણાં અવસર છે. દરેક બેન્ક ઓનલાઈન સુવિધા આપે છે. હિન્દુસ્તાનમાં દરેક બેન્કની પોતાની એક એપ છે. દરેક બેન્કનું પોતાનું વોલેટ છે. વોલેટનો સીધો મતલબ છે ઈ-પાકિટ. કેટલીયે પ્રકારના કાર્ડ ઉપલબ્ધ છે. જન-ધન યોજના અંતર્ગત ભારતના કરોડો ગરીબ પરિવારો પાસે રૂ-પે કાર્ડ છે તેમજ 8 તારીખ બાદ જે રૂ-પે કાર્ડનો બહુ ઓછો ઉપયોગ થતો હતો. ગરીબોએ રૂ-પે કાર્ડનો ઉપયોગ શરૂ કરી દીધો અને લગભગ 300 ટકા ની તેમાં વૃદ્ધિ નોંધાઈ છે. જેવી રીતે મોબાઈલ ફોનમાં પ્રિપેડ કાર્ડ આવે છે તેવી રીતે બેન્કોમાં પણ પૈસા ખર્ચવા માટે પ્રિપેડ કાર્ડ ઉપલબ્ધ છે. એક સારું પ્લેટફોર્મ છે વેપાર કરવાની ‘યુપીઆઈ’ કે જેનાથી આપ ખરીદી પણ કરી શકો છો, પૈસા પણ મોકલાવી શકો છો, પૈસા મેળવી પણ શકો છો અને આ કામ એટલું સરળ છે કે જેટલું તમે વોટ્સએપ પર મોકલો છો. સાવ અશિક્ષિત વ્યક્તિ હશે, તેને પણ આજે વોટ્સએપ પર મેસેજ કેવી રીતે મોકલાય તે આવડે છે. ફોરવર્ડ કેવી રીતે કરવાનું છે તે પણ આવડે છે. તેટલું જ નહીં, ટેક્નોલોજી આટલી સરળ થતી જશે કે આ કામ માટે કોઈ મોટા સ્માર્ટફોનની પણ આવશ્યકતા નથી. સાધારણ ફિચર ધરાવતા ફોન હોય છે તેમાં પણ કેશ ટ્રાન્સફર થઈ શકે છે. ધોબી હોય, શાકભાજી વેચનારા હોય, દૂધ વેચનારા હોય, છાપા વેચનારા હોય, ચા વેચનારા હોય કે ચણા વેચનારા હોય, દરેક વ્યક્તિ તેનો સરળતાથી ઉપયોગ કરી શકે છે અને મેં પણ આ વ્યવસ્થાને વધુ સરળ બનાવવા માટે વધુ ભાર આપ્યો છે. દરેક બેન્કો તેના પણ લાગી ગઈ છે અને હવે તો ઓનલાઈન સરચાર્જનો જે ખર્ચ આવતો હતો તેને પણ નાબૂદ કરી દીધો છે અને આવા અન્ય પ્રકારના કાર્ડ પર ખોટા ખર્ચા આવતા હતા તેને પણ આપે જોયું હશે કે 2-4 દિવસમાં અખબારમાં – દરેક ખર્ચાને નાબૂદ કરી દેવાયા છે, જેથી કેશલેસ સોસાયટીની ચળવળને બળ મળે.

મારા નવયુવાન મિત્રો,

આ બધું થયા બાદ પણ એક આખી પેઢી એવી છે જે આનાથી અપરિચીત છે. અને હું જેટલું જાણું છું તેટલું આપ દરેક લોકો, આ મહાન કાર્યમાં સક્રિય છો. વોટ્સએપ પર જેવી રીતે ક્રિએટીવ મેસેજ આપ મોકલો છો, સ્લોગન, કવિતાઓ, કિસ્સાઓ, કાર્ટૂન, નવી-નવી કલ્પનાઓ એ બધું હું જોઈ રહ્યો છું અને કેટલીએ મુશ્કેલીઓ વચ્ચે આપણી યુવાપેઢીની આ જે સર્જનશક્તિ છે, તો એવું લાગે છે કે આ ભારત ભૂમિની વિશેષતા છે કે કોઈ જમાનામાં યુદ્ધના મેદાનમાં ગીતાનો જન્મ થયો હતો, તેવી જ રીતે આજે આટલા મોટા બદલાવના સમયમાંથી આપણે પસાર થઈ રહ્યા છીએ, ત્યારે આપની અંદર પણ મૌલિક સર્જનાત્મકતા પ્રગટ થતી હશે. પરંતુ મારા પ્રિય નવયુવાન મિત્રો, હું ફરી એકવાર કહું છું કે મને આ કાર્યમાં આપની મદદ જોઈએ છે. હા-હા-હા, હું ફરી કહું છું કે મને આપની મદદ જોઈએ છે અને મને વિશ્વાસ છે કે મારા દેશના કરોડો નવયુવાનો આ કાર્યને કરશે. આપ એક કામ કરો, આજથી જ સંકલ્પ કરો કે આપ સ્વયં ‘કેશલેસ સોસાયટી’ માટે પોતે એક હિસ્સો બનશો. આપના મોબાઈલ ફોન પર ઓનલાઈન ખર્ચ કરવાની જેટલી ટેકનોલોજી છે તે દરેક ઉપલબ્ધ હોય. તેટલું જ નહીં રોજ અડધો કલાક, કલાક કે બે કલાક કાઢીને ઓછામાં ઓછા 10 પરિવારોને આ ટેક્નોલોજી શું છે, ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરાય, કેવી રીતે પોતાની બેન્કની એપ ડાઉનલોડ કરાય છે ઉપરાંત આપના ખાતામાં જે પૈસા પડ્યા છે તેનો કેવી રીતે ખર્ચ કરી શકાય ? કેવી રીતે દુકાનદારને આપી શકાય? દુકાનદારોને પણ શિખવાડો કે કેવી રીતે વેપાર કરી શકાય? આપ સ્વેચ્છાએ આ કેશલેસ સોસાયટી, આ નોટોના ચક્કરમાંથી બહાર લાવવાના મહાઅભિયાન, દેશને ભ્રષ્ટાચારમુક્ત કરવાનું અભિયાન, કાળા ધનથી મુકિત અપાવવાનું અભિયાન, લોકોને સમસ્યા તેમજ મુશ્કેલીથી મુક્ત કરાવવાનું અભિયાન – આપે તેનું નેતૃત્વ કરવાનું છે. એકવાર લોકોને રૂ-પે કાર્ડનો ઉપયોગ કઈ રીતે થાય તે આપ શિખવાડી દેશો તો ગરીબો આપને આશિર્વાદ આપશે. સામાન્ય નાગરિકોને આ વ્યવસ્થા શિખવાડી દેશો તો તેઓની તો કદાચ બધી ચિંતાઓમાંથી મુક્તિ મળી જશે અને આ કામમાં જો હિન્દુસ્તાનના બધા નવયુવાનો લાગી જાય તો હું નથી માનતો કે વધુ સમય લાગશે. એક મહિનાની અંદર આપણે વિશ્વમાં એક નવા આધુનિક હિન્દુસ્તાનના રૂપમાં ઉભા રહી શકીશું અને આ કામ આપ આપના મોબાઈલ ફોન મારફતે કરી શકો છો. રોજ 10 ઘરોમાં જઈને થઈ શકે, રોજ 10 ઘરને આમાં જોડીને પણ કરી શકો છો. હું આપને નિમંત્રણ આપુ છું, આવો, માત્ર સમર્થન નહીં, આપણે આ પરિવર્તનના સેનાની બનીયે અને પરિવર્તન લઈને જ રહીશું. દેશને ભ્રષ્ટાચાર તેમજ કાળા ધનથી મુક્ત કરવાની આ લડાઈને આપણે આગળ વધારીશું અને દુનિયામાં ધણાં દેશ છે જ્યાંના નવયુવાનોએ એ રાષ્ટ્રના જીવનને બદલી નાખ્યું છે અને એ વાત માનવી પડશે, જે બદલાવ લાવે છે તે નવયુવાનો લાવે છે, ક્રાંતિ કરે છે તે યુવાનો કરે છે. કેન્યા, તેણે બીડું ઝડપ્યું, M-PESA એક એવી મોબાઈલ વ્યવસ્થાની ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કર્યો, M-PESA નામ રાખ્યું અને આજે લગભગ આફ્રિકાના આ વિસ્તાર કેન્યામાં સમગ્ર વેપાર આના પર આવી ગયો છે. એક મોટી ક્રાંતિ કરી છે આ દેશે.

મારા નવયુવાનો, હું ફરી એકવાર, ફરી એકવાર આગ્રહ સાથે આપને કહું છું કે આપ આ અભિયાનને આગળ વધારો. દરેક શાળા, કોલેજ, યુનિવર્સિટી, એનસીસી, એનએસએસ, સામૂહિકરૂપથી, વ્યકિતગતરૂપથી આ કાર્યને કરવા હું આપને નિમંત્રણ પાઠવું છું. આપણે આ વાતને આગળ વધારીયે. દેશની ઉત્તમ સેવા કરવાનો આપણને એક અવસર પ્રાપ્ત થયો છે, જે મોકો ગુમાવવાનો નથી.

પ્રિય ભાઈ-બહેનો આપણા દેશના એક મહાન કવિ શ્રીમાન હરિવંશરાય બચ્ચનજીની જન્મજયંતિનો આજે દિવસ છે અને આજે હરિવંશરાયજીના જન્મદિવસ પર શ્રીમાન અમિતાભ બચ્ચનજી એ સ્વચ્છતા અભિયાન માટે એક નારો આપ્યો છે. આપે જોયું હશે કે આ સદીના સર્વાધિક લોકપ્રિય કલાકાર અમિતાભજી સ્વચ્છતાના અભિયાનને બહુ સારી રીતે આગળ વધારી રહ્યા છે.લાગે છે કે સ્વચ્છતાનો વિષય તેમની નસેનસમાં ફેલાઈ ગયો છે અને તેટલે જ તેમના પિતાજીની જન્મજયંતિ પર પણ તેમને સ્વચ્છતાનું કાર્ય યાદ આવ્યું. તેમણે લખ્યું છે કે હરિવંશરાયજીની એક કવિતા છે અને તેની એક પંક્તિ તેમણે લખી છે. “મિટ્ટી કા તન , મસ્તી કા મન, ક્ષણભર જીવન, મેરા પરિયચ”. હરિવંશરાયજી આના માધ્યમથી પોતાનો પરિચય આપતા હતા. “મિટ્ટી કા તન , મસ્તી કા મન, ક્ષણભર જીવન, મેરા પરિયચ”. તો તેમના સુપુત્ર શ્રીમાન અમિતાભજીએ કે જેમની નસેનસમાં સ્વચ્છતાનું મિશન દોડી રહ્યું છે, તેમણે મને હરિવંશરાયજીની કવિતાનો ઉપયોગ કરીને લખીને મોકલ્યું છે

“સ્વચ્છ તન, સ્વચ્છ મન, સ્વચ્છ ભારત, મેરા પરિચય”. હું હરિવંશરાયજીને આદરપૂર્વક નમન કરું છું. શ્રીમાન અમિતાભજી ને પણ મન કી બાત માં આ રીતે જોડાઈને તેમજ સ્વચ્છતાના કાર્યને આગળ વધારવા બદલ ધન્યવાદ કરું છું.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, હવે તો મન કી બાતના માધ્યમથી આપના વિચારો, આપની ભાવનાઓ, આપના પત્રોના માધ્યમથી, MYGOV પર, નરેન્દ્ર મોદી એપ પર હંમેશા મને આપની સાથે જોડીને રાખે છે. હવે તો 11 વાગ્યે મન કી બાત હોય છે, પરંતુ તેની પછી તરત જ પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં પણ શરૂ કરવાના છીએ. હું આકાશવાણીનો આભારી છું, જે નવી પહેલ એ લોકોએ કરી છે જેથી જ્યાં હિન્દી ભાષા પ્રચલિત નથી ત્યાંના પણ મારા દેશવાસીઓને જરૂરથી આનાથી જોડાવાનો મોકો પ્રાપ્ત થશે. આપ સર્વેને ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ...

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, આપ સૌને દિવાળીની ખૂબ ખૂબ શુભેચ્છાઓ,

ભારતના ખૂણેખૂણામાં ઉત્સાહ અને ઉમંગની સાથે દિપાવલીનું પર્વ ઉજવવામાં આવે છે. ભારત એક એવો દેશ છે કે, ત્રણસોને પાંસઠેય દિવસ દેશના કોઇને કોઇ ખૂણામાં કોઇને કોઇ ઉત્સવ નજરે પડે છે. દૂરથી જોનારાને તો એમ જ લાગે કે જાણે ભારતીય જનજીવન ઉત્સવનું બીજું નામ છે, અને તે સ્વાભાવિક પણ છે. વેદકાળથી આજ સુધી ભારતમાં જે ઉત્સવોની પરંપરા રહી છે તે સમયાનુકુળ પરિવર્તન લાવનારા ઉત્સવ રહ્યા છે. સમયથી બહારના ઉત્સવોની પરંપરા સમાપ્ત કરવાની હિંમત આપણે જોઇ છે અને સમય તથા સમાજની માંગ અનુસરા ઉત્સવોમાં બદલાવ પણ સહજરૂપે સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે. પરંતુ આ બધામાં એક બાબત આપણે સારી રીતે જોઇ શકીએ છીએ કે ભારતના ઉત્સવોની આ પૂરી માત્રા, તેનો વ્યાપ, તેનું ઊંડાણ, લોકોમાં તેનું સ્થાન એક મૂળમંત્ર સાથે જોડાયેલું છે, “સ્વને સમષ્ટિ તરફ લઇ જવો” વ્યકિત અથવા વ્યકિતત્વનું વિસ્તરણ કરવું. પોતાની મર્યાદિત વિચારસરણીનો પરિધીને સમાજથી બ્રહ્માંડ સુધી વિસ્તરિત કરવાનો પ્રયાસ કરવો. અને તે આ ઉતસ્વોના માધ્યમથી કરવું. ભારતના ઉત્સવ કોઇવાર ખાણીપીણીની મહેફિલ જેવા દેખાય છે. પરંતુ તેમાં પણ ઋતુ કેવી છે. કઇ ઋતુમાં શું ખાવું જોઇએ ? ખેતીની કઇ ઉપજ થઇ છે. તે ઉપજને કેવી રીતે ઉત્સવમાં બદલવી, આરોગ્યની દ્રષ્ટિએ કેવા સંસ્કાર હોવા જોઇએ ? આ તમામ બાબતો આપણા પૂર્વજોએ બહુ વૈજ્ઞાનિક ઢબે ઉત્સવમાં આવરી લીધી છે. આજ પૂરૂં વિશ્વ, પર્યાવરણની ચર્ચા કરે છે, પ્રાકૃતિક વિનાશ ચિંતાનો વિષય બન્યો છે. ભારતની ઉત્સવ પરંપરા પ્રકૃતિપ્રેમને બળવતર બનાવનારી છે. બાળકથી લઇને દરેક વ્યકિતને સંસ્કૃત કરનારી છે. વૃક્ષ હોય, છોડ હોય, નદી હોય, પશુ હોય, પર્વત હોય, પક્ષી હોય, દરેક પ્રત્યે જવાબદારીનો ભાવ જગાડનારા ઉત્સવ રહ્યા છે. આજકાલ તો આપણે રવિવારે રજા રાખીએ છીએ, પરંતુ જે જૂની પેઢીના લોકો છે, મજૂરી કરનારો વર્ગ હોય, માછીમારો હોય વગેરે… આપે જોયું હશે કે, સદીઓથી આપણે ત્યાં પરંપરા હતી, પૂનમ અને અમાસના દિવસે રજા રાખવાની, અને વિજ્ઞાને આ વાતને સિદ્ધ કરી છે કે, પૂનમ અને અમાસના દિવસે સમુદ્રના પાણીમાં કઇ રીતે બદલાવ આવે છે. અને તે અસર માનવમન પર પણ પડે છે. એટલે ત્યાં સુધી કે, આપણે ત્યાં રજા પણ બ્રહ્માંડ અને વિજ્ઞાનને જોડીને રાખવાની પરંપરા વિકસિત થઇ હતી. આજે જયારે આપણે દિવાળીનું પર્વ ઉજવીએ છીએ ત્યારે, મે જેમ કહ્યું તેમ આપણું દરેક પર્વ એક શિક્ષણદાયક હોય છે. શિક્ષણનો બોદ લઇને આવે છે. આ દિવાળીનું પર્વ પણ “ તમસો મા જયોતિર્ગમય ” અંધકારથી પ્રકાશ તરફ જવાનો એક સંદેશ આપે છે. અને અંધકાર, પેલો પ્રકાશના અભાવવાળો અંધકાર જ અંધકાર નથી, અંધશ્રધ્ધાનો પણ અંધકાર છે. નિરક્ષરતાનો પણ અંધકાર છે. ગરીબીનો પણ અંધકાર છે. સામાજિ ખરાબીઓનો પણ અંધકાર છે. દિવાળીનો દિપ પ્રગટાવીને સમાજ દોષ-રૂપી જે અંધકાર છવાયેલો છે, વ્યકિતદોષ રૂપી જે અંધકાર છવાયેલો છે તેનાથી ઋણ મુક્તિ મેળવવાનો પ્રયાસ છે અને તે જ તો દિવાળીનો દીપ પ્રગટાવીને પ્રકાશ પહોંચાડવાનું પર્વ બને છે.

એક બાબત આપણે બધા સારી રીતે જાણીએ છીએ, હિંદુસ્તાનના કોઇપણ ખૂણામાં જાવ, અમીરથી અમીરના ઘરમાં જઇ આવો, ગરીબથી ગરીબના ઝૂંપડામાં જાવ, દિવાળીના તહેવારોમાં, દરેક પરિવારમાં સ્વચ્છતાનું અભિયાન ચાલતું જોવા મળે છે. ઘરના ખૂણેખૂણાની સફાઇ થાય છે. ગરીબ પોતાના માટીના વાસણ હોય તે એ માટીના વાસણ પણ એવી રીતે સાફ કરે છે, કે જેમ બસ આ દિવાળી આવી છે. દિવાળી સ્વચ્છતાનું એક અભિયાન પણ છે. પરંતુ સમયની માંગ છે કે, માત્ર આપણા ઘરની જ સફાઇ નહીં, પૂરા પરિસરની સફાઇ, પૂરા મહોલ્લાની સફાઇ, પૂરા ગામની સફાઇ થાય. આપણે આપણા આ સ્વભાવ અને પરંપરાનો વિસ્તાર કરવાનો છે. બહોળા બનાવવાના છે. દિવાળીનું પર્વ હવે ભારતના સીમાડાઓ સુધી મર્યાદિત નથી રહ્યું. વિશ્વના તમામ દેશોમાં કોઇને કોઇ રૂપમાં દિપાવલીના પર્વને યાદ કરવામાં આવે છે, ઉજવવામાં આવે છે. દુનિયાની કેટલીયે સરકારો પણ, ત્યાંની સંસદ પણ, ત્યાંના શાસકો પણ દિપાવલીના પર્વનો હિસ્સો બનવા લાગ્યા છે. એ દેશ ચાહે પૂર્વના હોય કે પશ્ચિમના, ચાહે વિકસિત દેશ હોય કે વિકાસશીલ દેશ હોય, ભલે આફ્રિકા હોય, કે આયર્લેન્ડ હોય બધ્ધે જ દિવાળીની ધૂમધામ નજરે પડે છે. આપ સૌને ખબર હશે, અમેરિકાની યુએસ પોસ્ટલ સર્વિસ, તેણે પણ આ વખતે દિપાવલીની ટપાલ ટીકીટ બહાર પાડી છે. કેનેડાના પ્રધાનમંત્રીજીએ પણ દિવાળી નિમિત્તે દીવો પ્રગટાવતી પોતાની તસવીર ટ્વીટર પર શેર કરી છે.

બ્રિટનના પ્રધાનમંત્રીએ લંડનમાં દિવાળી નિમિત્તે બધા સમાજને જોડનારા એ સત્કાર સમારંભનો કાર્યક્રમ આયોજીત કર્યો, તેઓ પોતે એમાં ભાલ લીધો અને કદાચ યુ.કે.માં તો કોઇ શહેર એવું નહીં હોય, જયાં ભારે ધામધૂમથી દિવાળી ઉજવવામાં આવી ના હોય, સિંગાપુરના પ્રધામંત્રીજીએ ઇન્સ્ટાગ્રામ પર તસવીર મૂકી છે અને આ તસવીરને તેમણે દુનિયા સાથે શેર કરી છે. તે પણ બહુ ગૌરવ સાથે શેર કરી છે. અને તસ્વીર શું છે ? સિંગાપુરના 16 મહિલા સાંસદો ભારતીય સાડે પહેરીને સંસદની બહાર ઉભાં છે અને આ ફોટો વાયરલ થયો છે. અને આ બધું દિવાળી નિમિત્તે કરવામાં આવ્યું છે. સિંગાપુરના તો દરેક ગલી-મહોલ્લામાં અત્યારે દિવાળીનો ઉત્સવ ઉજવાઇ રહ્યો છે. ઓસ્ટ્રેલિયાના પ્રધાનમંત્રીએ ભારતીય સમુદાયને દિવાળીની શુભેચ્છાઓ પાઠવીને ઓસ્ટ્રેલિયાના જુદાંજુદાં શહેરોમાં દિવાળીના તહેવારે દરેક સમાજને જોડાવાનું આહવાન કર્યું છે. તાજેતરમાં ન્યૂઝીલેન્ડના પ્રધાનમંત્રી આવ્યા હતા. તેમણે મને કહ્યું કે, “ મારે જલદી એટલા માટે પાછા જવું છે કે, મારે ત્યાં દિવાળીના સમારોહમાં સામેલ થવાનું છે, ” મારું કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, દીપાવલી, આ પ્રકાશનું પર્વ, વિશ્વ સમુદાયને પણ અંધકારથી પ્રકાશની તરફ લઇ જવાનો એક પ્રેરણા ઉત્સવ બની રહ્યો છે.

દિવાળીના પર્વ પર સારાં કપડાં, સારૂં ખાવા-પીવાનું વગેરેની સાથેસાથે ફટાકડાની પણ ભારે ધૂમ મચે છે. અને બાળકોને, યુવાનોને ખૂબ આનંદ આવે છે. પરંતુ બાળકો કયારેય દુસ્સાહસ પણ કરી બેસે છે. ઘણાબધા ફટાકડાને એકઠા કરીને મોટો અવાજ કરવાની કોશિશમાં એક બહુ મોટા અકસ્માતને નિયંત્રણ આપી દે છે. કયારેય એ પણ ધ્યાન નથી રહેતું કે આસપાસમાં શું પડેલું છે ? દિવાળીના દિવસોમાં અકસ્માતના સમાચાર, આગના સમાચાર, અપમૃત્યુના સમાચાર ભારે ચિંતા ઉપજાવે છે. અને એક મુસીબત એ પણ થઇ જાય છે કે, દિવાળીના દિવસોમાં ડૉકટરો પણ મોટી સંખ્યામાં પોતપોતાના પરિવારની સાથે દિવાળી ઉજવવા ચાલ્યા ગયા હોય છે. એટલે સંકટમાં વધુ એક સંકટનો ઉમેરો થઇ જાય છે. મારે ખાસ કરીને માતાપિતાને, વાલીઓને, વડિલોને વિશેષ આગ્રહ છે કે, બાળકો જયારે ફટાકડા ફોડતાં હોય ત્યારે મોટાંઓએ સાથે ઉભાં રહેવું જોઇએ, કોઇ ભૂલ ના થઇ જાય, તેની ચિંતા કરવી જોઇએ અને દુર્ઘટનાથી બચવું જોઇએ. આપણા દેશમાં દિવાળીનું પર્વ બહુ લાંબું ચાલે છે. તે કેવળ એક દિવસનું નથી હોતું. તેમાં ગોવર્ધન પૂજા કહો, ભાઇબીજ કહો, લાભપાંચમ કહો, અને કાર્તિકી પૂર્ણિમાના પ્રકાશપર્વ સુધી લઇ જાય, આમ એક પ્રકારે બહુ લાંબા સમયગાળા સુધી તે ચાલે છે. તેની સાથે સાથે આપણે દિવાળીનો તહેવાર પણ ઉજવીએ છીએ અને છઠ પૂજાની તૈયારી પણ કરીએ છીએ. ભારતના પૂર્વના વિસ્તારોમાં છઠ પૂજાનો તહેવાર એક બહુ મોટો તહેવાર હોય છે. એક રીતે મહાપર્વ હોય છે. ચાર દિવસ સુધી ચાલે છે. પરંતુ તેની એક ખાસિયત છે કે તે સમાજને બહુ ગહન સંદેશો આપે છે. તેનાથી આપણને સઘળું પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ, ભગવાન સૂર્યદેવતા પાસેથી જે મળે છે તે એટલું બધું મળે છે કે, તેની ગણતરી કરવાનું પણ આપણા માટે અઘરૂં છે. પરંતુ કહેવત તો એવી છે કે, ભાઇ, દુનિયામાં લોકો ઉગતા સૂરજની પૂજા કરે છે. છઠ પૂજા એક એવો ઉત્સવ છે જેમાં ઢળતા સૂરજની પણ પૂજા થાય છે. એક બહુ મોટો સામાજિક સંદેશ છે આ પર્વમાં…

હું દિપાવલીના પર્વની વાત કરૂં કે છઠ પૂજાની વાત કરૂં, આ સમય આપને ખૂબખૂબ શુભેચ્છાઓ પાઠવવાનો છે. પરંતુ સાથેસાથે મારા માટે વિશેષ સમય પણ છે. ખાસ કરીને દેશવાસીઓને ધન્યવાદ આપવા છે, આભાર વ્યકત કરવો છે. છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓતી જે ઘટનાઓ આકાર લઇ રહી છે. તેમાં આપણા સુખચેન માટે આપણી સેનાના જવાનો પોતાનું સર્વસ્વ લુંટાવી રહ્યા છે. મારા ભાવિ વિશ્વ પર સેનાના જવાનોની સલામતિ દળોના જવાનોના ત્યાગ, તપશ્ચર્યા, પરિશ્રમ સતત છવાયેલા રહે છે. અને તેમાંથી જ એક વાત મનમાં વસી ગઇ હતી કે, આ દિવાળી સંરક્ષણ દળોને સમર્પિત કરીએ. મેં દેશવાસીઓને “સંદેશ ટુ સોલ્જર્સ” નામના અભિયાન માટે નિમંત્રિત કર્યા. પરંતુ હું આજે માથું નમાવીને કહેવા ઇચ્છું છું કે, હિંદુસ્તાનનો કોઇ એવો માનવી નહીં હોય, જેના દિવસમાં દેશના જવાનો પ્રત્યે જે અપ્રતિમ પ્રેમ છે, સેના પ્રત્યે ગૌરવ છે, જે રીતે તેની અભિવ્યકિત થઇ છે, તે દરેક દેશવાસીને તાકાત આપનારી છે. સલામતિ દળોના જવાનો માટે તો આપણે કલ્પના ન કરી શકીએ તેટલો હિંમત વધારનારો આપનો એક એક સંદેશ શકિતના રૂપમાં પ્રગટ થયો છે. શાળા હોય, કોલેજ હોય, વિદ્યાર્થી હોય, ગામ હોય, ગરીબ હોય, વેપારી હોય, દુકાનદાર હોય, રાજનેતા હોય, ખેલાડી હોય કે સિને-જગત હોય, ભાગ્યે જ કોઇ બચ્યું હશે, જેણે દેશના જવાનો માટે દીપ ન પ્રગટાવ્યો હોય, દેશના જવાનો માટે સંદેશ ન આપ્યો હોય, પ્રસાર માધ્યમોએ પણ આ દીપોત્સવીને સેના પ્રત્યે આભાર વ્યક્ત કરવાની તકમાં બદલી નાંખ્યો, અને કેમ ન કરીએ ? ચાહે બીએસએફ, સીઆરપીએફ હોય, ઇન્ડો-તીબેટમ પોલીસ હોય, આસામ રાઇફલ્સ હોય, જળસેના હોય, ભૂમિદળ હોય કે વાયુદળ હોય, તટરક્ષક દળ હોય, હું બધાંના નામ બોલી નથી શકતો, પણ અગણિત આપણા આ જવાનો કયાં કયાં પ્રકારનાં કષ્ટ વેઠે છે ? આપણે જયારે દિવાળીની ઉજવી રહ્યા છીએ ત્યારે કોઇ રણમાં ઉભા છે, કોઇ હિમાલયના શીખરો પર, કોઇ ઉદ્યોગોનું રક્ષણ કરી રહ્યું છે તો કોઇ એરપોર્ટની રખેવાળી કરે છે. કેટકેટલી જવાબદારીઓ નિભાવી રહ્યા છે !!! આપણે જયારે ઉત્સવના મૂડમાં હોઇએ ત્યારે તેમને યાદ કરીએ, તો તે યાદથીપણ એક નવી તાકાત આવી જાય છે. એક સંદેશમાં સામર્થ્ય વધી જાય છે. અને દેશે તે કરી બતાવ્યું. હું ખરેખર દેશવાસીઓનો આભાર માનું છું. અનેકોએ, જેમની પાસે કલા હતી તેમણે કલાના માધ્યમથી કર્યું. કેટલાક લોકોએ ચિત્રો બનાવ્યાં, રંગોળી બનાવી, કાર્ટુન બનાવ્યાં, જેમના પર સરસ્વતીની કૃપા હતી તેમણે કવિતાઓ બનાવી, અનેકોએ સુંદર નારા બનાવ્યા, એવું લાગી રહ્યું છે જાણે મારા નરેન્દ્ર મોદી એપ્પ કે, મારા માય ગોવ પોર્ટલ પર ભાવનાઓનો દરિયો ઉમટી પડ્યો છે. શબ્દોના રૂપમાં, પીંછીના રૂપમાં, કલમના રૂપમાં, રંગોના રૂપમાં, અગણિત પ્રકારની ભાવનાઓ… હું કલ્પના કરી શકું છું કે, મારા દેશના જવાનો માટે કેટલા ગર્વની આ પળ છે ! “સંદેશ ટુ સોલ્જર્સ” હેશટેગ પર એટલી બધી કૃતિઓ આવી છે, પ્રતિકાત્મક રૂપે કે શું વાત કરૂં ?

શ્રીમાન અશ્વિનીકુમાર ચૌહાણે એક કવિતા મોકલી છે તે હું વાંચવા ઇચ્છું છું. અશ્વિનીજીએ લખ્યું છે…

“મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, દેશવાસીઓ, જેમનું પિયર પણ સેનાના જવાનોથી છલોછલ છે અને જેમનું સાસરૂં પણ સેનાના જવાનોથી ભરેલું છે. એવાં બહેન શિવાનીએ મને એક ટેલીફોન સંદેશો મોકલ્યો છે. આવો આપણે ફૌઝી પરિવાર શું કહે છે ?

નમસ્કાર પ્રધાનમંત્રીજી, હું શિવાની મોહન બોલું છું. આ દિવાળીએ જે સંદેશ ટુ સોલ્જર્સ અભિયાન શરૂ કરવામાં આવ્યું છે તેનાથી આપણા ફૌઝી ભાઇઓને ખૂબ જ પ્રોત્સાહન મળી રહ્યું છે. હું એક લશ્કરી કુટુંબની જ છું. મારા પતિ પણ લશ્કરના અધિકારી છે. મારા પિતા અને સસરા, બંને લશ્કરના અધિકારી રહી ચૂક્યા છે. તો અમારૂં તો પૂરૂં કુટુંબ જવાનોથી ભરેલું છે. અને સરહદ પર આપણા કેટલાય એવા અધિકારીઓ છે જેમને આટલા સંદેશા મળી રહ્યા છે અને ખૂબ પ્રોત્સાહન મળી રહ્યું છે. લશ્કરી વર્તુળોમાં બધ્ધાંને… હું કહેવા માંગું છે કે, લશ્કરી અધિકારીઓ અને સૈનિકોની સાથે તેઓના પરિવાર, તેમની પત્નીઓ પણ સારૂં એવું બલિદાન આપે છે. તો એક રીતે પૂરા લશ્કરી સમુદાયને ખૂબ સારો, સંદેશ મળી રહ્યો છે અને, હું આપને પણ હેપ્પી દિવાળી કહેવા ઇચ્છું છું, આપનો આભાર !”

મારા વ્હાલા દેશવાલીઓ, એ વાત સાચી છે કે, સેનાના જવાનો કેવળ સરહદ પર જ નહીં, જીવનના દરેક મોરચે ઉભેલા મળે છે. કુદરતી આફત હોય, કોઇવાર કાનૂની વ્યવસ્થાનું સંકટ હો, કયારેક વળી દુશ્મનો સામે બાથ ભીડવાની હોય, કયારેક ખોટા રસ્તે ચાલતા નવયુવાનોને પાછા વાળવા માટે સાહસ બતાવવાનું હોય, આપણા જવાન જીવનના દરેક વળાંક પર રાષ્ટ્રભાવનાથી પ્રેરાઇને કામ કરતા રહે છે.

એક ઘટના મારા ધ્યાન પર લાવવામાં આવી છે. હું પણ આપને તે જણાવવા ચાહું છું. અત્યારે હું એટલા માટે જણાવવા માંગું છું કે, સફળતાના મૂળમાં કેવી કેવી બાબતો બહુ મોટી તાકાત બની જાય છે. (તે જાણવા મળે છે.) તમે સાંભળ્યું હશે, હિમાચલ પ્રદેશ ખુલ્લામાં ઝાડે જવાથી મુક્ત – open defecation free – થયું. પહેલાં સિક્કિમ રાજય બન્યું હતું. હવે હિમાચલ પણ બન્યું. પહેલી નવેંબરે કેરળ પણ બનવા જઇ રહ્યું છે. પરંતુ આ સફળતા કેવી રીતે જોવા મળે છે ? કારણ હું બતાવું છું. સંરક્ષણદળોમાં આપણા એક ITBPના જવાન, શ્રી વિકાસ ઠાકુર કે જેઓ મૂળ હિમાચલના સિરમૌર જિલ્લાના એક નાના એવા ગામના છે, તેમના ગામનું નામ છે બધાના. હવે આ આપણા આઇટીબીપીના જવાન પોતાની ફરજ પરથી રજાઓમાં ગામ ગયા હતા. તો ગામમાં કદાચ તે સમયે ગ્રામસભા મળવાની હતી. તે તો પહોંચી ગયા ગ્રામસભામાં, અને તેમાં ચર્ચા થઇ રહી હતી શૌચાલય બનાવવાની. જાણવા મળ્યું કે કેટલાક પરિવારો પૈસાના અભાવે શૌચાલય બનાવી શકતા નહોતા. આ વિકાસ ઠાકુર દેશભકિતથી ભરેલો આપણો આઇટીબીપીનો જવાન. તેમણે થયું ના.. ના.. આ કલંક તો ભૂંસવું જ જોઇએ, અને તેમની દેશભકિત જુઓ, માત્ર દુશ્મનો પર ગોળીઓ છોડવા જ તે દેશની સેવા કરતો હતો એવું નથી. તેમણે ફટ્ટ દઇને પોતાની ચેકબૂકથી સત્તાવન હજાર રૂપિયા કાઢ્યા અને ગામના સરપંચને આપી દીધા અને કહ્યું કે, જે 57 ઘરોમાં શૌચાલય નથી બન્યા, મારા તરફથી તે દરેક પરિવારને એક એક હજાર રૂપિયા આપી દો. 57 શૌચાલય બનાવી નાંખો અને આપણા બધાના ગામને ખુલ્લામાં ઝાડે જવાથી મુક્ત બનાવી નાંખો. વિકાસ ઠાકુરે કરી બતાવ્યું. 57 પરિવારોને એક એક હજાર રૂપિયા પોતાના ખિસ્સામાંથી આપીને સ્વચ્છતા અભિયાનને તેમણે એક નવી તાકાત બક્ષી, અને તેથી જ તો પૂરા હિમાચલને ખુલ્લામાં શૌચક્રિયાથી મુક્ત બનાવવાની તાકાત આવી. તેવું જ કેરળમાં થયું. હું ખરેખર નવયુવાનોનો આભાર માનવા માંગું છું. મારા ધ્યાનમાં આવ્યું કે, કેરળના દૂર-સુદૂરના જંગલોમાં, જયાં કોઇ માર્ગ પણ નથી. આખો દિવસ પગે ચાલીએ ત્યારે મુશ્કેલીથી તે ગામ પહોંચી શકાય છે. ત્યાંની જનજાતિય પંચાયત ઇડમાલાકુડી ત્યાં પહોંચવાનું મુશ્કેલ, એટલે લોકો કયારેય નહોતા જતા, તેની નજીકના શહેરી વિસ્તારમાં એન્જીનિયરીંગના વિદ્યાર્થીઓના ધ્યાનમાં આવ્યું કે, આ ગામમાં શૌચાલય બનાવવાનાં છે. એનસીસીના કેજેટ્સ, એનએસએસના યુવાનો, એન્જીનિયરીંગના વિદ્યાર્થીઓ, બધ્ધાંએ મળીને નક્કી કર્યું કે, આપણે શૌચાલય બનાવીશું. શૌચાલયો બનાવવા જે માલસામાન લઇ જવાનો હતો, ઇંટો, સિમેન્ટ્સ, બધ્ધો સામાન આ નવયુવાનો પોતાના ખભે ઉઠાવીને, આખો દિવસ પગે ચાલીને તેઓ પેલા જંગલમાં ગયા. જાતે પરિશ્રમ કરીને તે ગામમાં શૌચાલય બનાવ્યાં અને આ નવયુવાનોએ દૂરસુદૂર જંગલમાં એક નાના એવા ગામને open Defeation free કર્યું. આ જ તો કારણ છે કે, કેરળ ઓડીએફ થઇ રહ્યું છે. ગુજરાતે પણ તમામ નગરપાલિકાઓ – મહાનગરપાલિકાઓ, કદાચ 150થી વધુને ખુલ્લામાં શૌચક્રિયાથી મુક્ત જાહેરી કરી છે. 10 જિલ્લા પણ ખુલ્લામાં ઝાડે જવાથી મુક્ત જાહેર કરાયા છે. હરિયાણાથી પણ ખુશખબર આવ્યાં છે. હરિયાણા પણ પહેલી નવેંબરે પોતાની સુવર્ણજયંતિ ઉજવવા જઇ રહ્યું છે. અને તેમણે નિર્ણય કર્યો છે કે, થોડાક જ મહિનામાં પૂરા રાજયને ઓડીએફ કરી નાખશે. હજી સુધી તેમણે સાત જિલ્લા પૂરા દીધા છે. તમામ રાજયોમાં કામ ચાલી રહ્યું છે. મેં કેટલાંકનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. હું આ તમામ રાજયોના નાગરિકોને આ મહાન કાર્ય સાથે જોડાવા બદલ અને દેશમાંથી ગંદકીરૂપી અંધકાર દૂર કરવાના કામમાં યોગદાન આપવા બદલ ખૂબખૂબ હાર્દક અભિનંદન આપું છું.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, સરકારમાં યોજનાઓ તો ઘણી હોય છે. અને પહેલી યોજના પછી તેને અનુરૂપ બીજી સારી યોજના આવે તો પહેલી યોજના છોડવી પડે છે. પરંતુ સામાન્ય રીતે આ બાબતો પર કોઇ ધ્યાન નથી આપતું. જૂની યોજના પણ ચાલતી રહે છે અને નવી યોજના પણ ચાલતી રહે છે. અને આવનારી યોજનાની રાહ પણ જોવાય છે. આવું ચાલતું રહે છે. આપણા દેશમાં જે ઘરમાં ગેસની સગડી હોય, જે ઘરમાં વીજળી હોય, એવાં ઘરોને કેરોસીનની જરૂર નથી હોતી. પરંતુ સરકારમાં કોણ પૂછે છે ? કેરોસીન પણ જઇ રહ્યું છે. ગેસ પણ જઇ રહ્યો છે. વીજળી પણ જઇ રહી છે. અને પછી વચેટિયાઓને તો મલાઇ ખાવાનો મોકો મળી જાય છે. હું હરિયાણાને અભિનંદન આપવા માંગુ છું કે, તેમણે આ બીડું ઝડપ્યું છે. હરિયાણા પ્રદેશને કેરોસીનથી મુક્ત કરાવવાનું. જે જે કુટુંબો પાસે ગેસની સગડી છે, જે જે કુટુંબો પાસે વીજળી છે, તેમનો આધાર નંબરથી ખરાઇ કરવામાં આવી અને મેં સાંભળ્યું છે કે, અત્યારસુધીમાં સાત કે આઠ જિલ્લાને કેરોસીનમુક્ત કરી દીધા છે. જે રીતે તેમણે આ કામને હાથ પર લીધું થે, મને ભરોસો છે કે, પૂરૂં રાજય બહુ જલદી કેરોસીન મુક્ત બની જશે. કેટલો મોટો બદલાવ આવશે ? ચોરી પણ અટકશે. પર્યાવરણનો પણ લાભ થશે. આપણા વિદેશી હુંડિયામણની પણ બચત થશે. અને લોકોની સુવિધા પણ વધશે. હા, તકલીફ થશે, વચટિયાઓને થશે, અપ્રામાણિકને તકલીફ થશે.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, મહાત્મા ગાંધી આપણા સૌના માટે હંમેશા હંમેશા માર્ગદર્શક છે. તેમની દરેક વાત, દેશ કયાં જવો જોઇએ ? આજે પણ આ બધા માટે માપદંડ નક્કી કરે છે. ગાંધીજી કહેતા હતા, આપ જયારે પણ કોઇ યોજના બનાવો તો સૌથી પહેલાં તે ગરીબ અને નિર્બળ ચહેરાને યાદ કરો અને પછી નક્કી કરજો કે આપ જે કરવા જઇ રહ્યા છો તેનાથી પેલા ગરીબને કોઇ લાભ થશે કે નહીં ? કયાંક તેને નુકસાન તો નહીં થાયને ? આ માપદંડના આધારે તમે નિર્ણય કરો. સમયની માંગ છે કે, આપણે હવે, દેશના ગરીબોની જે આશાઓ જાગી છે તેને સંતોષવી જ પડશે. મુસીબતોથી છુટકારો મળે તે માટે આપણે એક પછી એક પગલા ભરવાં જ પડશે. આપણી જૂની વિચારસરણી ગમે તે કેમ ના હોય, પણ સમાજને દીકરા-દીકરીના ભેદભાવથી મુક્ત કરવો જ પડશે. હવે શાળાઓમાં દીકરીઓ માટે પણ શૌચાલય છે. છોકરાઓ માટે પણ શૌચાલય છે. આપણી દિકરીઓ માટે ભેદભાવ વિનાના ભારતની અનુભૂતિનો આ અવસર છે.

સરકાર તરફથી રસીકરણ તો થાય છે જ, અને છતાં પણ લાખો બાળકો રસીકરણ વિનાનાં રહી જાય છે. બિમારીઓનો શિકાર બને છે. “મિશન ઇન્દ્ર ધનુષ” રસીરણનું એક એવું અભિયાન છે, જે આવાં રહી ગયેલાં બાળકોને આવરી લેવા માટે શરૂ કરાયું છે અને તે બાળકોને ગંભીર રોગોથી છૂટકારો અપાવવાની તાકાત આપે છે. 21મી સદી હોય અને ગામમાં અંધારૂં હોય એ હવે ન ચાલી શકે. અને એટલા માટે ગામોને અંધકારથી મુક્ત કરાવવા માટે, ગામો સુધી વીજળી પહોંચાડવાનું મહાઅભિયાન સફળતાપૂર્વક આગળ વધી રહ્યું છે. સમય મર્યાદામાં આગળ વધી રહ્યું છે. આઝાદીનાં આટલાં વર્ષો પછી, ગરીબ મા, લાકડાના ચૂલા પર રસોઇ રાંધીને દિવસમાં 400 સિગારેટનો ધુમાડો પોતાના શરીરમાં લેતી હોય તેની તબિયતનું શું થશે ? આવા પાંચ કરોડ પરિવારે ધુમાડાથી મુક્ત જિંદગી આપવા માટે સફળતાથી આગળ વધી રહ્યા છીએ. આ એક કોશીશ છે.

નાનો વેપારી, નાનો કારોબારી, શાકભાજી વેચનાર, દૂધવાળો, નાઇની દુકાન ચલાવનાર, શાહુકારોના વ્યાજના ચક્કરમાં એવા ફસાયેલા રહેતા હતા, એવા ફસાયેલા રહેતા હતા. મુદ્રા યોજના, સ્ટેન્ડ અપ યોજના, જન-ધન એકાઉન્ટ આ વ્યાજખોરોથી છુટકારાનું એક સફળ અભિયાન છે. આધાર દ્વારા બેંકોમાં સીધા પૈસા જમા થાય, હકદારને વિદ્યાર્થીને સીધા પૈસા મળે. સામાન્ય માનવીના જીવનમાં આ વચેટીયાઓથી મુક્તિની તક છે. એક એવું અભિયાન ચલાવવું છે. જેમાં ફકત સુધારો અને પરિવર્તન નહીં. સમસ્યાથી છૂટકારા સુધીનો માર્ગ ચોક્કસ કરવાનો છે અને થઇ રહ્યો છે.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, આવતીકાલે 31 ઓકટોબર, આ દેશના મહાપુરૂષ ભારતની એકતાને જ જેમણે પોતાના જીવનનો મંત્ર બનાવ્યો. જીવીને બતાવ્યું. એવા સરદાર વલ્લભભાઇ પટેલની જન્મજયંતિનું પર્વ છે. 31 ઓકટોબર એક તરફ સરદાર સાહેબની જયંતિનું પર્વ છે. દેશની એકતાનો જીવતોજાગતો મહાપુરૂષ. તો બીજી તરફ શ્રીમતી ગાંધીની પુણ્યતિથિ પણ છે. આપણે મહાપૂરૂષોનું પુણ્ય સ્મરણ તો આપણે કરીએ છીએ જ, કરવું પણ જોઇએ. પરંતુ પંજાબના એક સજ્જનનો ફોન, તેમનું દર્દ, મને પણ સ્પર્શી ગયું.

“પ્રધાનમંત્રીશ્રી નમસ્કાર, સર, હું જસદીપ બોલી રહ્યો છું. પંજાબથી, સર, આપ જાણો છો કે, 31મી તારીખે સરદાર પટેલનો જન્મદિવસ છે. સરદાર પટેલ એક એવી વિભૂતિ છે જેમણે પોતાની આખી જિંદગી દેશને જોડવામાં વિતાવી દીધી અને તેઓ આ ઝુંબેશમાં મને લાગે છે કે, સફળ પણ થયા. તેઓ દરેકને સાથે લાવ્યા. અને આપણે તેને દેશની કરૂણતા કે કમનસીબી કરી શકીએ કે તે જ દિવસે ઇન્દિરા ગાંધીજીની પણ હત્યા થઇ. અને આપણે સૌ જાણીએ છીએ કે તેમની હત્યા પછી દેશમાં કેવા બનાવો બન્યા સર, હું એ કહેવા ઇચ્છું છું કે આવી દુર્ભાગ્યપૂર્ણ જે ઘટનાઓ બને છે, જે બનાવો બને છે તેને કેવી રીતે રોકી શકીએ છીએ.”

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ આ દર્દ એક વ્યકિતનું નથી. એક સરદાર, સરદાર વલ્લભભાઇ પટેલ, ઇતિહાસ આ વાતનો સાક્ષી છે કે, ચાણક્ય પછી દેશને એક કરવાનું ભગીરથ કામ સરદાર વલ્લભભાઇ પટેલે કર્યું. આઝાદ હિંદુસ્તાનને એક ધ્વજ નીચે લાવવાનો સફળ પ્રયાસ, આટલું મોટું ભગીરથ કામ જે મહાપુરૂશે કર્યું તે મહાપુરૂષને શત શત નમન.. પરંતુ આ પણ એક દર્દ છે કે સરદાર સાહેબ એકતા માટે જીવ્યા, એકતા માટે ઝઝુમતા રહ્યા, એકતાની તેમની પ્રાથમિકતાના કારણે, કેટલાંયની નારાજીનો શિકાર પણ રહ્યા, પરંતુ એકતાનો માર્ગ કયારેય છોડ્યો નહીં. પરંતુ, તે જ સરદારની જન્મજયંતિના દિને જ હજારો સરદારોને હજારો સરદારોના પરિવારોને શ્રીમતી ગાંધીની હત્યા પછી મોતને ઘાટ ઉતારી દેવામાં આવ્યા. એકતા માટે જીવનભર જીવનારા તે મહાપુરૂષના જન્મદિને જ અને સરદારના જ જન્મદિવસે સરાદરોની સાથે જુલ્મ ! ઇતિહાસનું એક પાનું આપણે સૌને પીડા આપે છે.

પરંતુ આ સંકટોની વચ્ચે પણ એકતાના મંત્રને લઇને આગળ વધવાનું છે. વિવિધતામાં એકતા એ જ દેશની તાકાત છે. ભાષાઓ અનેક હોય, જાતીઓ અનેક હોય, પહેરવેશ અનેક હોય, ખાન-પાન અનેક હોય, પરંતુ અનેકતામાં એકતા, આ ભારતની તાકાત છે. ભારતની વિશેષતા છે. દરેક પેઢીની ફરજ છે. તમામ સરકારોની જવાબદારી છે કે, આપણે દેશના દરેક ખૂણામાં એકતાની તક શોધીએ. એકતાના તત્વને ઉપસાવીએ. વિભાજનવાદી વિચારણસરણી, વિભાજનવાદી પ્રકૃતિથી આપણે પણ બચીએ. દેશને પણ બચાવીએ. સરદાર સાહેબે આપણને એક ભારત આપ્યું, આપણા બધાનું કર્તવ્ય છે કે, શ્રેષ્ઠ ભારત બનાવીએ. એકતાનો મૂળમંત્ર જ શ્રેષ્ઠ ભારતનો મજબૂત પાયો નાંખે છે. સરદાર સાહેબની જીવનયાત્રાનો પ્રારંભ ખેડૂતો માટેના સંઘર્ષથી થયો હતો. ખેડૂતના પુત્ર હતા. આઝાદીના આંદોલનને ખેડૂતો સુધી પહોંચાડવામાં સરદાર સાહેબની બહુ મોટી મહત્વની ભૂમિકા રહી છે. આઝાદીના આંદોલનને ગામડાંઓમાં તાકાતનું રૂપ બનાવવાનો સરદાર સાહેબનો સફળ પ્રયાસ હતો. તેમની સંગઠન શકિત અને કૌશલ્યનું પરિણામ હતું. પરંતુ સરદાર સાહેબ કેવલ સંઘર્ષની જ વ્યકિત હતા તેવું નથી. તેઓ સંરચનાની પણ વ્યકિત હતા. કયારેક કયારેક આપણામાંતી ઘણા લોકો અમૂલનું નામ સાંભળીએ છીએ. ‘અમૂલ’ના દરેક ઉત્પાદનથી આજે હિંદુસ્તાન અને હિંદુસ્તાનની બહાર પણ લોકો પરિચિત છે. પરંતુ બહુ ઓછા લોકો એ જાણતા હશે કે તે સરદાર સાહેબની દિવ્યદ્રષ્ટિ હતી, જેમણે સહકારી દૂધ ઉત્પાદક સંઘની કલ્પના કરી હતી. અને ખેડા જિલ્લો કે જેને તે સમયે ‘કેરા’ જિલ્લો કહેવામાં આવતો હતો, અને 1942માં આ વિચારને તેમણે બળ આપ્યું. તે સાકારરૂપ, આજનું ‘અમૂલ’ ખેડૂતો માટે સુખ-સમૃદ્ધિનું સર્જન સરદાર સાહેબે કેવી રેતી કર્યું હતું તેનું એક જીવતું જાગતું ઉદાહરણ આપણી સામે છે. હું સરદાર સાહેબને આદરપૂર્વક અંજલિ અર્પું છું. અને આ એકતા દિવસે, 31 ઓકટોબરે આપણે જયાં પણ હોઇએ, સરદાર સાહેબનું સ્મરણ કરીએ, એકતાનો સંકલ્પ કરીએ.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, દિવાળીના પર્વોની આ શ્રૃંખલામાં કાર્તિકી પૂર્ણિમાના (દેવદિવાળીના) પ્રકાશ ઉત્સવનું પણ પર્વ છે. ગુરૂ નાનકદેવ, તેમનો બોધ પૂરી માનવજાતિ માટે, માત્ર હિંદુસ્તાન માટે નહીં, પૂરી માનવજાતિ માટે આજે પણ દિશાદર્શક છે. સેવા, સચ્ચાઇ અને સૌનું ભલું, આ જ તો ગુરૂ નાનક દેવનો સંદેશ હતો. શાંતિ, એકતા અને સદભાવના, આ જ તો મૂળમંત્ર હતો. ભેદભાવ, અંધવિશ્વાસ, કુરૂઢીઓથી સમાજને મુક્તિ અપાવવાનું જ તો તે અભિયાન હતું. ગૂરુ નાનકદેવની દરેક વાતમાં… જયારે આપણે ત્યાં છૂતા-છૂત, જાતિપ્રથા, ઉંચ-નીચ, તેની વિકૃતિની ટોચ પર હતા ત્યારે ગુરૂ નાનકદેવને ભાઇ લાલોને પોતાના સહયોગી તરીકે પસંદ કર્યા. આવો આપણે પણ ગૂરૂ નાનક દેવે આપણને જે જ્ઞાનનો પ્રકાશ આપ્યો છે, ભેદભાવ છોડવાની જે પ્રેરણા આપે છે, ‘સૌનો સાથ સૌનો વિકાસ’ મંત્રને લઇને જો આગળ વધવું હોય તો ગુરૂનાનક દેવ સારા આપણા માર્ગદર્શક બીજું કોણ હોઇ શકે છે.!! હું ગુરૂ નાનક દેવને પણ , જયારે તેમના જન્મદિનનો આ પ્રકાશ ઉત્સવ આવી રહ્યો છે ત્યારે અંતઃકરણપૂર્વક પ્રણામ કરૂં છું.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, ફરી એકવાર દેશના જવાનોને નામ આ દિવાળી, આ દિવાળીએ આપને પણ ખૂબ ખૂબ શુભેચ્છાઓ. !! આપનાં સપનાં, આપના સંકલ્પ, દરેક રીતે સફળ થાય. આપનું જીવન સુખચેનનું જીવન બને, તે જ આપ સૌને શુભેચ્છાઓ પાઠવું છું.

ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ…

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, આપ સૌને નમસ્કાર,

(થોડા દિવસ પહેલા) પાછલા દિવસોમાં જમ્મુ-કાશ્મીરના ઉરી ક્ષેત્રમાં એક આતંકવાદી હુમલામાં આપણા દેશના 18 વીર સપૂતોને આપણે ખોઇ બેઠા. હું એ તમામ વીર સૈનિકોને નમન કરૂં છું અને તેમને શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરૂં છું. આ કાયરતાપૂર્ણ બનાવ પૂરા દેશને હચમચાવી નાખવા પૂરતો હતો. દેશમાં શોક પણ છે, આક્રોશ પણ છે, અને આ ખોટ કેવળ એ પરિવારોને જ નથી પડી કે જેમણે પોતાનો દીકરો ખોયો, ભાઇ ખોયો, કે પતિ ખોયો, આ ખોટ પૂરા દેશને પડી છે. અને એટલા માટે હું દેશવાસીઓને આજે એટલું જ કહીશ અને જે મેં હુમલાના દિવસે કહ્યું હતું તે આજે ફરી વાર દોહરાવવા માગું છું કે, દોષીઓ સજા મેળવીને જ રહેશે.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, આપણને આપણી સેના પર ભરોસો છે. તેઓ તેમના પરાક્રમથી આવા તમામ કાવતરાને નિષ્ફળ બનાવશે. અને દેશના સવાસો કરોડ દેશવાસી સુખચેનથી જીવી શકે તે માટે તેઓ પોતાના પરાક્રમને પરાકાષ્ઠા સુધી પહોંચાડનારા વીરો છે. આપણી સેના પર આપણને ગર્વ છે. આપણને, નાગરિકોને, રાજનેતાઓને બોલવાની કેટલીયે તકો હોય છે. આપણે બોલીએ પણ છીએ. પરંતુ સેના બોલતી નથી, સેના પરાક્રમ કરી બતાવે છે.

હું આજે કશ્મીરના નાગરિકો સાથે પણ વેશિષરૂપે વાત કરવા માગું છું. કાશ્મીરના નાગરિકો દેશવિરોધી શકિતઓને સારી રીતે સમજવા લાગ્યા છે. અને જેમજેમ સાચી હકીકત સમજવા લાગ્યા છે, તેમતેમ તેઓ આવા તત્વોને પોતાનાથી અળગા કરીને શાંતિના માર્ગ પર નીકળી પડ્યા છે. દરેક મા-બાપ ઇચ્છે છે કે, શાળા-કોલેજો બને તેટલી જલદી પૂરી રીતે કામ કરતી થાય, ખેડૂતોને પણ લાગી રહ્યું છે કે, તેમનો જે પાક, ફળો વગેરે તૈયાર થયા છે તે હિન્દુસ્તાનભરના બજારોમાં પહોંચે. આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ પણ સારી રીતે ચાલે. અને છેલ્લા કેટલાક દિવસોથી કારોબાર સારી રીતે ચાલવાનું શરૂ પણ થયું છે. આપણે સહુ જાણીએ છીએ કે, શાંતિ, એકતા અને સદભાવના જ આપણી સમસ્યાઓના ઉકેલ છે, આપણી પ્રગતિનો માર્ગ છે, આપણા વિકાસનો પણ માર્ગ છે. આપણી ભાવિ પેઢીઓ માટે આપણે વિકાસની નવી ઊંચાઇએ પહોંચવાનું છે. મને ભરોસો છે કે, દરેક સમસ્યાનો ઉકેલ આપણે સાથે બેસીને શોધીશું, માર્ગ કાઢીશું અને સાથેસાથે કાશ્મીરની ભાવિ પેઢી માટે ઉત્તમ માર્ગ પર પ્રશસ્ત કરીશું. કાશ્મીરના નાગરિકોની સલામતિ એ શાસનની જવાબદારી હોય છે. કાનૂન અને વ્યવસ્થા જાળવવા માટે વહીવટીતંત્રે કેટલાક પગલા ભરવા પડે છે. હું સલામતિદળોને પણ કહીશ કે, આપણી પાસે જે સામર્થ્ય છે, શકિત છે, કાયદા છે, નિયમો છે, તેનો ઉપયોગ કાનૂન અને વ્યવસ્થા માટે કરવાનો છે. કાશ્મીરના અદના નાગરિકોને સુખચેનનું જીવન આપવા માટે કરવાનો છે. અને તેનું આપણે સંપૂર્ણપણે પાલન કરીશું. કોઇ કોઇ વાર આપણે જે વિચારીએ છીએ તેનાથી જૂદું વિચારનારા લોકો પણ નવાનવા વિચારો રજૂ કરે છે. હમણાંહમણાં સોશિયલ મીડીયામાં ઘણુંબધું જાણવાની મને તકો મળે છે. હિંદુસ્તાનના દરેક ખૂણેથી, દરેક પ્રકારના લોકોની લાગણીઓને જાણવાની, સમજવાની તકો મળે છે, અને તે લોકશાહીની તાકાતને બળ આપે છે. વિતેલા દિવસોમાં 11મા ધોરણના હર્ષવર્ધન નામના એક નવયુવાને મારી સમક્ષ એક અલગ પ્રકારનો વિચાર મૂક્યો. તેણે લખ્યું છે, ઉરી આતંકવાદી હુમલા પછી હું બહુ વિચલિત હતો. કંઇક કરી છુટવાની તીવ્ર ઉત્કંઠા હતી. પરંતુ કંઇક કરવાનો રસ્તો નહતો સૂઝતો. અને મારા જેવો એક નાનો એવો વિદ્યાર્થી કરી પણ શું શકે છે ? તેમાંથી મારા મનમાં વિચાર આવ્યો કે, હું પણ દેશહિત માટે કેવી રીતે કામ આવું ? અને મેં સંકલ્પ કર્યો કે, હું રોજ 3 કલાક વધારાનો અભ્યાસ કરીશ. દેશને કામ આવી શકું તેવો યોગ્ય નાગરિક બનીશ.

ભાઇ હર્ષવર્ધન, આક્રોશના આ વાતાવરણમાં, આટલી નાની ઉંમરે, તમે સ્વસ્થતાથી વિચારી શકો છો એ જ મારા માટે આનંદની બાબત છે. પરંતુ હર્ષવર્ધન, હું એ પણ કહીશ કે, દેશના નાગરિકોના મનમાં જે આક્રોશ છે. તેનું બહુ મોટું મૂલ્ય છે. રાષ્ટ્રની ચેતનાનું આ પ્રતીક છે. આક્રોશ પણ કંઇક કરી છૂટવાના આશયનો છે. હા, તમે એક સર્જનાત્મક અભિગમથી તેને પ્રસ્તુત કર્યો. પરંતુ તમને ખબર હશે, જયારે 1965નું યુદ્ધ થયું, લાલબહાદુર શાસ્ત્રીજી આપણું નેતૃત્વ કરી રહ્યા હતા અને આખા દેશમાં આવો જ એક જુસ્સો હતો, આક્રોશ હતો, દેશભકિતનો જુવાળ હતો. દરેક જણ, કંઇકને કંઇક, એવું ઇચ્છતો હતો કંઇકને કંઇક કરી છૂટવાની ઝંખના રાખતો હતો. ત્યારે લાલબહાદુર શાસ્ત્રીજીએ બહુ ઉત્તમ રીતે દેશની આ લાગણીને સ્પર્શવાનો જબરદસ્ત પ્રયાસ કર્યો હતો. અને તેમણે ‘ જય જવાન, જય કિસાન ’ મંત્ર આપીને દેશના અદના માનવીને દેશ માટે કેવી રીતે કામ કરવાનું છે તેની પ્રેરણા આપી હતી. બોંબ અને બંદૂકના અવાજો વચ્ચે દેશભકિત વ્યકત કરવાનો એક બીજો પણ માર્ગ દરેક નાગરિક માટે હોય છે તે લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીજીએ બતાવ્યો હતો. મહાત્મા ગાંધીજી પણ જયારે આઝાદીનું આંદોલન ચલાવી રહ્યા હતા, આંદોલન જયારે તેની તીવ્રતા પર હતું અને આંદોલનમાં એક સ્થિરતાની જરૂર રહેતી હતી, ત્યારે તેઓ આંદોલનની તે તીવ્રતાને સમાજમાં રચનાત્મક કાર્યો તરફ વાળવા માટે બહુ સફળ પ્રયોગો કરતા હતા. આપણે બધા, સેના પોતાની જવાબદારી નિભાવે, વહિવટમાં બેઠેલા લોકો પોતાનું કર્તવ્ય નિભાવે અને આપણે દેશવાસી, દરેક નાગરિક, આ દેશભકિતની ભાવના સાથે, કંઇક ને કંઇક કરી રચનાત્મક યોગદાન આપીએ તો ચોક્કસ આપણો દેશ નવી ઊંચાઇ સર કરશે.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, શ્રી ટી.એસ.કાર્તિકે મને નરેન્દ્ર મોદી એપ પર લખ્યું છે કે, પેરાલિમ્પિકમાં જે ખેલાડીઓ ગયા હતા. તેમણે ઇતિહાસ રચ્યો અને તેઓનો દેખાવ માનવીય ભાવનાની જીત છે. શ્રી વરૂણ વિશ્વનાથને પણ નરેન્દ્ર મોદી એપ પર લખ્યું છે કે, આપણા ખેલાડીઓએ ખૂબ સારૂં કામ કર્યું છે. તમારે મન કી બાતમાં આ બાબતનો ઉલ્લેખ કરવો જોઇએ. કેવળ આ બે જ નહીં, દેશની દરેક વ્યકિતને પેરાલમ્પિકના આપણા ખેલાડીઓ પ્રત્યે એક ભાવનાત્મક જોડાણ થયું છે. કદાચ રમતથી આગળ વધીને પેરાલમ્પિકે અને આપણા ખેલાડીઓના દેખાવે, માનવતાના દ્રષ્ટિકોણને, દિવ્યાંગો તરફના આપણા દ્રષ્ટિકોણને, પૂરેપૂરો બદલી નાંખ્યો છે. અને હું આપણી વિજેતા બહેન દિપા મલિકની એ વાતને કયારેય નહીં ભૂલી શકું કે, જયારે એણે ચંદ્રક મેળવ્યો તો એમ કહ્યું કે, “ આ ચંદ્રકથી મેં વિકલાંગતાને જ હરાવી દીધી છે. ” આ વાક્યમાં બહુ મોટી તાકાત છે. આ વખતે પેરાલમ્પિકમાં આપણા દેશમાંથી 3 મહિલાઓ સહિત 19 ખેલાડીઓએ ભાગ લીધો. અન્ય ખેલાડીઓની સરખામણીએ જયારે દિવ્યાંગો રમે છે, તો શારીરિક ક્ષમતા, રમતનું કૌશલ્ય, આ બધા કરતા પણ મોટી વાત હોય છે. ઇચ્છાશકિત, સંકલ્પશકિત..

આપણને એ જાણીને સુખદ આશ્ચર્ય થશે કે, આપણા ખેલાડીઓએ આજ સુધીનું સર્વશ્રેષ્ઠ પ્રદર્શન કરતા 4 ચંદ્રક મેળવ્યા છે. જેમાં 2 સુવર્ણ, 1 રજત અને 1 કાંસ્ય ચંદ્રક સામેલ છે. સુવર્ણચંદ્રક મેળવનારા ભાઇ દેવેન્દ્ર ઝાઝરિયા ભાલાફેંકમાં તેઓ બીજીવાર સુવર્ણચંદ્રક જીત્યા અને તે પણ 12 વર્ષ પછી ફરીવાર જીત્યા. 12 વરસમાં ઉંમર વધી જાય છે. એકવાર સુવર્ણચંદ્રક જીત્યા પછી જુસ્સો પણ કંઇક ઓછો થઇ જાય છે. પરંતુ દેવેન્દ્રે બતાવી આપ્યું કે, શરીરની અવસ્થા, કે ઉંમરનું વધવું તેમના સંકલ્પને કયારેય નબળો ન પાડી શક્યા અને 12 વર્ષ પછી બીજીવાર તેઓ સુવર્ણચંદ્રક લઇ આવ્યા. અને તેઓ જન્મથી દિવ્યાંગ નહોતો. વીજળીનો કરંટ લાગવાથી તેમને પોતાનો એક હાથ ખોવો પડ્યો હતો. તમે વિચારો, જે માણસ 23 વરસની ઉંમરે પહેલો સુવર્ણચંદ્રક મેળવે અને 35 વર્ષની ઉંમરે બીજો સુવર્ણચંદ્રક મેળવે. તેમણે જીવનમાં કેટલી મોટી સાધના કરી હશે. મરિયપ્પન થંગાવેલું (high jump) ઊંચા કૂદકામાં સુવર્ણચંદ્રક જીત્યા. અને થંગાવેલુએ કેવળ 5 વરસની ઉંમરમાં પોતાનો જમણો પગ ગુમાવ્યો હતો. ગરીબી પણ તેમના સંક્લપની આડે ના આવી. તેઓ ન તો મોટા શહેરમાં રહેનારા છે કે, ના મધ્યમવર્ગીય અમીર પરિવારમાંથી આવે છે. 21 વરસની ઉંમરમાં મુશ્કેલીઓ ભરેલી જીંદગીમાંથી પસાર થવા છતાં પણ, શારીરિક મુશ્કેલીઓ વચ્ચે પણ સંકલ્પબળથી દેશને ચંદ્રક અપાવ્યો. રમતવીરાંગના દીપા મલિકના નામ સાથે તો અનેક પ્રકારની વિજયપતાકાઓ લહેરાવવાનું ગૌરવ જોડાઇ ચૂક્યું છે.

વરૂણ સી. ભાટીએ ઊંચીકૂદમાં કાંસ્ય ચંદ્રક મેળવ્યો. પેરાલિમ્પિકના આ ચંદ્રકોનું મહાત્મ્ય તો છે જ, પરંતુ આપણા દેશમાં, આપણા સમાજમાં, આપણા આડોશ-પાડોશમાં, આપણા જે દિવ્યાંગ ભાઇઓ-બહેનો છે તેમના તરફ જોવા માટે આ ચંદ્રકોએ બહુ મોટું કામ કર્યું છે. આપણી સંવેદનાઓ તો જગાડી છે જ, પરંતુ આ દિવ્યાંગજનો તરફ જોવાનો આપણો દ્રષ્ટિકોણ પણ બદલી નાખ્યો છે. બહુ ઓછા લોકોને એ ખબર હશે કે આ વખતના પેરાલમ્પિકમાં આ દિવ્યાંગજનોએ કેવું પરાક્રમ કરી બતાવ્યું છે. થોડા દિવસ પહેલા, તે જ સ્થાને ઓલિમ્પિક્સ સ્પર્ધા થયેલી. કોઇ વિચારી શકે છે કે, સામાન્ય ઓલિમ્પિકસના વિક્રમને પણ દિવ્યાંગ લોકોએ તોડી નાખે. નવો વિક્રમ સ્થાપે. આ વખતે તે બન્યું છે. 1500 મીટરની જે દોડ હોય છે, જેમાં ઓલિમ્પિકસની જે સ્પર્ધા હતી તેમાં સુવર્ણચંદ્રક મેળવનારાઓ જે વિક્રમ સર્જયો હતો તે વિક્રમને અલ્જિરિયાના અબ્દેલલતીફ બાકાએ દિવ્યાંગો માટેની 1500 મીટરની સ્પર્ધામાં 1 પૂર્ણાંક 7 દશાંશ સેકન્ડ ઓછા સમયથી તોડીને નવો વિક્રમ સ્થાપ્યો. એટલું જ નહીં, મને અચરજ તો ત્યારે થયું કે, દિવ્યાંગજનોમાં જેનો ચોથો નંબર આવ્યો તેને દોડવીર સ્પર્ઘકના નાતે કોઇ ચંદ્રક ના મળ્યો. પરંતુ તે પણ સામાન્ય દોડવીરોની સ્પર્ધામાં સુવર્ણચંદ્રક જીતનારા કરતા પણ ઓછા સમયમાં દોડ્યો હતો. હું ફરી એકવાર આપણા આ તમામ ખેલાડીઓને ખૂબ ખૂબ અભિનંદન આપું છું અને આગામી દિવસોમાં ભારત પેરાલમ્પિકસ માટે પણ, તેના વિકાસ માટે પણ એક સુચારૂ યોજના બનાવવાની દિશામાં આગળ વધી રહ્યું છે.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, ગયા અઠવાડિયે મને ગુજરાતના નવસારીમાં અનેક અદભૂત અનુભવ થયા. ખૂબ લાગણીસભર પળો હતી મારા માટે. દિવ્યાંગજનો માટે ભારત સરકારનો એક મેગા કેમ્પ યોજવામાં આવ્યો હતો અને તે જિવસે ઘણાબધા વિશ્વવિક્રમ સ્થપાયા. અને ત્યાં મને એક નાનકડી દિકરી ગૌરી શાર્દુલ કે દુનિયા જોઇ નથી શકતી અને તે પણ ડાંગ જિલ્લાના દૂરદૂરના જંગલ વિસ્તારમાંથી આવેલી બહુ નાની દિકરી હતી. તેણે મને રામાયણના કેટલાક અંશ સંભળાવ્યા. તેને કાવ્યમય પઠન દ્વારા પૂરી રામાયણ કંઠસ્થ છે. તો ત્યાં લોકો સામે પણ તેને રજૂ કરી તો લોકો અચંબિત હતા. તે દિવસે મને એક પુસ્તકના લોકાર્પણની પણ તક મળી. તે પુસ્તકમાં કેટલાક દિવ્યાંગજનોની સફળ ગાથાઓને સંગ્રહિત કરાઇ છે. બહુ પ્રેરક ઘટનાઓ હતી. ભારત અને નવસારીની ધરતી પર વિશ્વરેકોર્ડ બનાવ્યો જેને હું મહત્વપૂર્ણ માનું છું. તેમાં આઠ જ કલાકની અંદર જેઓ સાંભળી નહોતા શકતા તેવા છસ્સો દિવ્યાંગજનને સાંભળવા માટેના મશીનો કાનમાં ગોઠવી આપવાનો સફળ પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો. ગીનીસ બુક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડઝમાં તેને સ્થાન મળ્યું. એક જ દિવસમાં દિવ્યાંગો દ્વારા ત્રણત્રણ વિશ્વવિક્રમ સ્થાપાવા તે આપણે સૌ દેશવાસીઓ માટે ગૌરવની વાત છે.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, બે વર્ષ પહેલા બીજી ઓકટોબરે પૂજય બાપુની જન્મજયંતી પર સ્વચ્છ ભારત મિશનનો આપણે પ્રારંભ કર્યો હતો. અને તે દિવસે મેં કહ્યું હતું કે, સ્વચ્છતાનો આપણો સ્વભાવ બનવો જોઇએ. દરેક નાગરિકની ફરજ બનવી જોઇએ. ગંદકી પ્રત્યે નફરતનું વાતાવરણ બનવું જોઇએ. હવે બીજી ઓકટોબરે જયારે બે વર્ષ થઇ રહ્યા છે ત્યારે હું વિશ્વાસપૂર્વક કહી શકું છું કે, દેશના સવાસો કરોડ દેશવાસીઓના દિલમાં સ્વચ્છતા પ્રત્યે જાગૃતિ વધી છે. અને મેં કહ્યું હતું, એક કદમ સ્વચ્છતાની તરફ. આજે આપણે બધા કહી શકીએ છીએ કે, હર કોઇએ એક ડગલું આગળ વધવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. અર્થાત્ દેશ સ્વચ્છતાની તરફ સવાસો કરોડ ડગલાં આગળ વધ્યો છે. એ પણ નક્કી થઇ ચૂક્યું છે કે, દિશા સાચી છે. તેના ફળ કેટલા સારા હોય છે, થોડા એવા પ્રયાસથી શું થાય છે તે પણ જોવા મળ્યું છે. અને એટલા માટે ચાહે સામાન્ય નાગરિક હોય, ચાહે શાસક હોય, ચાહે સરકારી કચેરી હોય અથવા રસ્તો હોય. બસ સ્ટેશન હોય કે, રેલવે હોય, શાળા અથવા કોલેજ હોય, ધાર્મિક સ્થળ હોય, હોસ્પિટલ હોય, હરકોઇ, બાળકથી લઇને વૃદ્ધો સુધી, ગામ, ગરીબ, ખેડૂતો, મહિલાઓ, સૌ કોઇ સ્વચ્છતાની બાબતમાં કંઇકને કંઇક યોગદાન આપી રહ્યા છે. મીડિયાના મિત્રોએ પણ એક હકારાત્મક ભૂમીકા ભજવી છે. અલબત્ત આપણે હજી પણ ઘણું આગળ જવાનું છે. પરંતુ શરૂઆત સારી થઇ છે. પ્રયાસો ભરપૂર થયા છે. હું ઇચ્છું છું કે, આ કૂચ જારી રહે. અને આપણે સફળ થઇશું તેવો વિશ્વાસ પણ પેદા થયો છે. આ પણ જરૂરી હોય છે. અને એટલા માટે જો ગ્રામીણ ભારતની વાત કરીએ તો અત્યાર સુધી બે કરોડ 48 લાખ એટલે કે લગભગ અઢી કરોડ શૌચાલય બંધાઇ ચૂક્યા છે. અને આગામી એક વરસમાં વધુ દોઢ કરોડ શૌચાલય બનાવવાનો ઇરાદો છે. આરોગ્ય માટે, નાગરિકોના સન્માન માટે, ખાસ કરીને માતાઓ-બહેનોના સન્માન માટે, ખુલ્લામાં ઝાડે જવાની કુટેવ બંધ થવી જ જોઇએ. અને એટલા માટે જ open defecation free – ODF – એટલે કે ખુલ્લામાં જાજરૂ જવાની ટેવથી મુક્તિનું એક અભિયાન જોરશોરથી ચાલ્યું છે. રાજયો-રાજયો વચ્ચે, એક તંદુરસ્ત સ્પર્ધા ચાલી રહી છે. આંધ્રપ્રદેશ, ગુજરાત અને કેરળ ખુલ્લામાં ઝાડે જવાની ટેવથી મુક્તિની દિશામાં બહુ નજીકના ભવિષ્યમાં સંપૂર્ણ સફળતા મેળવશે. તાજેતરમાં હું ગુજરાત ગયો હતો, તો અધિકારીઓએ મને જણાવ્યું કે, પોરબંદર કે જે મહાત્મા ગાંધીનું જન્મસ્થાન છે તે આ બીજી ઓકટોબરે સંપૂર્ણપણે ODFનું લક્ષ્ય સિદ્ધ કરી લેશે. જેમણે આ કામ કર્યું છે તેઓને અભિનંદન. જે કરવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે તેમને શુભેચ્છા અને દેશવાસીઓને મારો આગ્રહ છે કે, મા-બહેનોના સન્માન માટે, નાના-નાના બાળકોના આરોગ્ય માટે, આપણે આ સમસ્યાથી દેશને આઝાદ કરાવવાનો છે. આવો, આપણે સંકલ્પ કરીને આગળ વધીએ. ખાસ કરીને નવયુવાન મિત્રો કે જેઓ આજકાલ ટેકનોલોજીનો ભરપૂર ઉપયોગ કરે છે તેમના માટે હું એક યોજના પ્રસ્તુત કરવા માંગુ છું. સ્વચ્છતા અભિયાનની તમારા શહેરમાં શું સ્થિતિ છે તે જાણવાનો હક્ક હર કોઇને છે. અને એટલા માટે ભારત સરકારે એક ટેલિફોન નંબર આપ્યો છે – 1969. આપણે જાણીએ છીએ 1869માં મહાત્મા ગાંધીનો જન્મ થયો. 1969માં આપણે મહાત્મા ગાંધીની શતાબ્દિ ઉજવી હતી. અને 2019માં મહાત્મા ગાંધીની 150મી જન્મજયંતી ઉજવવાના છીએ. આ 1969 નંબર પર ફોન કરીને કેવળ તમારા શહેરમાં શૌચાલયોના નિર્માણની સ્થિતિ તો જાણી શકશો જ, પરંતુ શૌચાલય બનાવવા માટે આવેદન પણ કરી શકશો. આપ જરૂર તેનો લાભ ઉઠાવો. એટલું જ નહીં, સફાઇને લગતી ફરિયાદો અને તે ફરિયાદોના નિરાકરણની સ્થિતિ જાણવા માટે એક સ્વચ્છતા એપની શરૂઆત કરી છે. આપ તેનો પૂરો ફાયદો ઉઠાવો, ખાસ કરીને યુવા પેઢી તેનો ફાયદો ઉઠાવે. ભારત સરકારે કોર્પોરેટ જગતને પણ અપીલ કરી છે કે, તેઓ આમાં આગળ આવે. જેઓ સ્વચ્છતા માટે કામ કરવા માગે છે. એવા યુવાન વ્યાવસાયિકો (પ્રોફેશનલ્સ)ને સ્પોન્સર કરે. જિલ્લાઓમાં તેમને સ્વચ્છ ભારત ફેલોઝના રૂપમાં મોકલી શકાય છે.

આ સ્વચ્છતા અભિયાન કેવળ સંસ્કારો સુધી મર્યાદિત રાખવાથી પણ વાત નહીં બને. સ્વચ્છતા સ્વભાવ બની જાયે એટલું જ પૂરતું નથી. આજના યુગમાં સ્વચ્છતાની સાથે જે રીતે આરોગ્ય જોડાય છે. તે રીતે સ્વચ્છતાની સાથે આવકની બાબત પણ અનિવાર્ય છે. કચરામાંથી કંચન એ પણ તેનું એક અંગ બનવું જરૂરી છે. અને એટલા માટે સ્વચ્છતા અભિયાનની સાથેસાથે કચરામાંથી ખાતર તરફ પણ આપણે આગળ વધવાનું છે. ઘનકચરાનું પ્રોસેસિંગ થાય. તે કચરો ખાતર બનાવવામાં કામ આવે, અને તેના માટે સરકાર તરફથી નીતિવિષયક દરમિયાનગીરીથી પણ શરૂઆત કરવામાં આવી છે. ખાતર કંપનીઓને કહેવામાં આવ્યું છે કે, તેઓ કચરામાંથી જે કંમ્પોસ્ટ – સેન્દ્રિય ખાતર તૈયાર થાય છે તેને ખરીદી લે. અને જે ખેડૂતો સજીવખેતીમાં જવા ઇચ્છે છે તેમને આ ખાતર પહોંચતું કરે. જે લોકો પોતાની જમીનની તંદુરસ્તી સુધારવા ઇચ્છે છે, ધરતીની તબિયતની ચિંતા કરે છે, રાસાયણિક ખાતરોના કારણે જયાં સારૂં એવું નુકસાન થઇ ચૂક્યું છે તે અટકાવવા માગે છે તેવા ખેડૂતોને જો થોડા પ્રમાણમાં આ પ્રકારના ખાતરની જરૂર હોય તો કંપનીઓ તેમને આવું ખાતર આપે. અને શ્રીમાન અમિતાભ બચ્ચનજી – બ્રાન્ડ એમ્બેસેડરના રૂપમાં આ કામમાં ઘણું યોગદાન આપી રહ્યા છે. હું નવયુવાનોને વેસ્ટ ટુ વેલ્થ – કચરામાંથી કંચન ઝુંબેશમાં નવા-નવા સ્ટાર્ટ અપ માટે પણ નિમંત્રિત કરૂં છું. એવા સાધનો વિકસાવો, એવી ટેકનોલોજી વિકસાવો, સસ્તામાં તેના જથ્થાબંધ ઉત્પાદનનું કામ કરો. આ કરવા જેવું કામ છે. રોજગારની પણ બહુ મોટી તક છે. ઘણીમોટી આર્થિક પ્રવૃત્તિઓની પણ આમાં તક છે. અને કચરામાંથી સંપત્તિનું સર્જન કરવામાં સફળ થઇ શકાય છે. આ વર્ષે 25મી સપ્ટેમ્બરથી 2 ઓકટોબર સુધી એક વિશેષ કાર્યક્રમ – ઇન્ડોસન – ભારત સ્વચ્છતા પરિષદ પણ યોજાઇ રહી છે. દેશભરમાંથી મંત્રીઓ, મુખ્યમંત્રીઓ, મહાનગરોના મેયર, કમિશ્નર, આ બધા મળીને, માત્રને માત્ર સ્વચ્છતા પર ઊંડું ચિંતન-મનન કરવાના છે. ટેકનોલોજીમાં શું થઇ શકે છે ? આર્થિક માળખું શું હોઇ શકે છે ? લોકભાગીદારી કેવી રીતે કરી શકાય છે ? આમાં રોજગારીની તકો કેવી રીતે વધારી શકાય છે ? તમામ વિષયો પર ચર્ચા થવાની છે. અને હું તો જોઇ રહ્યો છું કે, સ્વચ્છતા અંગેની લગાતાર નવીનવી ખબરો આવી રહી છે. હમણાં એક દિવસ મેં છાપામાં વાંચ્યું કે, ગુજરાત ટેકનોલોજી યુનિવર્સિટીના વિદ્યાર્થીઓએ 107 ગામોમાં જઇને શૌચાલય બાંધવાનું જાગૃતિ અભિયાન ચલાવ્યું. તેમણે જાતે શ્રમ કર્યો અને લગભગ 9 હજાર શૌચાલય બનાવવામાં પોતાનું યોગદાન આપ્યું. થોડા દિવસ પહેલા તમે જોયું હશે કે, વિંગકમાન્ડર પરમવીરસિંહની આગેવાનની હેઠળ એક ટુકડીએ તો ગંગામાં દેવપ્રયાગથી લઇને ગંગાસાગર સુધી, 2800 કિલોમીટરની યાત્રા તરીને કરી અને સ્વચ્છતાનો સંદેશ આપ્યો.

ભારત સરકારે પણ પોત-પોતાના વિભાગોમાં એક આખા વરસનું કેલેન્ડર સમયપત્રક બનાવ્યું છે. દરેક વિભાગ 15 દિવસ વિશેષરૂપે સ્વચ્છતા પર ધ્યાન કેન્દ્રીત કરશે. આગામી ઓકટોબર મહિનામાં 1 થી 15 ઓકટોબર સુધી પેયજળ અને સ્વચ્છતા વિભાગ, પંચાયતી રાજ વિભાગ અને ગ્રામવિકાસ વિભાગ એમ ત્રણેય મળીને પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં સ્વચ્છતા વધારવાનું આયોજન કરીને કામ કરવાના છે. અને ઓકટોબર મહિનાના છેલ્લા બે અઠવાડિયા 16 ઓકટોબરથી 31 ઓકટોબર દરમિયાન અન્ય ત્રણ વિભાગો કૃષિ અને કિસાન કલ્યાણ વિભાગ, ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઉદ્યોગ વિભાગ અને ગ્રાહક બાબતોનો વિભાગ, આ ત્રણ વિભાગો 15 દિવસ પોતાની સાથે જોડાયેલા જે ક્ષેત્રો છે, ત્યાં સફાઇ અભિયાન ચલાવશે. મારો નાગરિકોને પણ અનુરોધ છે કે, વિભાગો દ્વારા જે કામ ચાલે છે. તેમાં આપનો કયાંય પણ સંબંધ આવતો હોય તો આપ પણ જોડાઇ જાઓ. આપે જોયું હશે કે અત્યારે સ્વચ્છતાનું સર્વે અભિયાન પણ ચાલે છે. પહેલા એકવાર 73 શહેરોનો સર્વે કરીને સ્વચ્છતાની શું સ્થિતિ છે તેનો અહેવાલ દેશની જનતા સમક્ષ રજૂ કરાયો હતો. હવે એકલાખથી વધારે વસતીવાળા દેશના જે 500 જેટલા શહેરો છે તેમનો વારો છે અને તેના લીધે દરેક શહેરમાં એક વિશ્વાસ જન્મે છે કે, ચાલો ભાઇ આપણે પાછળ રહી ગયા, પરંતુ આવતી વખત આપણે કંઇક સારૂં કરીશું. સ્વચ્છતાની એક સ્પર્ધાનું વાતાવરણ બન્યું છે.

હું આશા રાખું છું કે, આપણે બધા નાગરિકો આ અભિયાનમાં જેટલું યોગદાન આપી શકીએ તેમ છીએ તેટલું આપીએ. આગામી બીજી ઓકટોબર મહાત્મા ગાંધી અને લાલબહાદૂર શાસ્ત્રીજીની જન્મજયંતી છે. સ્વચ્છ ભારત અભિયાનને પણ બે વર્ષ થઇ રહ્યા છે. ગાંધી જયંતીથી દિવાળી સુધી ખાદીનું કંઇક ને કંઇક ખરીદવાનો હું આગ્રહ કરતો જ રહું છું. આ વખતે પણ મારો આગ્રહ છે કે, દરેક પરિવારમાં ખાદીની કોઇક ને કોઇક ચીજ હોવી જોઇએ, જેથી ગરીબના ઘરમાં દિવાળીનો દીવો પ્રગટી શકે. આ બીજી ઓકટોબરે જયારે રવિવાર છે, એક નાગરિકના નાતે આપણે પોતે સ્વચ્છતાના કામમાં કયાંક ને કયાંક જોડાઇ શકીએ ખરા ? 2 કલાક, 4 કલાક, શારીરિક રીતે આપ સફાઇના કામમાં જાતે જોડાવ. અને હું આપને કહું છું કે, આપ જે સફાઇ અભિયાનમાં જોડાવ તેનો એક ફોટો મને નરેન્દ્ર મોદી એપ પર (શેર કરો) મોકલી આપો. વિડિયો હોય તો વિડિયો મોકલો. જો જો પૂરા દેશમાં આપણા પ્રયાસોથી ફરી એકવાર આ આંદોલનને નવું બળ મળી જશે, નવી ગતિ મળી જશે. મહાત્મા ગાંધી અને લાલબહાદૂર શાસ્ત્રીનું પુણ્ય સ્મરણ કરીને આપણે દેશ માટે કંઇક ને કંઇક કરવાનો સંકલ્પ કરીએ.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, જીવનમાં આપવાનો સ્વયં એક આનંદ હોય છે. કોઇ એને માન્યતા આપે કે ન આપે. આપવાનો આનંદ અદભૂત હોય છે. અને મેં તો જોયું છે કે, ભૂતકાળમાં જયારે ગેસ સબસીડી છોડવાનું મેં કહ્યું અને દેશવાસીઓએ જે પ્રતિસાદ આપ્યો તે પોતે જ ભારતના રાષ્ટ્રીય જીવનની એક બહુ મોટી પ્રેરણાદાયક ઘટના છે. આ વખતે આપણા દેશમાં કેટલાક નવયુવાનો, નાના-મોટા સંગઠનો, કોર્પોરેટ જગતના લોકો, શાળાઓ, કેટલિક સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ, આ બધા મળીને 2 ઓકટોબરથી 8 ઓકટોબર સુધી શહેરોમાં “joy of Giving week” આપવાના આનંદનું અઠવાડિયું ઉજવવાના છે. જરૂરિયાતવાળા લોકોને ખાવાની ચીજવસ્તુઓ, કપડા આ બધું એકઠું કરીને પહોંચાડવાનું તેમનું અભિયાન છે. હું જયારે ગુજરાતમાં હતો ત્યારે અમારા બધા કાર્યકર્તાઓ શેરીઓમાં નીકળી પડતા હતા અને પરિવારો પાસે જે જૂના રમકડા હોય તે દાનમાં માગતા હતા અને જે રમકડા આપતા હતા તે ગરીબ વિસ્તારોની જે આંગણવાડીઓ હોય તેને બેટ આપી દેતા હતા. તે ગરીબ બાળકોને પેલા રમકડા જોઇને જે અદભૂત આનંદ થતો હતો તે જોઇને એમ થતું તું કે વાહ ! શું આનંદ છે ! ! હું માનું છું કે, આ “joy of Giving week” જે શહેરોમાં ઉજવાવાનું છે ત્યાં નવયુવાનોનો ઉત્સાહ આપણે વધારવો જોઇએ. તેમને મદદ કરવી જોઇએ. આ એક પ્રકારનો દાન ઉત્સવ છે. જે નવયુવાનો આ કામમાં લાગેલા છે તેમને હું દિલથી ખૂબખૂબ શુભેચ્છાઓ પાઠવું છું.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ આજે 25મી સપ્ટેમ્બર છે. પંડિત દીનદયાળ ઉપાધ્યાયજીની જન્મજયંતીનું આ પર્વ છે અને આજથી તેઓના જન્મશતાબ્દિ વર્ષનો પ્રારંભ થઇ રહ્યો છે. મારા જેવા લાખો કાર્યકર્તા જે રાજકીય વિચારસરણીને લઇને કામ કરી રહ્યા છે, તે રાજકીય વિચારસરણીને વ્યાખ્યાયિત કરવાનું કામ, ભારતના મૂળ સાથે જોડાયેલી રાજનીતિના પક્ષદર, ભારતના સાંસ્કૃતિક વારસાને પુરસ્કૃત કરવાના પ્રયાસવાળી વિચારણસરણી સાથે જેમણે પોતાનું એક રાજનૈતિક દર્શન આપ્યું, એકાત્મ – માનવ દર્શન આપ્યું, તેવા પંડિત દિનદયાળજીની શતાબ્દિનું વર્ષ આજે શરૂ થઇ રહ્યું છે. “સર્વજન હિતાય – સર્વજન સુખાય” અંત્યોદયનો સિધ્ધાંત તેઓની દેણ છે. મહાત્મા ગાંધી પણ છેવાડાની વ્યકિતના કલ્યાણની વાત કરતા હતા. વિકાસના ફળ ગરીબમાં ગરીબ માનવીને કેવી રીતે મળે ? દરેક હાથને કામ, દરેક ખેતરને પાણી, બે જ શબ્દોમાં પૂરી આર્થિક કાર્યસૂચિ તેઓએ આપી દીધી હતી. દેશ તેમના જન્મશતાબ્દિ વર્ષને “ ગરીબ કલ્યાણ વર્ષ ”ના રૂપમાં મનાવે, સમાજનું સરકારોનું, હરકોઇનું ધ્યાન વિકાસના લાભ ગરીબને કેવી રીતે મળે, તેના પર કેન્દ્રીત થશે ત્યારે જ દેશને આપણે ગરીબીથી મુક્તિ અપાવી શકીએ છીએ. તેના ભાગરૂપે જયાં પ્રધાનમંત્રીનું નિવાસસ્થાન છે અને જે માર્ગ આજસુધી અંગ્રેજોના “ રેસક્રોર્સ રોડ ”ના નામથી જ ઓળખાતો હતો તેનું પંડિત દીનદયાળ ઉપાધ્યાય જન્મ શતાબ્દી વર્ષ નિમિત્તે “ લોકકલ્યાણ માર્ગ ” નામ કરી દેવામાં આવ્યું છે. આ જ શતાબ્દી વર્ષના “ ગરીબ કલ્યાણ વર્ષ ”નું આ એક પ્રતિકાત્મક સ્વરૂપ છે. આપણા બધાના પ્રેરણાપુરૂષ આપણી વૈચારીક વારસાના દાતા શ્રધ્ધેય પંડિત દિનદયાળ ઉપાધ્યાયજીને હું આદરપૂર્વક નમન કરૂં છું.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, વિજયાદશમીના દિવસે જે બે વર્ષ પહેલાં મેં “ મન કી બાત ”ની શરૂઆત કરી હતી. આ વિજયાદશમીના પર્વે તેના બે વર્ષ પૂરા થઇ જશે. આમાં મારો એક પ્રામાણિક પ્રયત્ન રહ્યો છે કે, “ મન કી બાત ” એ સરકારી કામોના ગુણગાન કરવાનો કાર્યક્રમ નહીં બનવો જોઇએ. આ મન કી બાત રાજકીય ટીકા-ટિપ્પણીઓનો કાર્યક્રમ ન બનવો જોઇએ. આ “ મન કી બાત ” આરોપ – પ્રતિઆરોપનો કાર્યક્રમ ના બની રહેવો જોઇએ. 2 વર્ષ સુધી જાતજાતના દબાણો છતાં, કોઇકોઇ વાર તો મન લલચાઇ જાય, પરંતુ આ પ્રકારનું પ્રલોભનાત્મક વાતાવરણ હોવા છતાં પણ કોઇકોઇવાર નારાજગી સાથે કોઇ વાત કહેવાનું મન પણ થઇ જાય, ત્યાં સુધી દબાણો ઊભા થયા, પરંતુ આપ સૌના આશીર્વાદથી મન કી બાતને તે બધાંથી બચાવી રાખીને સામાન્ય માનવી સાથે જોડવાનો મારો પ્રયાસ રહ્યો છે. આ દેશનો અદનો માનવી મને કઇ રીતે પ્રેરણા આપતો રહ્યો છે ? આ દેશના સામાન્ય માનવીની આશા-આકાંક્ષાઓ શી છે ? અને મારા દિલોદિમાગ પર જે દેશનો સામાન્ય માનવી છવાયેલો રહે છે, તે જ મન કી બાતમાં હંમેશા હંમેશા પ્રગટ થતો રહ્યો છે. દેશવાસીઓ માટે મન કી બાત માહિતી મેળવવાની તક બની શકે છે, પરંતુ મન કી બાત મારા સવાસો કરોડ દેશવાસીઓની શકિતનો અહેસાસ કરવાનો, મારા દેશના સવાસો કરોડ દેશવાસીઓના સામર્થ્યનું વારંવાર સ્મરણ કરવાનો, અને તેનાથી કામ કરવાની પ્રેરણા મેળવવાનો, જ કાર્યક્રમ મારા માટે બની રહ્યો છે. આ અઠવાડિયે જયારે તેના બે વર્ષ પૂરા થવા જઇ રહ્યા છે ત્યારે મન કી બાતની આપે જે રીતે પ્રશંસા કરી, જે પ્રકારે તેમાં સુધારો કર્યો, જે રીતે તેને આશીર્વાદ આપ્યા તે બધા માટે હું સૌ શ્રોતાજનોનો દિલથી આભાર વ્યકત કરૂં છું. હું આકાશવાણીનો પણ આભારી છું કે, જેણે મારી આ વાતોને પ્રસારિત કરી એટલું જ નહીં, પરંતુ તેને બધી ભાષાઓમાં પહોંચાડવાના ભરચક પ્રયાસો કર્યાં. હું તે દેશવાસીઓનો પણ આભારી છું કે, જેમણે મન કી બાત પછી પત્રો લખીને, સૂચનો કરીને સરકારના બારણા ખટખટાવ્યા. સરકારની ત્રુટીઓ પર પ્રકાશ ફેંક્યો અને આકાશવાણીએ આ પત્રો પર વિશેષ કાર્યક્રમ કરીને, સરકારના પ્રતિનિધિઓને બોલાવીને, સમસ્યાઓના હલ માટે મંચ પૂરો પાડ્યો. એટલે, મન કી બાત કેવળ 15 – 20 મીનીટનો સંવાદ માત્ર નથી. પરંતુ સમાજ પરિવર્તનની એક નવી તક બની રહ્યો. કોઇ પણ માટે આનાથી મોટું સંતોષનું બીજું કયું કારણ કોઇ શકે ? અને એટલા માટે તેને સફળ બનાવવામાં જોડાયેલા સૌ કોઇને પણ હું ધન્યવાદ આપું છું. તેઓનો આભાર માનું છું.

મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, આવતા અઠવાડિયે નવરાત્રિ અને દુર્ગાપૂજાના પર્વો, વિજયાદશમીનું પર્વ, દિવાળીની તૈયારીઓની એક રીતે એક અલગ જ પ્રકારનું વાતાવરણ પૂરા દેશમાં હોય છે. તે શકિત ઉપાસનાનું એક પર્વ હોય છે. સમાજની એકતા જ દેશની શકિત હોય છે. પછી એ નવરાત્રિ હોય કે, દુર્ગાપૂજા, તે શકિતની ઉપાસના,સમાજની એકતાની ઉપાસનાનું પર્વ કેવી રીતે બને ? માનવી-માનવીને જોડનારૂં પર્વ કેવી રીતે બને ? અને તે જ સાચી શકિતની સાધના બને ત્યારે જ આપણે હળીમળીને વિજયનું પર્વ ઉજવી શકીએ છીએ. આવો, શકિતની સાધના કરીએ. એકતાના મંત્રને લઇને ચાલીએ. રાષ્ટ્રને નવી ઊંચાઇએ લઇ જવા માટે શાંતિ, એકતા, સદભાવની સાથે નવરાત્રિ અને દુર્ગાપૂજાનું પર્વ ઉજવીએ,વિજયાદશમીના વિજયની ઉજવણી કરીએ.

સૌને ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ..

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, નમસ્કાર, કાલે 29 ઓગષ્ટે હોકીના જાદુગર ધ્યાનચંદજીની જન્મતિથિ છે. આ દિવસને સમગ્ર દેશમાં રાષ્ટ્રીય ખેલ દિવસના રૂપમાં મનાવાય છે. હું ધ્યાનચંદજીને શ્રદ્ધાંજલિ આપું છું અને આ અવસર પર આપ સહુને તેમના યોગદાનની યાદ અપાવવા પણ માગું છું. તેમણે 1928માં, 1932માં, 1936માં ઓલિમ્પીક રમતોમાં ભારતને હોકીનો સુવર્ણચંદ્રક આપવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા નિભાવી હતી. આપણે બધા ક્રિકેટપ્રેમી, બ્રેડમેનનું નામ પણ જાણીએ છીએ. તેમણે ધ્યાનચંદજી માટે કહ્યું હતું, હી સ્કોર્સ ગોલ લાઇક રન્સ, ધ્યાનચંદજી સ્પોર્ટસમેન સ્પિરિટ (ખેલ ભાવના) અને દેશભકિતનું એક જીવતું જાગતું ઉદાહરણ છે. એકવાર કોલકત્તામાં મેચ દરમિયાન એક વિરોધી ટીમના ખેલાડીએ ધ્યાનચંદજીના માથા પર હોકી મારી દીધી. તે સમયે મેચ સમાપ્ત થવામાં માત્ર 10 મિનીટ બાકી હતી. અને ધ્યાનચંદજીએ તે દસ મિનિટમાં ત્રણ ગોલ કરી દીધા હતા અને કહ્યું કે, મેં ઇજાનો બદલો વાળી લીધો.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, જયારે પણ મનની વાત નો સમય આવે છે તો માય ગોવ પર અથવા નરેન્દ્ર મોદી એપ પર અનેક અનેક સૂચન આવે છે. વિવિધતા સભર હોય છે. પરંતુ મેં જોયું કે આ વખતે તો મોટાપાયે, દરેકે મને આગ્રહ કર્યો કે, રિયો ઓલિમ્પિકના સંબંધમાં તમે જરૂર કંઇ વાત કરો. સામાન્ય નાગરિકનો રિયો ઓલિમ્પિક પ્રત્યે આટલો લગાવ, આટલી જાગૃતિ અને દેશના વડાપ્રધાન પર દબાણ કરવું કે, આના પર કંઇ બોલો, હું તેને સકારાત્મક જોઉં છું. ક્રિકેટ સિવાય પણ ભારતના નાગરિકોમાં અને રમતો પ્રત્યે પણ આટલો પ્રેમ છે. આટલી જાગૃતિ છે અને આટલી જાણકારી છે. મારા માટે તો આ સંદેશ વાંચવો તે પણ પોતાની રીતે મોટી પ્રેરણાનું કારણ બની ગયું. એક શ્રીમાન અજિતસિંહે નરેન્દ્ર મોદી એપ પર લખ્યું છે. કૃપયા આ વખતે મન કી બાતમાં દિકરીઓને શિક્ષણ અને રમતોમાં તેમની સહભાગિતા પર જરૂર બોલો, કારણ કે, રિયો ઓલિમ્પિકમાં મેડલ જીતીને તેમણે દેશનો ગૌરવાન્વિત કર્યું છે. કોઇ શ્રીમાન સચિન લખે છે કે, આપને અનુરોધ છે કે, આ વખતે મન કી બાતમાં સિંધુ, સાક્ષી અને દીપા કર્માકરનો ઉલ્લેખ જરૂર કરજો. આપણને જે ચંદ્રક મળ્યા તે, આ દિકરીઓએ અપાવ્યા. આપણી દિકરીઓઓએ એક વાર ફરી સાબિત કરી દીધું કે, તેઓ કોઇપણ રીતે કોઇનાથી ઉતરતી નથી. આ દિકરીઓમાં એક ઉત્તરભારતથી છે તો એક દક્ષિણ ભારતથી છે, તો કોઇ પૂર્વ ભારતથી છે. તો કોઇ ભારતના કોઇ બીજા ખૂણાથી છે. એવું લાગે છે જાણે સમગ્ર ભારતની દિકરીઓએ દેશનું નામ ગૌરવવંતુ કરવાનું બીડું ઝડપ્યું છે.

માય ગોવ પર શિખર ઠાકુરે લખ્યું છે કે, આપણે ઓલિમ્પિકમાં વધુ સારૂં પ્રદર્શન કરી શકતા હતા. તેમણે લખ્યું છે, આદરણીય મોદી સર, સૌથી પહેલા રિયોમાં આપણે જે બે મેડલ જીત્યા તે માટે અભિનંદન, પરંતુ હું આપનું ધ્યાન એ વાત તરફ ખેંચવા માગું છું કે, શું આપણું પ્રદર્શન ખરેખર સારૂં હતું ? અને જવાબ છે – નહિં. આપણે રમતોમાં ઘણું અંતર કાપવાની જરૂર છે. આપણાં માતાપિતા આજે પણ ભણતર પર ધ્યાન આપવાનું કહે છે. સમાજમાં આજે પણ રમતને સમયનો વેડફાટ મનાય છે. આપણે આ વિચાર બદલવાની જરૂર છે. સમાજને પ્રેરણાની જરૂર છે. અને આ કામ આપનાથી વધુ સારી રીતે કોઇ ન કરી શકે. આ જ રીતે શ્રીમાન સત્યપ્રકાશ મેહરાજીએ નરેન્દ્ર મોદી એપ પર લખ્યું છે – મન ની વાતમાં અભ્યાસ સિવાયની પ્રવૃત્તિઓ પર ધ્યાન આપવાની જરૂર છે. ખાસ તો બાળકો અને યુવાનોને રમતો વિશે કહેવું જોઇએ. આ રીતે આ લાગણી હજારો લોકોએ વ્યકત કરી છે. આપણી આશાને અનૂરૂપ આપણે પ્રદર્શન ન કરી શકયા એ વાતને તો કોઇ નકારી ન શકે. એવું પણ થયું કે, આપણા ખેલાડી ભારતમાં જે પ્રદર્શન કકતા હતા. અહીંની રમતોમાં જે દેખાવ કરતા હતા, તેઓ ત્યાં, ત્યાં સુધી પણ પહોંચી ન શકયા. અને મેડલના કોષ્ટકમાં તો માત્ર બે જ મેડલ મળી શકયા. પરંતુ એ પણ સાચું છે કે, ચંદ્રક ન મળવા છતાં પણ જો ધ્યાનથી જુઓ તો અનેક રમતોમાં પહેલી વાર ભારતના ખેલાડીઓએ ઘણું સારૂં કૌશલ્ય પણ દર્શાવ્યું છે. જુઓ શૂટિંગમાં આપણા અભિનવ બિન્દ્રાજી તેઓ ચોથા સ્થાને રહ્યા અને નજીવા અંતરથી તેઓ ચંદ્રક ચૂકી ગયા. જિમ્નેસ્ટીકમાં દીપા કર્માકરે પણ કમાલ કરી દીધી. તે ચોથા સ્થાને રહી. બહુ નજીવા અંતરે તે ચંદ્રક મેળવવાથી ચૂકી ગઇ. પરંતુ આ એક વાત આપણે કેમ ભૂલી શકીએ કે તે ઓલિમ્પિક માટે અને ઓલિમ્પિક ફાઇનલ માટે ક્વોલિફાય કરનારી પહેલી ભારતીય દિકરી છે. આવું જ કંઇક ટેનિસમાં સાનિયા મિર્ઝા અને રોહન બોપન્નાની જોડી સાથે થયું. એથ્લેટિકસમાં આપણે આ વખતે સારૂં પ્રદર્શન કર્યું. પી.ટી.ઉષા પછી 32 વર્ષમાં પહેલીવાર લલિતા બાબરે ટ્રેક ફિલ્ડ ફાઇનલ માટે કવોલિફાય કર્યું. તમને જાણીને આનંદ થશે કે 36 વર્ષ પછી મહિલા હોકી ટીમ ઓલિમ્પિક સુધી પહોંચી. છેલ્લા 36 વર્ષમાં પહેલીવાર પુરૂષોની હોકી ટીમ નોક આઉટ તબક્કા સુધી પહોંચવામાં સફળ રહી. આપણી ટીમ ઘણી મજબૂત છે અને મજાની વાત એ છે કે, આર્જેન્ટિના, જેણે સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યો તે સમગ્ર ટુર્નામેન્ટમાં એક જ મેચ હારી અને હરાવનાર કોણ હતું ? ભારતના ખેલાડીઓ, આવનારો સમય નિશ્ચિત જ આપણા માટે સારો હશે.

બોકિસંગમાં વિકાસ કૃષ્ણ યાદવ ક્વાર્ટર ફાઇનલ સુધી પહોંચ્યા. પરંતુ કાંસ્ય ચંદ્રક ન મેળવી શકયા. અનેક ખેલાડી, દાખલા તરીકે, અદિતિ અશોક, દત્તુ ભોકનલ, અતનુ દાસ અનેક નામ છે. જેમાં પ્રદર્શન સારાં રહ્યાં. પરંતુ મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આપણે ઘણું બધું કરવાનું છે. પરંતુ જે કરતા આવ્યા છીએ તેવું જ કરતા રહીશું તો કદાય આપણે ફરી નિરાશ થઇશું. મે એક સમિતિની જાહેરાત કરી છે. ભારત સરકાર ઇન હાઉસ તેના ઉંડાણમાં જશે. દુનિયામાં શું શું આ ક્ષેત્રે થઇ રહ્યું છે તેનો અભ્યાસ કરશે. આપણે વધુ સારૂં કેવી રીતે કરી શકીએ તેનો એક કાર્ય નકશો બનાવશે. 2020, 2024, 2028 એક લાંબા ગાળાના વિચાર સાથે આપણે યોજના બનાવવાની છે. હું રાજય સરકારોને પણ આગ્રહ કરૂં છું કે, તમે પણ આવી સમિતિઓ બનાવો અને રમતજગતમાં આપણે શું કરી શકીએ, આપણું એક એક રાજય શું કરી શકે છે. તે વિચારે, રાજય પોતાની એક બે રમત પસંદ કરે અને તેમાં તે ઉત્કૃષ્ટ પ્રદર્શન કેવી રીતે કરી શકે છે તેની યોજના બનાવો. હું રમતજગત સાથે જોડાયેલા સંઘો-એસોસિએશનોને પણ અનુરોધ કરૂં છું કે, તેઓ પણ નિષ્પક્ષ ભાવથી મનોમંથન કરે. અને ભારતમાં દરેક નાગરિકને પણ અનુરોધ કરૂં છું કે, જેને પણ તેમાં રૂચિ છે તે મને નરેન્દ્ર મોદી એપ પર સૂચન મોકલે. સરકારને લખે. એસોસિએશન ચર્ચા કરીને પોતાનું આવેદન સરકારને આપે. રાજય સરકારો ચર્ચા કરીને પોતાનાં સૂચનો મોકલે. પરંતુ આપણે પૂરી રીતે તૈયારી કરીએ અને મને વિશ્વાસ છે કે, આપણે સવાસો કરોડ દેશવાસીઓ જેમાંથી 65 ટકા યુવાનો છે તે રમતના વિશ્વમાં વધુ સારી સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરીશું તેવા સંકલ્પ સાથે આગળ વધવાનું છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, પાંચ સપ્ટેમ્બરે શિક્ષક દિવસ છે. હું ઘણાં વર્ષોથી શિક્ષક દિવસ પર વિદ્યાર્થીઓ સાથે ઘણો સમય વિતાવતો રહ્યો છું. આ બાળકો પાસેથી પણ હું ઘણું બધું શીખતો હતો. મારા માટે પાંચ સપ્ટેમ્બર શિક્ષક દિવસ હતો. અને શિક્ષણ દિવસ પણ હતો. પરંતુ આ વખતે માટે જી-20 શિખર પરિષદ માટે જવાનું છે તો મને થયું કે, આજે મન ની વાતમાં જ હું મારી લાગણીને વ્યકત કરી લઉં.

જીવનમાં માતાનું જેટલું સ્થાન હોય છે તેટલું જ શિક્ષકનું હોય છે અને એવા પણ શિક્ષકો આપણે જોયા છે જેને પોતાનાથી વધુ પોતાના વિદ્યાર્થીઓની ચિંતા હોય છે. તેઓ પોતાના શિષ્યો માટે, પોતાના વિદ્યાર્થીઓ માટે, પોતાનું જીવન સમર્પિત કરી દે છે. આજકાલમાં રિયો ઓલિમ્પિક પછી, બધે જ, પુલ્લેલા ગોપીચંદ્રજીની ચર્ચા થઇ રહી છે. તેઓ ખેલાડી તો છે પરંતુ તેમણે એક સારા શિક્ષક શું હોય છે. તેનું જવલંત ઉદાહરણ પ્રસ્તુત કર્યું છે. હું આજે ગોપીચંદજીને એક ખેલાડી ઉપરાંત એક ઉત્તમ શિક્ષકના રૂપમાં જોઇ રહ્યો છું. અને શિક્ષક દિવસ પર પુલ્લેલા ગોપીચંદજીને તેમની તપસ્યાને, રમત પ્રત્યે તેમના સમર્પણને અને પોતાના વિદ્યાર્થીઓની સફળતામાં આનંદ મેળવવાની તેમની રીતને વંદન કરૂં છું. આપણા સહુના જીવનમાં શિક્ષકનું યોગદાન હંમેશા અનુભવાય છે. પાંચ સપ્ટેમ્બરે ભારતના પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ.સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણનજીનો જન્મદિવસ છે અને દેશ તેને શિક્ષક દિવસના રૂપમાં મનાવે છે. તેઓ જીવનમાં ભલે ગમે તે સ્થાન પર પહોંચ્યા હોય પરંતુ તેમણે હંમેશા શિક્ષકના રૂપમાં જ જીવાવાનો પ્રયત્ન કર્યો. એટલું જ નહિં. તેઓ હંમેશા કહેતા હતા – “ સારા શિક્ષક તે હોય છે જેમની અંદરનો વિદ્યાર્થી કયારેય મરતો નથી. “ રાષ્ટ્રપતિના પદે હોવા છતાં શિક્ષકના રૂપમાં જીવવું અને શિક્ષક મન હોવાના સંબંધે અંદરના વિદ્યાર્થીને જીવંત રાખવો – આ પ્રકારનું અદભૂત જીવન ડૉ.રાધાકૃષ્ણજીએ જીવીને દેખાડ્યું.

હું વિચારૂં છું તો મને મારા શિક્ષકોની ઘણી વાતો યાદ આવે છે. કારણ કે, અમારા ગામમાં તેઓ જ અમારા નાયક હતા. પરંતુ હું આજે આનંદ સાથે કહી શકું છું કે, મારા એક શિક્ષક હવે 90 વર્ષની ઉંમરના થયા છે, તો પણ આજે પણ દર મહિને તેમનો પત્ર મારા પર આવે છે. પોતાના હાથે લખેલો પત્ર. આખા મહિનામાં તેમણે જે પુસ્તકો વાંચ્યા છે તેના વિશે તેઓ લખે છે. તેનાં અવતરણો લખે છે. મેં આખા મહિનામાં શું કર્યું તે તેમની નજરે બરાબર હતું કે નહોતું. તે તેઓ લખે છે. મને એવું લાગે છે કે, જાણે આજે પણ તેઓ વર્ગમાં ભણાવી રહ્યા ન હોય. તેઓ આજે પણ એક રીતે મને કોરસપોન્ડન્સ કોર્સ કરાવી રહ્યા છે અને મને આશ્ચર્ય છે કે, 90 વર્ષની ઉંમરમાં તેઓ આટલા સુંદર અક્ષરોમાં કઇ રીતે લખી શકે છે. મારા પોતાના અક્ષર ખૂબ જ ખરાબ છે. તે કારણે પણ હું કોઇના પણ સારા અક્ષરો જોઉં છું તો મારા મનમાં બહુ જ આદરની લાગણી જન્મે છે. મારા જેવા અનુભવ તમારા પણ હશે. તમારા શિક્ષકોના કારણે તમારા જીવનમાં જે કંઇ પણ સારૂં થયું હોય તે જો દુનિયાને જણાવશો તો શિક્ષક પ્રત્યે જોવાના વલણમાં પરિવર્તન આવશે. એક ગૌરવ થશે અને સમાજમાં આપણા શિક્ષકોનું ગૌરવ વધારવું એ આપણા બધાની જવાબદારી છે. તમે નરેન્દ્ર મોદી એપ પર પોતાના શિક્ષકો સાથે તમારા ફોટા, પોતાના શિક્ષકો સાથેની કોઇ પ્રેરક વાત હોય તો જરૂર રજૂ કરો. જુઓ દેશમાં શિક્ષકના યોગદાનને વિદ્યાર્થીઓની નજરથી જોવું તે પણ ઘણું મૂલ્યવાન હોય છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, થોડા જ દિવસોમાં ગણેશોત્સવ આવશે. ગણેશજી વિધ્નહર્તા છે અને આપણે બધાં ઇચ્છીશું કે, આપણો દેશ, આપણો સમાજ, આપણો પરિવાર, દરેક વ્યકિતનું જીવન નિર્વિધ્ન રહે. પરંતુ જયારે ગણેશ ઉત્સવની વાત કરીએ છીએ તો લોકમાન્ય તિલકજીની યાદ આવવી બહુ સ્વાભાવિક છે. સાર્વજનિક ગણેશ ઉત્સવની પરંપરા લોકમાન્ય તિલકજીની ભેટ છે. સાર્વજનિક ગણેશ ઉત્સવ દ્વારા તેમણે આ ધાર્મિક તહેવારને રાષ્ટ્ર જાગરણનું પર્વ બનાવી દીધું. સમાજ સંસ્કારનું પર્વ બનાવી દીધું. સાર્વજનિક ગણેશ ઉત્સવના માધ્યમથી સમાજ જીવનને સ્પર્શતા પ્રશ્નોની બૃહદ ચર્ચા થવી જોઇએ. કાર્યક્રમની રચના એવી હોવી જોઇએ કે જેથી સમાજને નવું તેજ મળે. અને સાથે સાથે તેમનો મંત્ર “સ્વરાજ આપણો જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે” કેન્દ્રમાં રહેવો જોઇએ. સ્વતંત્રતાના આંદોલનને બળ મળવું જોઇએ. હવે તો માત્ર મહારાષ્ટ્ર નહીં. ભારતના દરેક ખૂણામાં સાર્વજનિક ગણેશ ઉત્સવ થવા લાગ્યા છે. બધા યુવાનો ઉત્સવ માટે ઘણી તૈયારીઓ પણ કરે છે. તેમનામાં ઘણો ઉત્સાહ હોય છે. અને કેટલાક લોકોએ આજે પણ લોકમાન્ય તિલકજીએ જે ભાવનાથી આ ઉત્સવ શરૂ કર્યો હતો તેનું અનુકરણ કરવાનો ભરપૂર પ્રયાસ કર્યો છે. તેઓ સાર્વજનિક વિષયો પર ચર્ચા રાખે છે. નિબંધ સ્પર્ધાઓ કરે છે. રંગોળી સ્પર્ધાઓ કરે છે. તેમનું જે પ્રદર્શન હોય છે તેમાં પણ સમાજને સ્પર્શનારા મુદ્દાને ખૂબ જ કળાત્મક ઢબે ઉજાગર કરે છે. લોકશિક્ષણનું આ મોટું અભિયાન સાર્વજનિક ગણેશ ઉત્સવ દ્વારા ચાલે છે. લોકમાન્ય તિલકજીએ આપણને સ્વરાજ મારો જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે. તેવો પ્રેરકમંત્ર આપ્યો પરંતુ આપણે સ્વતંત્ર ભારતમાં છીએ. સુરાજય આપણો જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે, આપણે હવે સુરાજય તરફ આગળ વધીએ, સુરાજય આપણી પ્રાથમિકતા બને – આ મંત્ર વિશે આપણે સાર્વજનિક ગણેશ ઉત્સવ મારફતે સંદેશ ન આપી શકીએ ? આવો, હું તમને આ માટે આમંત્રણ આપું છું.

એ વાત સાચી છે કે, ઉત્સવ સમાજની શકિત હોય છે. ઉત્સવ વ્યકિત અને સમાજના જીવનમાં નવો પ્રાણ ભરે છે. ઉત્સવ વિના જીવન અસંભવ હોય છે. પરંતુ સમયની માગણી પ્રમાણે તેમાં ફેરફાર પણ જરૂરી હોય છે. આ વખતે મને અનેક લોકોએ ગણેશોત્સવ અને દુર્ગાપૂજા પણ ઘણું લખીને મોકલ્યું છે. તેમની ચિંતા છે પર્યાવરણની. કોઇ શ્રીમાન શંકર નારાયણ પ્રશાંત છે. તેણે ઘણા આગ્રહ સાથે કહ્યું છે કે, મોદીજી, આપ મન ની વાતમાં લોકોને સમજાવો કે, પ્લાસ્ટર ઓફ પેરીસથી બનેલી ગણેશજીની મૂર્તિઓનો ઉપયોગ ન કરે. ગામના તળાવની માટીથી બનેલી ગણેશજીની મૂર્તિનો શા માટે ઉપયોગ ન કરીએ ? પીઓપીથી બનેલી પ્રતિમાઓ પર્યાવરણ માટે અનૂકૂળ નથી હોતી. તેમણે તો બહુ પીડા વ્યકત કરી છે. બીજા લોકોએ પણ કરી છે. હું પણ તમને બધાને વિનંતી કરૂં છું કે, આપણે ગણેશજી – દુર્ગા માતાની માટીની પ્રતિમાના ઉપયોગની પરંપરા પાછી લાવીએ. પર્યાવરણની રક્ષા, આપણી નદી-તળાવોની રક્ષા તેમાં થનારા પ્રદૂષણથી આ પાણીના નાના નાના જીવોની રક્ષા – આ પણ ઇશ્વર સેવા જ છે. ગણેશજી તો વિધ્નહર્તા છે. આપણે એવા ગણેશજી ન બનાવીએ જે વિધ્ન પેદા કરે. મને ખબર નથી કે મારી આ વાતોને તમે કયા રૂપમાં લેશો, પરંતુ આ વાત માત્ર હું નથી કહેતો, અનેક લોકો કહે છે અને મેં અનેકો વિશે સાંભળ્યું છે – એક મૂર્તિકાર છે શ્રીમાન અભિજીત ઘોંડફલે. કોલ્હાપૂરની સંસ્થાઓ નિસર્ગ મિત્ર, વિજ્ઞાન પ્રબોધિની, વિદર્ભ ક્ષેત્રમાં નિસર્ગ કટ્ટા, પૂણેની જ્ઞાન પ્રબોધિની, મુંબઇના ગિરગાંવચા રાજા, આવી અનેક સંસ્થાઓ, વ્યકિતઓ માટીના ગણેશ માટે ઘણી મહેનત કરે છે. પ્રચાર પણ કરે છે. પર્યાવરણને અનૂકુળ ગણેશોત્સવ – આ પણ એક સમાજસેવાનું કામ છે. દુર્ગાપૂજાને હજુ સમય છે. અત્યારે જ આપણે નક્કી કરીએ આપણે એ જૂના પરિવાર જે મૂર્તિઓ બનાવે છે. તેમની પાસેથી મૂર્તિ ખરીદીશું તો તેમને પણ રોજગાર મળશે અને આ મૂર્તિઓ તળાવ કે નદીની માટીમાંથી બનશે તો ફરીથી તેમાં જઇને મળી જશે. આમ પર્યાવરણની રક્ષા પણ થશે. આપ સહુને ગણેશોત્સવની ખૂબ ખૂબ શુભકામનાઓ પાઠવું છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, ભારતરત્ન મધર ટેરેસાને ચાર સપ્ટેમ્બરના રોજ સંત ઉપાધિથી વિભૂષિત કરાશે. મધર ટેરેસાએ તેમનું સમગ્ર જીવન ભારતમાં ગરીબોની સેવા માટે સમર્પિત કર્યું હતું. તેમનો જન્મ તો આલ્બેનિયામાં થયો હતો. તેમની ભાષા પણ અંગ્રેજી નહોતી. પરંતુ તેમણે પોતાના જીવનને ઘડ્યું. ગરીબોની સેવાને યોગ્ય બનાવવાનો ભરપૂર પ્રયાસ કર્યો. જેમણે જીવનભર ભારતના ગરીબોની સેવા કરી હોય એવા મધર ટેરેસાને જયારે સંતની ઉપાધિ પ્રાપ્ત થતી હોય તો બધા ભારતીયોને ગર્વ થવો સ્વાભાવિક છે. ચાર સપ્ટેમ્બરે જે સમારોહ થશે તેમાં સવાસો કરોડ દેશવાસીઓ તરફથી ભારત સરકાર આપણાં વિદેશ પ્રધાન સુષ્મા સ્વરાજની આગેવાનીમાં એક સત્તાવાર પ્રતિનિધિમંડળ પણ ત્યાં મોકલશે. સંતો પાસેથી, ઋષિઓ પાસેથી, મહાપૂરૂષો પાસેથી હર પળે આપણને કંઇ ને કંઇ શીખવાનું મળે જ છે. આપણે કંઇ ને કંઇ મેળવતા રહીએ, શીખતા રહીએ અને કંઇને કંઇ સારૂં કરતા રહીએ.

મારા પ્રિયદેશવાસીઓ, વિકાસ જયારે જનઆંદોલન બની જાય તો કેટલું મોટું પરિવર્તન આવે છે. જનશ કિતને ઇશ્વરનું જ રૂપ માનવામાં આવે છે. ભારત સરકારે ગત દિવસોમાં પાંચ રાજય સરકારોના સહયોગ સાથે, સ્વચ્છ ગંગા માટે, ગંગા સફાઇ માટે, લોકોને જોડવાનો એક સફળ પ્રયાસ કર્યો. આ મહિનાની 20 તારીખે અલાહાબાદમાં ગંગાના કિનારે આવેલા ગામના સરપંચોને આમંત્રિત કરાયા હતા. તેમાં પૂરૂષો પણ હતા ને મહિલાઓ પણ હતી. તેઓ અલાહાબાદ આવ્યા અને ગંગા તટે આવેલા ગામના સરપંચોએ ગંગાની સાક્ષીએ શપથ લીધા કે, તેઓ ગંગાના તટના પોતાના ગામોમાં ખૂલ્લામાં જાજરૂ જવાની પંરપરાને તત્કાલ બંધ કરાવશે, શૌચાલય બનાવવાનું અભિયાન ચલાવશે અને ગંગા સફાઇમાં ગામ પૂર્ણ રીતે યોગદાન આપશે. ગામ ગંગા નદીને ગંદી નહીં થવા દે. આ સંકલ્પ માટે કોઇ ઉત્તરાખંડથી આવ્યા. તો કોઇ ઉત્તરપ્રદેશથી આવ્યા, કોઇ બિહારથી આવ્યા, તો કોઇ ઝારખંડથી આવ્યા તો કોઇ પશ્ચિમ બંગાળથી. હું બધા સરપંચોને આ કામ માટે અભિનંદન આપું છું. હું આ કલ્પનાને સાકાર કરનાર ભારત સરકારના બધા મંત્રાલયોને પણ અભિનંદન આપું છું, હું તે તમામ પાંચ રાજયોના મુખ્યપ્રધાનોને પણ ધન્યવાદ કરૂં છું જેમણે જનશકિતને જોડીને ગંગાની સફાઇમાં એક મહત્વનું પગલું ભર્યું.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, કેટલીક વાતો મને કયારેય બહુ સ્પર્શી જાય છે અને જેમને પણ તેમની કલ્પના થતી હોય તે લોકો પ્રત્યે મારા મનમાં વિશેષ આદર પણ જન્મે છે. 15 જુલાઇએ છત્તીસગઢમાં કબીરધામ જિલ્લામાં લગભગ સત્તરસોથી વધુ શાળાના સવાલાખથી વધુ વિદ્યાર્થીઓએ સામૂહિક રીતે પોતપોતાના માતાપિતાને પત્ર લખ્યા. કોઇએ અંગ્રેજીમાં, તો કોઇએ હિન્દીમાં, તો કોઇએ છત્તીસગઢીમાં લખ્યો. તેમણે પોતાના માતાપિતાઓને પત્ર લખીને કહ્યું કે, આપણા ઘરમાં શૌચાલય હોવું જોઇએ. કેટલાક બાળકોએ તો એવું પણ લખી નાખ્યું કે, આ વર્ષે મારો જન્મદિવસ નહિં મનાવો તો ચાલશે પણ શૌચાલય જરૂર બનાવો. સાતથી સત્તર વર્ષની ઉંમરના બાળકોએ આ કામ કર્યું. અને તેની એટલી બધી emotional અસર પડી કે પત્ર મેળવ્યા પછી જયારે જે બીજા દિવસે શાળાએ આવ્યો ત્યારે માતાપિતાએ શિક્ષકને આપવા માટે તેને એક પત્ર આપ્યો. જેમાં તેમણે વચન આપ્યું હતું કે, અમુક તારીખ સુધીમાં તેઓ શૌચાલય બનાવી દેશે. જેને પણ આ વિચાર આવ્યો તને અભિનંદન, જેમણે આ પ્રયાસ કર્યો તે વિદ્યાર્થીઓને પણ અભિનંદન અને એ માતાપિતાને વિશેષ અભિનંદન જેમણે પોતાનાં બાળકોના પત્રને ગંભીરતાથી લઇ શૌચાલય બનાવવાનો નિર્ણય કર્યો. આવી જ બાબતો હોય છે જે આપણને પ્રેરણા આપે છે.

કર્ણાટકના કોપ્પાલ જિલ્લામાં સોળ વર્ષની એક દિકરી મલ્લમ્માએ તો પોતાના પરિવાર વિરૂદ્ધ જ સત્યાગ્રહ આદર્યો. તે સત્યાગ્રહ પર બેસી ગઇ. કહે છે કે તેણે જમવાનું છોડી દીધું હતું અને આ સત્યાગ્રહ પોતાના માટે કંઇ માગવા માટે નહીં, કોઇ સારાં કપડાં લાવવા માટે નહીં, કોઇ મીઠાઇ ખાવા માટે નહીં, દિકરી મલ્લમ્માની જીદ હતી કે, આપણા ઘરમાં શૌચાલય હોવું જોઇએ. સામે પક્ષે પરિવારની આર્થિક સ્થિતિ સારી નહોતી. દિકરી પણ જિદ લઇને બેઠી હતી. તે પોતનો સત્યાગ્રહ છોડવા તૈયાર નહોતી. ગામના સરપંચ મોહમ્મદ શર્ફીને ખબર પડી કે મલ્મમ્માએ શૌચાલય માટે સત્યાગ્રહ કર્યો છે તો ગામના સરપંચ મોહમ્મદ શર્ફીની પણ વિશેષતા જુઓ કે તેમણે અઢાર હજાર રૂપિયાની વ્યવસ્થા કરી અને એક સપ્તાહની અંદર જ શૌચાલય બનાવી દીધું. આ દીકરી મલ્લમ્માની જિદની તાકાત જુઓ. સમસ્યાઓના સમાધાન માટે કેવા રસ્તા ખોલવામાં આવે છે. આ જ તો જનશકિત છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, સ્વચ્છ ભારત દરેક ભારતીયનું સપનું બની ગયું છે. કેટલાક ભારતીયોનો સંકલ્પ બની ગયો છે. કેટલાક ભારતીયોએ તો તેને પોતાનું ધ્યેય બનાવી લીધું છે. પરંતુ દરેક જણ કોઇને કોઇ રૂપે તેની સાથે જોડાયેલું છે. દરેક પોતાનું યોગદાન આપી રહ્યું છે. રોજ સમાચાર આવે છે કે કેવા કેવા નવા પ્રયાસ થઇ રહ્યા છે. ભારત સરકારમાં એક વિચાર થયો છે અને લોકોને આહવાન કર્યું છે કે, તમે બે મિનિટ, ત્રણ મિનિટની એક ફીલ્મ સ્વચ્છતા પર બનાવો. આ શોર્ટ ફિલ્મ ભારત સરકારને મોકલો. વેબસાઇટ પર તમને તેની વિગતો મળી જશે. તેની સ્પર્ધા થશે અને બે ઓકટોબરે ગાંધી જયંતિના દિવસે જે વિજયી થશે તેને ઇનામ આપવામાં આવશે. હું તો ટી.વી. ચેનલવાળાઓને પણ કહું છું કે, તમે પણ આવી ફિલ્મો માટે આહવાન કરીને સ્પર્ધા યોજો. રચનાત્મકતા – સર્જનાત્મકતા પણ સ્વચ્છતા અભિયાનને એક તાકાત આપી શકે છે. નવા સૂત્રો મળશે. નવી રીતો જાણવા મળશે, નવી પ્રેરણા મળશે અને આ બધું જનતાજનાર્દની ભાગીદારીથી સામાન્ય કલાકારોથી થશે. એ જરૂરી નથી કે, ફીલ્મ બનાવવા માટે મોટો સ્ટુડિયો, સારો કેમેરા હોવો જોઇએ. આજકાલ તો મોબાઇલ ફોનના કેમેરાથી પણ તમે ફિલ્મ બનાવી શકો છો. આવો આગળ વધીએ. તમને મારૂં આમંત્રણ છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, ભારતની હંમેશા એ કોશિશ રહી છે કે, આપણા પડોશીઓ સાથે આપણા સંબંધો ગાઢ બને. આપણા સંબંધો સહજ અને જીવંત હોય. એક ખૂબ જ મોટી મહત્વપૂર્ણ વાત ગત દિવસોમાં થઇ. આપણા આદરણીય રાષ્ટ્રપતિ પ્રણવ મુખરજીએ કોલકાતામાં એક નવા કાર્યક્રમની શરૂઆત કરી – આકાશવાણી મૈત્રી ચેનલ – હવે કેટલાક લોકોને થશે કે, રાષ્ટ્રપતિને શું એક રેડિયોની ચેનલનું ઉદઘાટન કરવું જોઇએ ? પરંતુ આ સામાન્ય રેડિયો ચેનલ નથી. એક ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ પગલું છે. આપણી પડોશમાં બાંગ્લાદેશ છે. આપણે જાણીએ છીએ કે બાંગ્લાદેશ અને પશ્ચિમ બંગાળ આજે પણ એક જ સાંસ્કૃતિક વારસાને લઇને જીવી રહ્યાં છે. તો આ તરફ “આકાશવાણી મૈત્રી” અને બીજી તરફ “બાંગ્લાદેશ બેતાર” તેઓ પરસ્પર સામગ્રી વહેંચશે. બંને બાજુના બાંગ્લાભાષી લોકો આકાશવાણીની મજા લેશે. “લોકોથી લોકોના સંપર્ક માટે” આકાશવાણીનું આ એક ઘણું મોટું યોગદાન છે. રાષ્ટ્રપતિજીએ તેનું ઉદઘાટન કર્યું. હું બાંગ્લાદેશનો પણ ધન્યવાદ કરૂં છું કે, આ કામ માટે તેઓ આપણી સાથે જોડાયા. હું આકાશવાણીના મિત્રોને પણ અભિનંદન આપું છું કે, વિદેશ નીતીમાં પણ તેઓ યોગદાન આપી રહ્યા છે.
મારા વ્હાલા દેશવાસીઓ, તમે ભલે મને વડાપ્રધાનનું કામ આપ્યું હોય, પણ છેવટે તો હું પણ તમારી જેવો જ માનવી છું. અને ક્યારેક કયારેક લાગણીસભર ઘટનાઓ મને જરા વધુ સ્પર્શી જાય છે. આવી ભાવુક ઘટનાઓ નવી નવી ઉર્જા પણ આપે છે. નવી પ્રેરણા પણ આપે છે અને આ જ છે, જે બારતના લોકો માટે કંઇને કંઇ કરી છૂટવાની પ્રેરણા આપે છે. ગત દિવસોમાં મને એક એવો પત્ર મળ્યો જે મારા મનને સ્પર્શી ગયો. લગભગ 84 વર્ષની એક માતા જે નિવૃત્ત શિક્ષિકા છે તેમણે મને આ પત્ર લખ્યો. જો તેમણે મને આ પત્રમાં પોતાનું નામ ક્યારેય જાહેર ન કરવા મનાઇ ન કરી હોત તો આજે મેં જરૂર તેમના નામ સાથે વાત કરી હોત. પત્રમાં તેમણે લખ્યું કે તમે જયારે ગેસ સબસિડી છોડવાની અપીલ કરી હતી તો મેં સબસીડી છોડી દીધી હતી અને પછી તો હું ભૂલી પણ ગઇ હતી. પરંતુ ગત દિવસોમાં તમારી કોઇ વ્યકિત આવી અને આપનો પત્ર મને આપી ગઇ. આ ગેસ સબસિડી છોડવા માટે મને ધન્યવાદનો પત્ર મળ્યો. મારા માટે વડાપ્રધાનનો પત્ર પદ્મશ્રીથી કમ નથી.

દેશવાસીઓ, તમને ખબર જ હશે કે, મેં પ્રયાસ કર્યો છે કે, જે પણ લોકોએ ગેસ સબસિડી છોડી દીધી છે, તેમને એક પત્ર મોકલું અને મારો કોઇને કોઇ પ્રતિનિધિ તેને રૂબરૂ જઇને પત્ર પાઠવે. એક કરોડથી વધુ લોકોને પત્ર લખવાનો મારો પ્રયાસ છે. યોજના હેઠળ મારો આ પત્ર તે માતા સમક્ષ પહોંચ્યો. તેમણે મને પત્ર લખ્યો કે આપ સારૂં કામ કરી રહ્યા છો. ગરીબ માતાઓને ચૂલાના ધૂમાડાથી મુક્તિ આપતું અભિયાન ઉત્તમ છે. હું એક નિવૃત્ત શિક્ષિકા છું. થોડાં જ વર્ષોમાં મારી ઉંમર 90 વર્ષની થઇ જશે. હું આ અભિયાન માટે પસાચ હજાર રૂપિયાનું દાન આપને મોકલી રહી છું. જેને આપ આવી ગરીબ માતાઓને ચૂલાના ધૂમાડાથી મુક્ત કરવાના કામમાં લગાવજો. તમે કલ્પના કરી શકો કે એક સામાન્ય શિક્ષિકા તરીકે પેન્શન પર ગુજારો કરતી માતા ગરીબ માતા-બહેનોને ચૂલાના ધૂમાડાથી મુક્ત કરવા માટે ગેસ સબસિડી તો છોડી દે જ પણ સાથે પચાસ હજાર રૂપિયાનું દાન પણ આપે ! પ્રશ્ન પચાસ હજાર રૂપિયાનો નથી પણ તે માતાની લાગણીનો છે અને આવી કોટિકોટિ મા બહેનોના આશીર્વાદ જ છે જેના થકી મારા દેશના ભવિષ્ય માટે ભરોસો અને તાકાત મળી જાય છે. અને મને આ પત્ર પણ તેમણે વડાપ્રધાન તરીકે નથી લખ્યો, સીધો સાદો પત્ર લખ્યો છે, તેમણે પત્રમાં લખ્યું છે. – મોદી ભાઇ ! તે માતાને હું પ્રણામ કરૂં છું અને ભારતની એ કોટીકોટી માતાઓને પણ પ્રણામ કરૂં છું જે પોતે કષ્ટ વેઠીને હંમેશા કોઇનું ભલું કરતી રહે છે.
મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, ગયા વર્ષે આપણે દુષ્કાળના કારણે તકલીફમાં હતા પરંતુ આ ઓગષ્ટ મહિનો સતત પૂરની મુશ્કેલીઓથી ભરેલો રહ્યો. દેશના કેટલાક હિસ્સામાં પૂર આવ્યાં. રાજય સરકારોએ કેન્દ્ર સરકારે, સ્થાનિક સ્વરાજ સંસ્થાના એકમોએ, સામાજિક સંસ્થાઓએ, નાગરિકોએ જેટલું પણ કરી શકતા હતા., તે કરવા પ્રયાસ કર્યો. પરંતુ આ પૂરના સમાચારોની વચ્ચે પણ કેટલાક એવા સમાચાર પણ હતા જેનું વધુ સ્મરણ થવું જરૂરી હતું. એકતાની તાકાત શું હોય છે, સાથે મળીને ચાલીએ તો કેટલું મોટું પરિણામ મળી શકે છે તે માટે આ વર્ષનો ઓગષ્ટ મહિનો યાદ રહેશે. ઓગષ્ટ 2016માં ઘોર રાજકીય વિરોધી પક્ષો, એકબીજા વિરૂદ્ધ એક પણ તક ન છોડનારા પક્ષો અને સમગ્ર દેશના લગભગ 90 પક્ષ, સંસદમાં પણ ઘણા બધા પક્ષ, આ બધા રાજકીય પક્ષોએ મળીને જીએસટીનો ખરડો પસાર કર્યો. તેનો યશ બધા પક્ષોને મળે છે. અને બધા પક્ષો મળીને જો એક દિશામાં ચાલે તો કેટલું મોટું કામ થઇ શકે છે, તેનું આ ઉદાહરણ છે. આ જ રીતે કાશ્મીરમાં જે કંઇ પણ થયું , તે કાશ્મીરની સ્થિતિના સંદર્ભમાં, દેશના બધા રાજકીય પક્ષોએ એક જ સ્વરમાં કાશ્મીરની વાત રાખી. દુનિયાને પણ સંદેશ આપ્યો. અલગતાવાદી તત્વોને પણ સંદેશ આપ્યો અને કાશ્મીરના નાગરિકો પ્રત્યે આપણી સંવેદનાઓને પણ વ્યકત કરી. અને કાશ્મીરના સંદર્ભમાં મારી તમામ પક્ષો સાથે જેટલી પણ વાતચીત થઇ, તેમાં દરેકની વાતમાંથી એક વાત જરૂર બહાર આવતી હતી. જો તેને ઓછામાં ઓછા શબ્દોમાં કહેવી હોય તો હું કહીશ કે, એકતા અને મમતા – આ બે વાતો મૂળ મંત્રમાં રહી, અને આપણા બધાનો મત છે, સવા સો કરોડ દેશવાસીઓનો મત છે, ગામના સરપંચથી લઇને વડાપ્રધાન સુધીનાનો મત છે કે કાશ્મીરમાં જો કોઇનું પણ મૃત્યુ થાય, પછી તે કોઇ નવયુવાન હોય કે કોઇ સુરક્ષા કર્મચારી હોય, આ નુકસાન આપણું જ છે, આપણા લોકોનું જ છે, આપણા દેશનું જ છે, જે લોકો આ બાળકોને આગળ કરીને કાશ્મીરમાં અશાંતિ સર્જવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે, કયારેક તો તેમણે નિર્દોષ બાળકોને પણ જવાબ આપવો પડશે.

મારા વહાલા દેશવાસીઓ, દેશ ઘણો મોટો છે. વિવિધતાઓથી ભરેલો છે. વિવિધતાઓથી ભરેલા દેશને એકતાના બંધનમાં બાંધી રાખવા માટે નાગરિક તરીકે, સમાજ તરીકે, સરકાર તરીકે આપણા બધાની જવાબદારી છે કે આપણે એકતાને બળ મળે તેવી વાતોને વધુ ભાર આપીએ, વધુ બહાર લાવીએ, ત્યારે જ દેશ પોતાનું ઉજ્જવળ ભવિષ્ય બનાવી શકશે ને બનાવશે જ. મારો સવાસો કરોડ દેશવાસીઓની શકિત પર વિશ્વાસ છે. આજે બસ આટલું જ. ખૂબ ખૂબ ધન્યાવાદ…

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ,

નમસ્કાર.

આજે સવારે મને દિલ્લીના નવયુવાનો સાથે કેટલોક સમય વિતાવવાની તક મળી અને હું માનું છુ કે આવનારા દિવસોમાં સમગ્ર દેશમાં રમતનો રંગ દરેક યુવાનને ઉત્સાહ-ઉમંગથી રંગી દેશે. આપણે બધા જાણીએ છીએ કે થોડા જ દિવસોમાં વિશ્વમાં સૌથી મોટી રમતોનો મહાકુંભ યોજાવા જઈ રહ્યો છે. રિયો શબ્દ આપણા કાનોમાં વારંવાર ગુંજશે. આખી દુનિયા રમતી હશે. દુનિયાનો દરેક દેશ તેના ખેલાડીઓના પ્રદર્શન પર ઞીણવટ ભરી નજર રાખતો હશે, તમે પણ રાખશો. આપણી આશા-અપેક્ષાઓ તો બહુ હોય છે પણ જે લોકો રિયોમાં રમવા ગયા છે તે ખેલાડીઓનો ઉમંગ ઉત્સાહ વધારવાનું કામ સવા સો કરોડ દેશવાસીઓનું છે. આજે દિલ્લીમાં ભારત સરકારે ‘રન ફોર રિયો’, ‘ખેલો ઔર જિઓ’, ‘ખેલો ઔર ખિલો’ એક ઘણુ સારું આયોજન કર્યુ. આપણે બધા પણ આવનારા દિવસોમાં, જ્યાં પણ હોઇએ, આપણા ખેલાડીઓના પ્રોત્સાહન માટે કઇ ને કઇ કરીએ. અહીં સુધી જે ખેલાડી પહોંચે છે તે ઘણી આકરી મહેનત પછી પહોંચે છે. એક રીતે કઠોર તપસ્યા કરે છે. ખાણીપીણીનો ગમે તેટલો શોખ હોય, પરંતુ બધું છોડવું પડે છે. ઠંડીમાં મીઠી નીંદર આવતી હોય તો પણ પથારી છોડીને મેદાનમાં ભાગવું પડે છે અને માત્ર ખેલાડીને જ નહીં, તેના માબાપને પણ. તેઓ પણ એટલી જ દ્રઢતાથી તેમના બાળકો પાછળ ભોગ આપે છે. ખેલાડી રાતો-રાત નથી બનતા. એક બહુ મોટી તપસ્યા પછી બને છે. જીત અને હાર ઘણા મહત્વના છે, પરંતુ સાથે સાથે આ રમત સુધી પહોંચવું, તે તેનાથી પણ વધુ મહત્વનું છે. અને આથી આપણે બધા દેશવાસીઓ રિયો ઓલિમ્પિકમાં ભાગ લેવા ગયેલા આપણા બધા ખેલાડીઓને શુભકામનાઓ આપીએ. તમારા તરફથી આ કામ કરવા હું પણ તૈયાર છું. આ ખેલાડીઓને તમારો સંદેશો પહોંચાડવા માટે દેશનો વડાપ્રધાન ટપાલી બનવા તૈયાર છે.

તમે મને ‘નરેન્દ્ર મોદી એપ’ પર ખેલાડીઓના નામે શુભકામનાઓ મોકલો, હું તમારી શુભકામનાઓ તેમના સુધી પહોંચાડીશ. હું પણ સવા સો કરોડ દેશવાસીઓની જેમ એક દેશવાસી, એક નાગરીક તરીકે આપણા આ ખેલાડીઓના ઉત્સાહમાં વૃધ્ધિ માટે આપની સાથે રહીશ. આવો, આપણે બધા આવનારા દિવસોમાં એક-એક ખેલાડીને જેટલા ગૌરવાન્વિત કરી શકીએ, તેમના પ્રયાસોને વધાવી શકીએ, તેટલા વધાવીએ. અને આજે જ્યારે હું રિયો ઓલિમ્પિકની વાત કરી રહ્યો છું, ત્યારે એક કવિતા પ્રેમી પંજાબ કેન્દ્રીય વિશ્વવિદ્યાલયના વિદ્યાર્થી સૂરજ પ્રકાશ ઉપાધ્યાયે એક કવિતા મોકલી છે. બની શકે છે બીજા પણ ઘણા કવિ હશે, જેમણે કવિતા મોકલી હશે, કદાચ કવિતા લખશે પણ ખરા. કેટલાક તો તેને સ્વરબધ્ધ પણ કરશે. દરેક ભાષામાં કરશે, પણ સૂરજજીએ મને જે કવિતા મોકલી છે તે હું તમને સંભળાવવા માંગુ છું :

“શુરુ હુઇ લલકાર ખેલોં કી

શુરુ હુઇ લલકાર ખેલોં કી, પ્રતિયોગિતા ઓ કે બહાર કી,

ખેલોં કે ઇસ મહાકુંભ મેં, રિયો કી રુમ-ઞુમ મેં,

ખેલોં કે ઇસ મહાકુંભ મેં, રિયો કી રુમ-ઞુમ મેં,

ભારત કી ઐસી શુરૂઆત હો,

ભારત કી ઐસી શુરૂઆત હો, સોને, ચાંદી ઔર કાંસે કી બરસાત હો,

ભારત કી ઐસી શુરૂઆત હો, સોને, ચાંદી ઔર કાંસે કી બરસાત હો,

અબ હમારી ભી બારી હો, એસી અપની તૈયારી હો, હો નિશાના સોને પે,

હો નિશાના સોને પે, ન હો નિરાશ તુમ ખોને પે, ન હો નિરાશ તુમ ખોને પે,

કરોડો દિલોં કી શાન હો, અપને ખેલોં કી જાન હો

કરોડો દિલોં કી શાન હો, અપને ખેલોં કે જાન હો,

ઐસે કિર્તીમાન બનાઓ, રિયો મેં ધ્વજ લહરાઓ, રિયો મેં ધ્વજ લહરાઓ”

સુરજજી તમારી ભાવનાઓ હું ખેલાડીઓને અર્પણ કરું છું. અને મારા તરફથી, સવાસો કરોડ દેશવાસીઓની તરફથી રિયોમાં હિન્દુસ્તાનનો ધ્વજ ફરકાવવા માટે ખૂબ-ખૂબ શુભકામનાઓ આપું છું.

એક નવયુવાન કોઈ શ્રીમાન અંકિત નામના છે. તેમણે મને પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ અબ્દુલ કલામજીની પુણ્યતિથિનું સ્મરણ કરાવ્યું છે. ગત સપ્તાહે અબ્દુલ કલામજીની પુણ્યતિથિ પર દેશ અને દુનિયાએ શ્રધ્ધાંજલિ આપી, પરંતુ જ્યારે પણ અબ્દુલ કલામજીનું નામ આવે છે તો સાયન્સ, ટેકનોલોજી મિસાઇલ – એક ભાવિ ભારતના સામર્થ્યનું ચિત્ર આપણી આંખો સામે ખડું થઈ જાય છે અને આથી અંકિતે પણ લખ્યુ છે કે તમારી સરકાર અબ્દુલ કલામજીના સપનાઓને સાકાર કરવા માટે શું કરી રહી છે ? તમારી વાત સાચી છે. આવનારો સમય ટેકનોલોજી પ્રભાવિત છે અને ટેકનોલોજી સૌથી ચંચળ છે. દરરોજ ટેકનોલોજી બદલાતી રહે છે, રોજ નવું રૂપ ધારણ કરે છે, રોજ નવો પ્રભાવ સર્જે છે, તે બદલાતી રહે છે. તમે ટેકનોલોજીને પકડી શકતા નથી. તમે પકડવા જશો ત્યાં સુધીમાં તો ઘણે દૂર નવા રૂપ રંગ સાથે સજી જાય છે. અને જો આપણે કદમ સાથે કદમ મેળવવા હોય અને તેનાથી આગળ નીકળવું હોય તો આપણે પણ રિસર્ચ (સંશોધન) અને ઇનોવેશન (નાવીન્ય) કરવા પડશે – કારણ તે ટેકનોલોજીના પ્રાણ છે. જો રિસર્ચ અને ઇનોવેશન નહીં થાય તો જે રીતે બંધિયાર પાણી ગંદકી ફેલાવે છે, ટેકનોલોજી પણ બોજ બની જાય છે. અને જો આપણે રિસર્ચ તેમ ઇનોવેશન વગર જૂની ટેકનોલોજીના ભરોસે જીવતા રહીશું તો આપણે દુનિયામાં બદલતા યુગમાં કાલ બાહ્ય થઈ જઈશું અને આથી નવી પેઢીમાં વિજ્ઞાન પ્રત્યે આકર્ષણ, ટેકનોલોજી પ્રત્યે રીસર્ચ અને ઇનોવેશનની ભાવનાને જગાડવી પડશે – પ્રોત્સાહન આપવું પડશે. આ માટે સરકારે પણ અનેક પગલા લીધા છે. અને આથી જ તો હું કહું છું – લેટ અસ એઇમ ટૂ ઇનોવેટ (ચાલો આપણે નવું નવું શોધવાનો સંકલ્પ રાખીએ) અહીં એઇમનો મારો અર્થ છે – અટલ ઇનોવેશન મિશન. નીતિ પંચ દ્વારા ‘અટલ ઇનોવેશન મિશન’ને પ્રોત્સાહન અપાઇ રહ્યું છે. એક ધ્યેય છે કે આ ‘એઇમ’ દ્વારા -‘અટલ ઇનોવેશન મિશન’ દ્વારા સંપૂર્ણ દેશમાં એક ઇકો સિસ્ટમ તૈયાર થાય, ઇનોવેશન, એક્સપરીમેન્ટ, એન્ટરપ્રિન્યોરશિપ, આ ક્રમ ચાલે અને તેનાથી નવા રોજગારની સંભાવનાઓ પણ વધવાની છે. આપણે જો નવી પેઢીના ઇનોવેશન તૈયાર કરવા હોય તો આપણા બાળકોને તેમની સાથે જોડવા પડશે અને આથી ભારત સરકારે એક ‘અટલ ટિંકરિંગ લેબ્સ ’ની પહેલ કરી છે. જ્યાં જ્યાં શાળાઓમાં આવી ટિંકરિંગ લેબ સ્થાપિત થશે તેમને રૂ. 10,00,000/- આપવામાં આવશે અને પાંચ વર્ષ દરમિયાન જાળવણી માટે 10,00,000/- રૂપિયા આપવામાં આવશે. આ જ રીતે ઇનોવેશન સાથે ઇન્કયૂબેશન સેન્ટર (વિચાર કેન્દ્ર) નો સીધો સંબંધ આવે છે. જો આપણી પાસે સશક્ત અને સમૃધ્ધ ઇન્કયૂબેશન સેન્ટર હશે તો ઇનોવેશન માટે, સ્ટાર્ટઅપ માટે, પ્રયોગ કરવા માટે, તેને એક સ્થિતિ પર લાવવા સુધી એક વ્યવસ્થા મળે છે. નવા ઇન્કયૂબેશન સેન્ટરનું નિર્માણ પણ આવશ્યક છે. અને જૂના ઇન્કયૂબેશન સેન્ટરને ઊર્જા પૂરી પાડવાની પણ આવશ્યકતા છે. અને હું અટલ ઇન્કયૂબેશન સેન્ટરની વાત કરૂ છું તો તે માટે પણ 10 કરોડ રૂપિયા જેટલી ઘણી મોટી રકમ આપવાની દિશામાં સરકારે વિચાર્યુ છે. આ જ રીતે ભારત અનેક સમસ્યાઓ સામે ઝઝુમી રહ્યું છે. રોજિંદી જિંદગીમાં આપણને સમસ્યાઓ નજરે પડે છે. હવે આપણે ટેકનોલોજી દ્વારા ઉકેલો શોધવા પડશે. અને અટલ ગ્રાન્ડ ચેલેન્જ દ્વારા દેશની યુવા પેઢીને આહ્વવાહન કર્યું છે કે તમને નજરે પડતી સમસ્યાનો ઉકેલ ટેકનોલોજીની મદદથી શોધો, રિસર્ચ કરો, ઇનોવેશન કરો અને ઉકેલ લઈ આવો. ભારત સરકાર આપણી સમસ્યાઓના સમાધાન માટે શોધાયેલી ટેકનોલોજીને વિશેષ પુરસ્કાર આપી પ્રોત્સાહન આપવા માગે છે. અને મને ખુશી છે કે વાતોમાં લોકોને રૂચિ છે કે જ્યારે અમે ટિંકરિગ લેબની વાત કહી, ત્યારે લગભગ તેર હજાર શાળાઓએ અરજી કરી અને જ્યારે અમે ઇન્કયૂબેશન સેન્ટરની વાત કરી તો શૈક્ષણિક અને બિન શૈક્ષણિક – ચાર હજારથી વધુ સંસ્થાઓ ઇન્કયૂબેશન સેન્ટર માટે આગળ આવી. મને વિશ્વાસ છે કે અબ્દુલ કલામજીને સાચી શ્રધ્ધાંજલિ – રિસર્ચ, ઇનોવેશન આપણી રોજિંદા જીંદગીની સમસ્યાઓના સમાધાન માટે ટેકનોલોજી, આપણી મુશ્કેલીઓમાંથી મુક્તિ માટે સરળીકરણ તેના પર આપણી નવી પેઢી જેટલું કામ કરશે. તેનું યોગદાન 21મી સદીના આધુનિક ભારત માટે મહત્વનું રહેશે અને અબ્દુલ કલામજીને સાચી શ્રધ્ધાંજલિ તે જ રહેશે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, કેટલાક સમય પહેલા આપણે લોકો દુકાળની ચિંતા કરી રહ્યા હતા અને અત્યારે વરસાદનો આનંદ પણ આવી રહ્યો છે. તો પૂરના સમાચાર પણ આવી રહ્યા છે. રાજ્ય સરકાર અને કેન્દ્ર સરકાર મળીને પૂર પીડિતોની સહાયતા કરવા માટે ખભેખભા મેળવી મદદ કરવાનો ભરપૂર પ્રયાસ કહી રહી છે. વરસાદના કારણે કેટલીક મુશ્કેલીઓ હોવા છતા પણ દરેકનું મન, દરેક માનવીય મન પુલકિત થઈ જાય છે, કારણ કે આપણી સમગ્ર આર્થિક ગતિવિધિનું કેન્દ્ર બિંદુ વરસાદમાં હોય છે – ખેતી હોય છે.

ક્યારેક એવી બીમારી પણ આવી જાય છે કે જીવનભર આપણને પસ્તાવો રહે છે. પરંતુ જો આપણે જાગૃત રહીએ, સતર્ક રહીએ, પ્રયત્નશીલ રહીએ તો તેનાથી બચવાના રસ્તા પણ ઘણા સરળ છે. ડેન્ગ્યુને જ લ્યો ને. ડેન્ગ્યુથી બચી શકાય છે. થોડું સ્વચ્છતા પર ધ્યાન આપીએ, થોડા સતર્ક રહીએ અને સુરક્ષિત રહેવા પ્રયાસ કરીએ, બાળકો પર વિશેષ ધ્યાન આપીએ અને ગરીબ વસતીમાં જ આવી બીમારી આવે છે તે વિચારશરણી છે પણ ડેન્ગ્યુનો કેસ આવો નથી. ડેન્ગ્યુ સુખી સમૃધ્ધ વિસ્તારોમાં સૌથી પહેલા આવે છે અને આથી તેને આપણે સમજીએ. તમે ટીવી પર જાહેરખબરો તો જોતા જ હશો. પરંતુ ક્યારેક આપણે તેના પર જાગૃત બનીને સાવચેતીના પગલા લેવામાં થોડા ઉદાસીન રહીએ છીએ. સરકાર, હોસ્પિટલ, ડોકટર – તે તો પોતાનું કામ કરશે જ પરંતુ આપણે પણ આપણા ઘરમાં, આપણા વિસ્તારમાં, આપણા પરિવારમાં ડેન્ગ્યુ પ્રવેશ ન કરે અને પાણીના કારણે થનારી કોઈ બીમારી ન આવે તેના માટે સતર્ક રહીશું, એ જ પ્રાર્થના હું તમને કરીશ.

એક બીજી મુસીબતની તરફ હું, પ્રિય દેશવાસીઓ તમારું ધ્યાન દોરવા માગું છું. જિંદગી એટલી દોડાદોડી વાળી બની ગઇ છે, એટલી વ્યસ્ત બની ગઇ છે કે ક્યારેક આપણને આપણા માટે વિચારવાનો સમય જ નથી હોતો. બીમાર પડી ગયા હોઇએ તો મન થાય છે કે જલ્દીથી સાજા થઇ જઇએ અને તે માટે કોઈ પણ એન્ટિબાયોટિક લઇ શરીરમાં પધરાવી દઇએ છીએ. તેનાથી તત્કાળ તો બીમારીમાંથી મુક્તિ મળી જાય છે. પરંતુ મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આ હાલતા-ચાલતા એન્ટિબાયોટિક લેવાની ટેવ ઘણી ગંભીર સંકટ પેદા કરી શકે છે. બની શકે છે, તમને કેટલોક સમય પૂરતી રાહત મળી તો જાય પણ ડોકટરોની સલાહ વગર આપણ એન્ટિબાયોટિક લેવાનું બંધ કરવું જોઈએ. જ્યાં સુધી ડોકટરો લખી ન દે ત્યાં સુધી આપણે તે લેવાથી બચવું જોઈએ. આપણે આ શોર્ટકટના માધ્યમથી ન ચાલીએ કારણકે તેનાથી નવી મુશ્કેલીઓ પેદા થઈ રહી છે, કારણકે આડેધડ એન્ટિબાયોટિક લેવાના લીધે દર્દીને તત્કાળ તો લાભ થઇ જાય છે. પરંતુ તેના જે જીવાણુ છે તે આ દવાઓથી ટેવાઈ જાય છે અને પછી દવાઓ આ જીવાણુઓ માટે બેકાર સાબિત થાય છે અને પછી આ લડાઈને લડવી, નવી દવાઓ બનાવવી, વૈજ્ઞાનિક શોધો કરવી વગેરેમાં વર્ષો વિતી જાય છે અને ત્યાં સુધીમાં આ બીમારીઓ નવી મુસીબત પેદા કરી દે છે. અને આથી તેના પર જાગૃત થવાની જરૂર છે. એક બીજી મુસીબત આવી છે કે ડોકટરે કહ્યું હોય કે, ભાઈ આ એન્ટિબાયોટિક લ્યો અને તેણે કહ્યું કે ભાઇ, 15 ગોળી લેવાની છે, પાંચ દિવસમાં લેવાની છે, તો હું તમને આગ્રહ કરું છુ કે ડોકટરોએ જેટલા દિવસ લેવા કહ્યું હોય, તે કોર્સ પૂરો કરો. અધૂરો છોડી દેશો તો પણ તે જીવાણુને જલસા થઇ જશે, જરૂરિયાતથી વધુ લેશો તો પણ જીવાણુને જલસો છે. અને આથી, જેટલા દિવસનો, જેટલી ગોળીનો કોર્સ નક્કી થયો હોય, તેટલો પૂરો કરવો પણ એટલો જ જરૂરી છે. તબિયત સારી થઇ ગઇ, આથી હવે જરૂરી નથી, તેવું જો આપણે કર્યું તો જીવાણુને ફાયદો થઈ જાય છે અને તે શક્તિશાળી બની જાય છે. જે જીવાણુ ટીબી અને મેલેરિયા ફેલાવે છે તે પોતાની અંદર બહુ જ ઞડપથી એવું પરિવર્તન લાવી રહ્યા છે કે દવાઓની તેના પર કોઈ અસર જ થતી નથી. મેડિકલ ભાષામાં તેને એન્ટિબાયોટિક રેઞીસ્ટન્સ કહે છે અને આથી એન્ટિબાયોટિકનો ઉપયોગ કરવાના નિયમોનું પાલન ઘણુ જરૂરી છે. સરકાર એન્ટિબાયોટિક રેઞિસ્ટન્સને રોકવા માટે પ્રતિબધ્ધ છે અને તમે જોયું હશે, આજકાલ એન્ટિબાયોટિકની જે દવા વેચાઇ છે તેની જે સ્ટ્રીપ હોય છે તેના ઉપર લાલ રેખાથી તમને સચેત કરાય છે. તમે તેના પર જરૂર ધ્યાન આપો.

જ્યારે આરોગ્યની વાત નીકળી જ છે તો હું એક વાત વધુ ઉમેરવા માગું છું. આપણા દેશમાં જે માતાઓ ગર્ભાવસ્થામાં છે તેમના જીવનની ચિંતા ક્યારેક બહુ સતાવે છે. આપણા દેશમાં દર વર્ષે લગભગ ત્રણ કરોડ મહિલાઓ ગર્ભાવસ્થા ધારણ કરે છે. પરંતુ કેટલીક માતાઓ પ્રસુતિના સમયે મરી જાય છે. ક્યારેક મા મરી જાય છે, ક્યારેક બાળક મરી જાય છે અને ક્યારેક બાળક અને મા બંને મરી જાય છે. જોકે છેલ્લા એક દાયકામાં માતાના કવેળાના મૃત્યુના દરમાં ઘટાડો થયો છે. પરંતુ તેમ છતાં આજે પણ બહુ મોટી સંખ્યામાં ગર્ભવતી માતાઓનું જીવન બચાવી શકાતું નથી. ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન કે પછી લોહીની ઉણપ, પ્રસવ સંબંધી ચેપ, હાઇ બીપી, ખબર નહીં કઇ તકલીફ ક્યારે તેની જિંદગી બરબાદ કરી નાખે. આ વાતોને ધ્યાનમાં રાખીને ભારત સરકારે છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓથી એક નવું અભિયાન શરૂ કર્યુ છે. ‘વડાપ્રધાન સુરક્ષિત માતૃત્વ અભિયાન’ આ અભિયાન હેઠળ દર મહિનાની નવ તારીખે બધી ગર્ભવતી મહિલાઓની સરકારી સ્વાસ્થ્ય કેન્દ્રોમાં નિઃશુલ્ક તપાસ કરવામાં આવશે. એક પણ પૈસાના ખર્ચ વિના સરકારી હોસ્પિટલોમાં દર મહિનાની નવ તારીખે આ કામ કરાશે. હું દરેક ગરીબ પરિવારને આગ્રહ કરીશ કે બધી ગર્ભવતી માતાઓ નવ તારીખે આ સેવાનો લાભ ઉઠાવશે. જેથી નવમા મહિના સુધી પહોંચતા પહોંચતા જો કોઇ તકલીફ થાય તો પહેલેથી જ તેનો ઉપાય થઈ શકે. માતા અને બાળક બંનેની જિંદગી બચાવી શકાય અને ગાયનેકોલોજીસ્ટને ખાસ વિનંતી કે શું તમે મહિનામાં એક દિવસ નવ તારીખે ગરીબ માતાઓ માટે નિઃશુલ્ક આ સેવા આપી ન શકો ? શું મારા ડોકટર ભાઈ-બહેન એક વર્ષમાં બાર દિવસ ગરીબો માટે આ કામ માટે ન આપી શકે ? ગત દિવસોમાં મને ઘણાએ પત્રો લખ્યા છે. હજારો ડોકટરોએ મારી વાતને માનીને આગળ વધારી છે. પણ ભારત એટલો મોટો દેશ છે કે તેમાં લાખો ડોકટરો એ આ અભિયાનમાં જોડાવું જોઇએ. મને વિશ્વાસ છે, તમે જરૂર જોડાશો.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આજે સમગ્ર વિશ્વ ક્લાઇમેટ ચેન્જ, ગ્લોબલ વોર્મિંગ, પર્યાવરણ – તેની બહુ ચિંતા કરે છે. દેશ અને દુનિયામાં સામૂહિક રીતે તેની ચિંતા થાય છે. ભારતમાં સદીઓથી આ વાતો પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. કુરૂક્ષેત્રના યુધ્ધ દરમિયાન પણ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ વૃક્ષની ચર્ચા કરે છે. ચુધ્ધના મેદાનમાં પણ વૃક્ષની ચર્ચા-ચિંતા કરવાનો અર્થ એ કે તેનું મહત્વ કેટલું હશે. તેનો આપણે અંદાજ લગાવી શકીએ છીએ. ગીતામાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ કહે છે ‘સ્વશ્વત્થઃ સર્વવૃક્ષાણાં’ અર્થાત બધા વૃક્ષોમાં હું પીપળો છું. શુક્રાચાર્ય નીતિમાં કહેવાયું છે – ‘નાસ્તિ મૂલં અનૌષધં’ – એવી કોઈ વનસ્પતિ નથી જેમાં કોઈ ઔષધીય ગુણ ન હો. મહાભારતના અનુશાશન પર્વ – તેમાં તો ઘણા વિસ્તારથી ચર્ચા કરી છે અને તેમાં કહેવાયું છે – જે વૃક્ષ વાવે છે તેના માટે તે વૃક્ષ સંતાનરૂપ હોય છે. તેમાં સંશય નથી. જે વૃક્ષનું દાન કરે છે તેને તે વૃક્ષ સંતાનની જેમ પરલોકમાં પણ તારી દે છે. આથી પોતાના કલ્યાણની ઇચ્છા રાખનારા માતાપિતા સારા વૃક્ષો વાવે અને સંતાનોની જેમ તેમનું પાલન કરે. આપણા શાશ્ત્ર ગીતા હોય, શુક્રાચાર્ય નીતિ હોય, મહાભારતનું અનુશાશન પર્વ હોય – પરંતુ આજની પેઢીમાં પણ કેટલાક લોકો હોય છે જે આ આદર્શોને જીવીને દેખાડે છે. કેટલાક દિવસ પહેલા પૂણેની એક દીકરી સોનલનું એક ઉદાહરણ મારી જાણમાં આવ્યું – તે મારા મનને સ્પર્શી ગયું. મહાભારતના અનુશાસન પર્વમાં કહેવાયું છે કે વૃક્ષ પરલોકમાં પણ સંતાનની જવાબદારી પૂરી કરે છે. સોનલે માત્ર તેના માતાપિતાની નહીં, સમાજની ઇચ્છાઓને પૂર્ણ કરવાનું જાણે કે બીડું ઉઠાવ્યું છે. મહારાષ્ટ્રના પૂણેના જુન્નર તાલુકામાં નારાયણપુર ગામના ખેડૂત ખંડુ મારુતિ મહાત્રેએ તેમની પૌત્રી સોનલના લગ્ન એક ખૂબ જ પ્રેરક રીતે કર્યા. મહાત્રેજી એ શું કર્યું, સોનલના લગ્નમાં જેટલા પણ સંબંધીઓ, મિત્રો, મહેમાનો આવ્યા હતા. તે બધાને “કેસર કેરી” નો એક છોડ ભેટમાં આપ્યો અને જ્યારે મેં સોશિયલ મિડીયામાં તેમની તસવીર જોઈ તો આશ્ચર્ય થયું કે લગ્નમાં જાનૈયાઓ નહોતા દેખાતા પણ છોડ જ ચારે તરફ દેખાતા હતા. એ તસવીરનું દ્રશ્ય ર્હદયસ્પર્શી હતું. સોનલ જે પોતે જ એક કૃષિ સ્નાતક છે. તેને જ આ વિચાર આવ્યો હતો અને લગ્નમાં કેરીનો છોડ ભેટમાં આપવો. તે, જુઓ, પ્રકૃતિ પ્રત્યેને પ્રેમ કેટલી ઉત્તમ રીતે પ્રગટ થયો. એક રીતે સોનલના લગ્ન પ્રકૃતિ પ્રેમની અમર ગાથા બની ગયી. હું સોનલને અને શ્રીમાન મહાત્રેજીને આ નવીન પ્રયાસ માટે ખૂબ-ખૂબ શુભેચ્છાઓ આપું છું. અને આવો પ્રયોગ ઘણા લોકો કરે છે. મને સ્મરણ છે, હું જ્યારે ગુજરાતનો મુખ્યપ્રધાન હતો તો ત્યાંના અંબાજી મંદિરમાં ભાદરવા મહિનામા બહુ મોટી સંખ્યામાં પદયાત્રીઓ આવે છે. તો એક વાર એક સમાજસેવી સંગઠને નક્કી કર્યું કે મંદિરમાં જે આવશે તેમને પ્રસાદમાં છોડ આપીશું. અને તેમને કહીશું કે જુઓ, આ માતાજીનો પ્રસાદ છે. આ છોડને તમારા ગામે-ગામ જઇને તે મોટો બને તેની ચિંતા કરશો તો માતાજી તમને આશીર્વાદ આપતા રહેશે. અને લાખો પદયાત્રીઓ આવતા હતા અને લાખો છોડ વહેંચાયા હતા તે વર્ષે. મંદિર પણ આ વર્ષાઋતુમાં પ્રસાદના બદલે છોડ આપવાની પરંપરા પ્રારંભ કરી શકે છે. એક સહજ જન આંદોલન બની શકે છે – વૃક્ષારોપણનું. હું ખેડૂત ભાઈઓને વારંવાર કહું છુ કે આપણા ખેતરોના કિનારે આપણે જે વાડ બનાવી આપણી જમીન બરબાદ કરીએ છીએ. તો આપણે તે વાડની જગ્યાએ શા માટે ટિમ્બરની ખેતી ન કરીએ ? . આજે ભારતને ઘર બનાવવા માટે, ફર્નીચર બનાવવા માટે અબજો-ખર્વોનું ટિમ્બર વિદેશથી લાવવું પડે છે. જો આપણે આપણા ખેતરોના કિનારે એવાં વૃક્ષો વાવીએ જે ફર્નીચર અને ઘરકામમાં આવે તો પંદર-વીસ વર્ષ પછી સરકારની અનુમતિથી તેને કાપીને વેચી પણ શકાય છે. અને આપની આવકનું એક નવું સાધન પણ બની શકે છે. અને ભારત ટીમ્બર આયાત કરવાથી બચી પણ શકે છે. ગત દિવસોમાં અનેક રાજ્યોએ આ ઋતુનો ઉપયોગ કરીને ઘણા અભિયાન ચલાવ્યા છે. ભારત સરકારે પણ એક “કેમ્પા” કાયદો હમણા જ પસાર કર્યો. તેના કારણે વૃક્ષારોપણ માટે લગભગ ચાલીસ હજાર કરોડ રૂપિયાથી વધુ રાજ્યો પાસે જનાર છે. મને કહેવાયું છે કે મહારાષ્ટ્ર સરકારે એક જુલાઈએ સમગ્ર રાજ્યમાં લગભગ સવા બે કરોડ છોડ વાવ્યા છે. અને આવતા વર્ષે ત્રણ કરોડ છોડ વાવવાનો સંકલ્પ કર્યો છે. સરકારે એક જન આંદોલન ઊભું કરી દીધું. રાજસ્થાન – મરૂભૂમિ – એટલો મોટો વનોત્સવ કર્યો અને પચીસ લાખ છોડ વાવવાનો સંકલ્પ કર્યો છે. રાજસ્થાનમાં પચીસ લાખ છોડ નાની વાત નથી. જે લોકો રાજસ્થાનની ધરતીને જાણે છે તેમને ખબર છે કે કેટલું મોટું બીડું ઉઠાવ્યું છે. આંધ્રપદેશે પણ પોતાનું હરિયાળું છત્ર (green cover) પચાસ ટકા વધારવાનો સંકલ્પ કર્યો છે. કેન્દ્ર સરકારે “ગ્રીન ઇન્ડીયા મિશન” ચલાવ્યું છે. તેના અંતર્ગત રેલવેએ આ કામ ઝડપ્યું છે. ગુજરાતમાં પણ વન મહોત્સવની એક ઘણી મોટી ઉજ્જવળ પરંપરા છે. આ વર્ષે ગુજરાતમાં આમ્રવન, એકતા વન, શહીદ વન આવા અનેક પ્રકલ્પોને વન મહોત્સવના રૂપમાં ઉપાડ્યા છે. અને કરોડો વૃક્ષ વાવવાનું અભિયાન ચલાવ્યું છે. હું બધા રાજ્યોનો ઉલ્લેખ કરી શકતો નથી પરંતુ તેઓ પણ અભિનંદનને પાત્ર છે. મારા પ્રિય દેશવાસીઓ ગત દિવસોમાં મને દક્ષિણ આફ્રીકા જવાની તક મળી. આ મારી પહેલી યાત્રા હતી. અને જ્યારે વિદેશ યાત્રા થાય છે તો ડીપ્લોમસી થાય છે, વેપારની વાત થાય છે, સુરક્ષા અંગે ચર્ચાઓ થાય છે, અનેક MOU થાય છે. આતો બધું થવાનું જ. પરંતુ મારા માટે દક્ષિણ આફ્રીકાની યાત્રા એક રીતે તીર્થ યાત્રા હતી. જ્યારે દક્ષિણ આફ્રીકાને યાદ કરીએ છીએ તો મહાત્મા ગાંધી અને નેલ્સન મંડેલાનું સ્મરણ થવું ઘણું સ્વાભાવિક છે. દુનિયામાં અહિંસા, પ્રેમ, ક્ષમા આ શબ્દ જ્યારે કાને પડે છે તો ગાંધીજી અને મંડેલાના ચહેરા નજરે તરી આવે છે. મને દક્ષિણ આફ્રીકાના પ્રવાસ દરમિયાન હું ફિનિક્સ સેટલમેન્ટ ગયો હતો. મહાત્મા ગાંધીનુ નિવાસસ્થાન સર્વોદય તરીકે જાણીતું છે. મને મહાત્મા ગાંધીએ જે ટ્રેનમાં મુસાફરી કરી હતી અને જે ટ્રેનની ઘટનાએ એક મોહનદાસને મહાત્મા ગાંધી બનવાનું બીજ રોપણ કર્યું હતું, તે પીટર મેરીટ્સબર્ગ સ્ટેશન- તે રેલયાત્રાનું મને પણ સદભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું. પરંતુ હું જે વાત કરવા માગું છું મને આ વખતે એવા મહાનુભાવોને મળવાની તક મળી જેમણે સમાનતા માટે, સમાન અવસર માટે પોતાની જીંદગી હોમી દીધી. નેલ્સન મંડેલા સાથે ખભેખભા મેળવીને જે લડ્યા હતા. વીસ-વીસ, બાવીસ-બાવીસ વર્ષ સુધી જેલમાં નેલ્સન મંડેલા સાથે જીવન વીતાવ્યું હતું. એક રીતે આખી યુવાની તેમણે આહુત કરી દીધી હતી અને નેલ્શન મંડેલાના નિકટના સાથી શ્રીમાન અહમદ કથાડા, શ્રીમાન લાલુ ચીબા, શ્રીમાન જ્યોર્જ બેજોરી, રોની કાસરીલ્સ – આ મહાનુભાવોના દર્શન કરવાનું મને સૌભાગ્ય મળ્યું. મુળ ભારતીય -પરંતુ જ્યાં ગયા ત્યાંના જ થઈ ગયા. જેમની વચ્ચે જીવતા હતા તેમના માટે પ્રાણ ન્યોછાવર કરવા તૈયાર થઈ ગયા. કેટલી મોટી તાકાત; અને મજા એ હતી, કે જ્યારે હું તેમની સાથે વાત કરી રહ્યો હતો, તેમના જેલના અનુભવ સાંભળી રહ્યો હતો, કોઈના પ્રત્યે કોઇ કડવાશ નહોતી. દ્વેષ નહોતો. તેમના ચહેરા પર આટલી મોટી તપસ્યા કર્યા પછી પણ લેવું-મેળવવું-બનવું ક્યાંય નજર આવતું ન હતું. ગીતામાં જે કર્તવ્યનું લક્ષણ ગણાવ્યું છે તે પ્રકારનો કર્તવ્યભાવ બિલકુલ સાક્ષાત દેખાતો હતો. મારા મનને તે મુલાકાત હંમેશ માટે યાદ રહેશે. સમાનતા અને સમાન અવસર. કોઈ પણ સમાજ અને સરકાર માટે તેનાથી મોટો કોઈ મંત્ર હોઈ જ ન શકે. સમભાવ અને મમભાવ, એજ તો રસ્તા છે. જે આપણને ઉજ્જવળ ભવિષ્ય તરફ લઈ જાય છે. આપણે બધા વધુ સારી જિંદગી ઇચ્છીએ છીએ. બાળકોનું સારું ભવિષ્ય ઇચ્છીએ છીએ. દરેકની જરૂરિયાત ભિન્ન-ભિન્ન હશે. પ્રાથમિકતા ભિન્ન-ભિન્ન હશે, પણ રસ્તો એક જ છે અને તે રસ્તો છે વિકાસનો, સમાનતાનો, સમાન અવસરનો, સમભાવનો, મમ ભાવનો. આવો આપણો ભારતીયો પર ગર્વ કરીએ. જેમણે દક્ષિણ આફ્રીકામાં પણ આપણા જીવનના મૂળ મંત્રોને જીવીને દેખાડ્યા છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, હું શીલ્પી વર્માનો આભારી છું. કે જેમણે મને સંદેશ આપ્યો છે અને તેમની ચિંતા બહુ સ્વાભાવિક છે. તેમણે મને એક ઘટનાથી અવગત કરાવ્યો છે. “વડાપ્રધાનજી હું શીલ્પી વર્મા બોલી રહી છું. બેંગલુરુથી; મેં કેટલાક દિવસ પહેલા એક અખબારમાં એક લેખ વાંચ્યો હતો કે એક મહિલાએ છેતરપીંડી અને ઠગાઇ વાળા ઇ-મેઈલથી છેતરાઈને અગીયાર લાખ ગુમાવ્યા. અને તેમણે આપઘાત કરી લીધો. એક મહિલા હોવાના કારણે મને તે પરીવાર પ્રત્યે દુઃખ થાય છે. હું જાણવા ઇચ્છંા કે આવા છેતરપીંડી અને ઠગાઇના ઇ-મેઇલ વિષે તમારો શું વિચાર છે.” અને એ વાતો તમારા બધાના ધ્યાનમાં આવતી હશે કે આપણા મોબાઇલ ફોન પર, આપણા ઇ-મેઇલ પર ઘણી લલચામણી વાતો ક્યારેક ને ક્યારેક આપણને જાણવા મળે છે, કોઇ સંદેશ (મેસેજ) આપે છે કે તમને આટલા રૂપિયાનું ઇનામ લાગ્યું છે, તમે આટલા રૂપિયા આપી દો અને આટલા રૂપિયા મેળવો. અને કેટલાક લોકો ભ્રમિત થઇને રૂપિયાના મોહમાં ફસાઈ જઈએ છીએ. આ ટેકનોલોજીના માધ્યમથી લૂંટવાની એક નવી રીતો વિશ્વભરમાં ફેલાઈ રહી છે. અને જેમ ટેકનોલોજી આર્થિક વ્યવસ્થામાં ઘણી મોટી ભૂમિકા ભજવી રહી છે. તો સામે પક્ષે તેનો દુરુપયોગ કરનારા પણ મેદાનમાં આવી જાય છે. એક નિવૃત વ્યક્તિ જેમણે અત્યારે તેમની દિકરીના લગ્ન કરવાના હતા અને ઘર પણ બનાવવાનું હતું તેમને એક દિવસ SMS આવ્યો કે વિદેશથી તેમના માટે એક કિમતી ભેટ આવી છે. જે મેળવવા માટે તેમણે કસ્ટમ ડ્યુટી તરીકે બે લાખ રૂપિયા એક બેંકના ખાતામાં જમા કરાવવાના છે. અને એ સજ્જને કઇ વિચાર્યા વગર પોતાની આખી જીંદગીની મહેનતની મૂડીમાંથી બે લાખ રૂપિયા કાઢીને અજાણ્યા માણસને મોકલી દિધા. અને તે પણ એક SMS પર. અને થોડી જ ક્ષણોમાં તેમને ખબર પડી ગયી કે બધું જ લૂંટાઈ ગયું છે. તમે પણ ક્યારેક ભ્રમિત થઇ જતા હશો. અને તે ઠગો એટલી સરસ રીતે મેઇલ કરે છે જેથી એવું જ લાગે કે સાચો જ મેઇલ છે. કોઇ પણ બનાવટી લેટરપેડ બનાવીને મોકલી દે છે. તમારો ક્રેડીટ કાર્ડ નંબર, ડેબીટ કાર્ડ નંબર મેળવી લે છે. અને ટેકનોલોજીના માધ્યમથી તમારું ખાતું ખાલી થઈ જાય છે. આ નવી રીતની ઠગાઇ છે. આ ડીજીટલ ઠગાઇ છે. મારું માનવું છે કે આ મોહથી બચવું જોઈએ, સજાગ રહેવું જોઇએ અને એવી કોઈ ખોટી વાતો આવે છે તો પોતાના મિત્રો, દોસ્તોને જણાવીને તેમને જાગૃત કરવા જોઈએ. હું કહીશ કે શીલ્પી વર્માએ મારા ધ્યાનમાં સારી વાત લાવી છે. આવો અનુભવ તો તમે બધા કરતા હશો. પરંતુ કદાચ આટલી ગંભીરતાથી નહીં જોતા હો. પરંતુ મને લાગે છે કે ગંભીરતાથી જોવાની આવશ્યકતા છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, અત્યારે સંસદનું સત્ર ચાલી રહ્યું છે. તો સંસદ સત્ર દરમિયાન મને દેશના ઘણા બધા લોકોને મળવાની તક મળે છે. આપણા સાંસદ મહોદયો પણ પોતપોતાના વિસ્તારમાંથી લોકોને લાવે છે, મુલાકાત કરાવે છે. વાતો જણાવે છે. પોતાની મુશ્કેલીઓ પણ જણાવે છે. પરંતુ તાજેતરમાં મને એક સુખદ અનુભવ થયો. અલીગઢના કેટલાક વિદ્યાર્થી મારી પાસે આવ્યા હતા. છોકરા-છોકરીઓ ખૂબજ ઉત્સાહી હતા. અને તેઓ એક મોટું આલ્બમ લાવ્યા હતા. અને તેમના ચહેરા પર ખૂબ જ ખુશી હતી. અને ત્યાંના આપણા અલીગઢના સાંસદ તેમને લઇને આવ્યા હતા. તેમણે મને તસવીરો દેખાડી. તેમણે અલીગઢ રેલવે સ્ટેશનનું સૌંદર્યકરણ કર્યું છે. સ્ટેશન પર કલાત્મક ચિત્રો દોર્યા છે. એટલું જ નહીં ગામમાં જે પ્લાસ્ટીકની બોટલો કે ઓઇલના કેન કચરામાં એમ જ પડ્યા હતા, તેમને શોધી શોધીને એકત્ર કર્યા. અને તેમાં માટી ભરી ભરીને છોડ વાવીને એમણે વર્ટીકલ ગાર્ડન બનાવ્યા. અને રેલવે સ્ટેશનની તરફ પ્લાસ્ટીકની બોટલોમાં આ વર્ટીકલ ગાર્ડન બનાવી બિલકુલ તેને એક નવું જ રૂપ આપી દીધું. તમે પણ ક્યારેક અલીગઢ જાવ તો જરૂર સ્ટેશન જોજો. હિન્દુસ્તાનના અનેક રેલવે-સ્ટેશનોમાંથી આજ કાલ મને આવા સમાચારો મળી રહ્યા છે. સ્થાનિક લોકો રેલવે-સ્ટેશનની દિવાલો પર પોતાના વિસ્તારોની ઓળખાણ પોતાની કલા દ્વારા પ્રસ્તુત કરી રહ્યા છે. એક નવીનતા અનુભવાઈ રહી છે. લોકભાગીદારીથી કેવું પરીવર્તન આવી શકે છે, તેનું આ ઉદાહરણ છે. દેશમાં આ પ્રકારના કામો કરનાર બધાને અભિનંદન, અલીગઢના મારા સાથીઓને વિશેષ અભિનંદન.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, વર્ષાઋતુની સાથે સાથે આપણા દેશમાં તહેવારોની પણ ઋતુ હોય છે. આગામી દિવસોમાં દૂર મેળા લાગ્યા હશે. મંદિરોમાં, પૂજાઘરોમાં ઉત્સવ મનાવાતા હશે. અને તમે પણ ઘરમાં પણ, બહાર પણ ઉત્સવમાં જોડાતા હશો. રક્ષાબંધનના તહેવારનું આપણે ત્યાં વિશેષ મહત્વ છે. ગયા વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ રક્ષાબંધનના પ્રસંગે પોતાના દેશની માતાઓ, બહેનોને શું તમે વડાપ્રધાન સુરક્ષા બીમા યોજના અથવા જીવન જ્યોતિ બીમા યોજના ભેટમાં ન આપી શકો ? વિચારો, બહેનને એવી ભેટ આપો જે તેમને જીવનમાં સાચે જ સુરક્ષા આપે. એટલું જ નહીં આપણા ઘરમાં રસોઇ બનાવનાર મહીલા હશે, આપણા ઘરમાં સફાઈ કરનારી કોઈ મહીલા હશે, ગરીબ માતાની દિકરી હશે, આ રક્ષાબંધનના તહેવાર પર તેમને પણ સુરક્ષા બીમા યોજના કે જીવનજ્યોતિ બીમા યોજના ભેટ આપી શકો છો. અને આજ તો સામાજિક સુરક્ષા છે. આજ તો રક્ષાબંધનનો સાચો અર્થ છે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આપણામાંના અનેક લોકો છે જેમનો જન્મ સ્વતંત્રતા પછી થયો છે. અને હું દેશનો પહેલો વડાપ્રધાન છું જે સ્વતંત્ર ભારતમાં જન્મ્યો છું. આઠ ઓગસ્ટ એ QUIT INDIA MOVEMENT નો પ્રારંભ થયો હતો. હિંદ છોડો, ભારત છોડો તેને પંચોતેર વર્ષ થઈ રહ્યા છે. 15 ઓગસ્ટે આઞાદીના 70 વર્ષ થઇ રહ્યા છે. આપણે સ્વતંત્રતાનો આનંદ તો લઇ રહ્યા છે. સ્વતંત્ર નાગરીક હોવાનો ગર્વ પણ અનુભવી રહ્યા છીએ. પરંતુ આ સ્વતંત્રતા અપાવનાર એ વીરોને યાદ કરવાનો આ અવસર છે. હિંદ છોડોના પંચોતેર વર્ષ અને ભારતની સ્વતંત્રતાના સીત્તેર વર્ષ આપણા માટે નવી પ્રેરણા આપી શકે છે, નવા ઉમંગો જગાવી શકે છે. દેશ માટે કંઇક કરવાના સંકલ્પનો અવસર બની શકે છે. સમગ્ર દેશ સ્વાતંત્ર્ય વીરોના રંગમાં રંગાઇ જાય, ચારે તરફ સ્વતંત્રતાની સુગંધ ફરી એકવાર અનુભવે આ વાતાવરણ આપણે બધા બનાવીએ અને સ્વાતંત્ર્ય પર્વ એ સરકારી કાર્યક્રમ નહીં દેશવાસીઓનો કાર્યક્રમ હોવો જોઈએ. દિવાળીની જેમ આપણો પોતાનો ઉત્સવ હોવો જોઈએ. હું આશા રાખું છું કે તમે પણ દેશભક્તિની પ્રેરણા સાથે સંકળાયેલું કંઇ ને કંઇ તો કરશો જ. તમારી તસવીર ‘નરેન્દ્ર મોદી એપ’ પર જરૂર મોકલો. દેશમાં એક વાતાવરણ બનાવો.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ પંદર ઓગસ્ટે મને લાલ કિલ્લા પરથી દેશ સાથે વાત કરવાનું એક સૌભાગ્ય મળે છે. એક પંરપરા છે. તમારા મનમાં પણ કેટલીક વાતો હશે. જે તમે ઇચ્છતા હશો કે તમારી વાત પણ લાલકિલ્લા પરથી એટલીજ પ્રખરતાથી રાખવામાં આવે. હું તમને નિમંત્રણ આપું છું તમારા મનમાં જે વિચાર આવતા હોય તે તમે મને જરૂર લખીને મોકલો. સુચનો આપો, સલાહ આપો, નવો વિચાર આપો. હું તમારી વાત દેશવાસીઓ સુધી પહોંચાડવાનો પ્રયાસ કરીશ. અને હું નથી ઇચ્છતો કે લાલ કિલ્લા પરથી જે બોલવામાં આવે તે વડાપ્રધાનની વાત હોય, લાલ કિલ્લા પરથી જે બોલવામાં આવે તે સવાસો કરોડ દેશવાસીઓની વાત હોય. તમે જરૂર મને કંઇક ને કંઇક મોકલો, ‘નરેન્દ્ર મોદી એપ’ પર મોકલી શકો છો, MYGOV.IN પર મોકલી શકો છો. અને આજકાલ તો ટેકનોલોજીના પ્લેટફોર્મ એટલા સરળ છે કે તમે આરામથી ચીજો મારા સુધી મોકલી શકો છો. હું તમને નિમંત્રણ આપું છું કે આવો સ્વતંત્રતાના વીરલાઓને પુણ્ય સ્મરણ કરીએ. ભારત માટે જીંદગી હોમી દેનારા મહાપુરુષોને યાદ કરીએ. અને દેશ માટે કંઇક કરવાનો સંકલ્પ કરીને આગળ વધીએ. ખૂબ ખૂબ શુભકામનાઓ અને ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ,

નમસ્કાર.

આજે સવારે મને દિલ્લીના નવયુવાનો સાથે કેટલોક સમય વિતાવવાની તક મળી અને હું માનું છુ કે આવનારા દિવસોમાં સમગ્ર દેશમાં રમતનો રંગ દરેક યુવાનને ઉત્સાહ-ઉમંગથી રંગી દેશે. આપણે બધા જાણીએ છીએ કે થોડા જ દિવસોમાં વિશ્વમાં સૌથી મોટી રમતોનો મહાકુંભ યોજાવા જઈ રહ્યો છે. રિયો શબ્દ આપણા કાનોમાં વારંવાર ગુંજશે. આખી દુનિયા રમતી હશે. દુનિયાનો દરેક દેશ તેના ખેલાડીઓના પ્રદર્શન પર ઞીણવટ ભરી નજર રાખતો હશે, તમે પણ રાખશો. આપણી આશા-અપેક્ષાઓ તો બહુ હોય છે પણ જે લોકો રિયોમાં રમવા ગયા છે તે ખેલાડીઓનો ઉમંગ ઉત્સાહ વધારવાનું કામ સવા સો કરોડ દેશવાસીઓનું છે. આજે દિલ્લીમાં ભારત સરકારે ‘રન ફોર રિયો’, ‘ખેલો ઔર જિઓ’, ‘ખેલો ઔર ખિલો’ એક ઘણુ સારું આયોજન કર્યુ. આપણે બધા પણ આવનારા દિવસોમાં, જ્યાં પણ હોઇએ, આપણા ખેલાડીઓના પ્રોત્સાહન માટે કઇ ને કઇ કરીએ. અહીં સુધી જે ખેલાડી પહોંચે છે તે ઘણી આકરી મહેનત પછી પહોંચે છે. એક રીતે કઠોર તપસ્યા કરે છે. ખાણીપીણીનો ગમે તેટલો શોખ હોય, પરંતુ બધું છોડવું પડે છે. ઠંડીમાં મીઠી નીંદર આવતી હોય તો પણ પથારી છોડીને મેદાનમાં ભાગવું પડે છે અને માત્ર ખેલાડીને જ નહીં, તેના માબાપને પણ. તેઓ પણ એટલી જ દ્રઢતાથી તેમના બાળકો પાછળ ભોગ આપે છે. ખેલાડી રાતો-રાત નથી બનતા. એક બહુ મોટી તપસ્યા પછી બને છે. જીત અને હાર ઘણા મહત્વના છે, પરંતુ સાથે સાથે આ રમત સુધી પહોંચવું, તે તેનાથી પણ વધુ મહત્વનું છે. અને આથી આપણે બધા દેશવાસીઓ રિયો ઓલિમ્પિકમાં ભાગ લેવા ગયેલા આપણા બધા ખેલાડીઓને શુભકામનાઓ આપીએ. તમારા તરફથી આ કામ કરવા હું પણ તૈયાર છું. આ ખેલાડીઓને તમારો સંદેશો પહોંચાડવા માટે દેશનો વડાપ્રધાન ટપાલી બનવા તૈયાર છે.

તમે મને ‘નરેન્દ્ર મોદી એપ’ પર ખેલાડીઓના નામે શુભકામનાઓ મોકલો, હું તમારી શુભકામનાઓ તેમના સુધી પહોંચાડીશ. હું પણ સવા સો કરોડ દેશવાસીઓની જેમ એક દેશવાસી, એક નાગરીક તરીકે આપણા આ ખેલાડીઓના ઉત્સાહમાં વૃધ્ધિ માટે આપની સાથે રહીશ. આવો, આપણે બધા આવનારા દિવસોમાં એક-એક ખેલાડીને જેટલા ગૌરવાન્વિત કરી શકીએ, તેમના પ્રયાસોને વધાવી શકીએ, તેટલા વધાવીએ. અને આજે જ્યારે હું રિયો ઓલિમ્પિકની વાત કરી રહ્યો છું, ત્યારે એક કવિતા પ્રેમી પંજાબ કેન્દ્રીય વિશ્વવિદ્યાલયના વિદ્યાર્થી સૂરજ પ્રકાશ ઉપાધ્યાયે એક કવિતા મોકલી છે. બની શકે છે બીજા પણ ઘણા કવિ હશે, જેમણે કવિતા મોકલી હશે, કદાચ કવિતા લખશે પણ ખરા. કેટલાક તો તેને સ્વરબધ્ધ પણ કરશે. દરેક ભાષામાં કરશે, પણ સૂરજજીએ મને જે કવિતા મોકલી છે તે હું તમને સંભળાવવા માંગુ છું :

“શુરુ હુઇ લલકાર ખેલોં કી

શુરુ હુઇ લલકાર ખેલોં કી, પ્રતિયોગિતા ઓ કે બહાર કી,

ખેલોં કે ઇસ મહાકુંભ મેં, રિયો કી રુમ-ઞુમ મેં,

ખેલોં કે ઇસ મહાકુંભ મેં, રિયો કી રુમ-ઞુમ મેં,

ભારત કી ઐસી શુરૂઆત હો,

ભારત કી ઐસી શુરૂઆત હો, સોને, ચાંદી ઔર કાંસે કી બરસાત હો,

ભારત કી ઐસી શુરૂઆત હો, સોને, ચાંદી ઔર કાંસે કી બરસાત હો,

અબ હમારી ભી બારી હો, એસી અપની તૈયારી હો, હો નિશાના સોને પે,

હો નિશાના સોને પે, ન હો નિરાશ તુમ ખોને પે, ન હો નિરાશ તુમ ખોને પે,

કરોડો દિલોં કી શાન હો, અપને ખેલોં કી જાન હો

કરોડો દિલોં કી શાન હો, અપને ખેલોં કે જાન હો,

ઐસે કિર્તીમાન બનાઓ, રિયો મેં ધ્વજ લહરાઓ, રિયો મેં ધ્વજ લહરાઓ”

સુરજજી તમારી ભાવનાઓ હું ખેલાડીઓને અર્પણ કરું છું. અને મારા તરફથી, સવાસો કરોડ દેશવાસીઓની તરફથી રિયોમાં હિન્દુસ્તાનનો ધ્વજ ફરકાવવા માટે ખૂબ-ખૂબ શુભકામનાઓ આપું છું.

એક નવયુવાન કોઈ શ્રીમાન અંકિત નામના છે. તેમણે મને પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ અબ્દુલ કલામજીની પુણ્યતિથિનું સ્મરણ કરાવ્યું છે. ગત સપ્તાહે અબ્દુલ કલામજીની પુણ્યતિથિ પર દેશ અને દુનિયાએ શ્રધ્ધાંજલિ આપી, પરંતુ જ્યારે પણ અબ્દુલ કલામજીનું નામ આવે છે તો સાયન્સ, ટેકનોલોજી મિસાઇલ – એક ભાવિ ભારતના સામર્થ્યનું ચિત્ર આપણી આંખો સામે ખડું થઈ જાય છે અને આથી અંકિતે પણ લખ્યુ છે કે તમારી સરકાર અબ્દુલ કલામજીના સપનાઓને સાકાર કરવા માટે શું કરી રહી છે ? તમારી વાત સાચી છે. આવનારો સમય ટેકનોલોજી પ્રભાવિત છે અને ટેકનોલોજી સૌથી ચંચળ છે. દરરોજ ટેકનોલોજી બદલાતી રહે છે, રોજ નવું રૂપ ધારણ કરે છે, રોજ નવો પ્રભાવ સર્જે છે, તે બદલાતી રહે છે. તમે ટેકનોલોજીને પકડી શકતા નથી. તમે પકડવા જશો ત્યાં સુધીમાં તો ઘણે દૂર નવા રૂપ રંગ સાથે સજી જાય છે. અને જો આપણે કદમ સાથે કદમ મેળવવા હોય અને તેનાથી આગળ નીકળવું હોય તો આપણે પણ રિસર્ચ (સંશોધન) અને ઇનોવેશન (નાવીન્ય) કરવા પડશે – કારણ તે ટેકનોલોજીના પ્રાણ છે. જો રિસર્ચ અને ઇનોવેશન નહીં થાય તો જે રીતે બંધિયાર પાણી ગંદકી ફેલાવે છે, ટેકનોલોજી પણ બોજ બની જાય છે. અને જો આપણે રિસર્ચ તેમ ઇનોવેશન વગર જૂની ટેકનોલોજીના ભરોસે જીવતા રહીશું તો આપણે દુનિયામાં બદલતા યુગમાં કાલ બાહ્ય થઈ જઈશું અને આથી નવી પેઢીમાં વિજ્ઞાન પ્રત્યે આકર્ષણ, ટેકનોલોજી પ્રત્યે રીસર્ચ અને ઇનોવેશનની ભાવનાને જગાડવી પડશે – પ્રોત્સાહન આપવું પડશે. આ માટે સરકારે પણ અનેક પગલા લીધા છે. અને આથી જ તો હું કહું છું – લેટ અસ એઇમ ટૂ ઇનોવેટ (ચાલો આપણે નવું નવું શોધવાનો સંકલ્પ રાખીએ) અહીં એઇમનો મારો અર્થ છે – અટલ ઇનોવેશન મિશન. નીતિ પંચ દ્વારા ‘અટલ ઇનોવેશન મિશન’ને પ્રોત્સાહન અપાઇ રહ્યું છે. એક ધ્યેય છે કે આ ‘એઇમ’ દ્વારા -‘અટલ ઇનોવેશન મિશન’ દ્વારા સંપૂર્ણ દેશમાં એક ઇકો સિસ્ટમ તૈયાર થાય, ઇનોવેશન, એક્સપરીમેન્ટ, એન્ટરપ્રિન્યોરશિપ, આ ક્રમ ચાલે અને તેનાથી નવા રોજગારની સંભાવનાઓ પણ વધવાની છે. આપણે જો નવી પેઢીના ઇનોવેશન તૈયાર કરવા હોય તો આપણા બાળકોને તેમની સાથે જોડવા પડશે અને આથી ભારત સરકારે એક ‘અટલ ટિંકરિંગ લેબ્સ ’ની પહેલ કરી છે. જ્યાં જ્યાં શાળાઓમાં આવી ટિંકરિંગ લેબ સ્થાપિત થશે તેમને રૂ. 10,00,000/- આપવામાં આવશે અને પાંચ વર્ષ દરમિયાન જાળવણી માટે 10,00,000/- રૂપિયા આપવામાં આવશે. આ જ રીતે ઇનોવેશન સાથે ઇન્કયૂબેશન સેન્ટર (વિચાર કેન્દ્ર) નો સીધો સંબંધ આવે છે. જો આપણી પાસે સશક્ત અને સમૃધ્ધ ઇન્કયૂબેશન સેન્ટર હશે તો ઇનોવેશન માટે, સ્ટાર્ટઅપ માટે, પ્રયોગ કરવા માટે, તેને એક સ્થિતિ પર લાવવા સુધી એક વ્યવસ્થા મળે છે. નવા ઇન્કયૂબેશન સેન્ટરનું નિર્માણ પણ આવશ્યક છે. અને જૂના ઇન્કયૂબેશન સેન્ટરને ઊર્જા પૂરી પાડવાની પણ આવશ્યકતા છે. અને હું અટલ ઇન્કયૂબેશન સેન્ટરની વાત કરૂ છું તો તે માટે પણ 10 કરોડ રૂપિયા જેટલી ઘણી મોટી રકમ આપવાની દિશામાં સરકારે વિચાર્યુ છે. આ જ રીતે ભારત અનેક સમસ્યાઓ સામે ઝઝુમી રહ્યું છે. રોજિંદી જિંદગીમાં આપણને સમસ્યાઓ નજરે પડે છે. હવે આપણે ટેકનોલોજી દ્વારા ઉકેલો શોધવા પડશે. અને અટલ ગ્રાન્ડ ચેલેન્જ દ્વારા દેશની યુવા પેઢીને આહ્વવાહન કર્યું છે કે તમને નજરે પડતી સમસ્યાનો ઉકેલ ટેકનોલોજીની મદદથી શોધો, રિસર્ચ કરો, ઇનોવેશન કરો અને ઉકેલ લઈ આવો. ભારત સરકાર આપણી સમસ્યાઓના સમાધાન માટે શોધાયેલી ટેકનોલોજીને વિશેષ પુરસ્કાર આપી પ્રોત્સાહન આપવા માગે છે. અને મને ખુશી છે કે વાતોમાં લોકોને રૂચિ છે કે જ્યારે અમે ટિંકરિગ લેબની વાત કહી, ત્યારે લગભગ તેર હજાર શાળાઓએ અરજી કરી અને જ્યારે અમે ઇન્કયૂબેશન સેન્ટરની વાત કરી તો શૈક્ષણિક અને બિન શૈક્ષણિક – ચાર હજારથી વધુ સંસ્થાઓ ઇન્કયૂબેશન સેન્ટર માટે આગળ આવી. મને વિશ્વાસ છે કે અબ્દુલ કલામજીને સાચી શ્રધ્ધાંજલિ – રિસર્ચ, ઇનોવેશન આપણી રોજિંદા જીંદગીની સમસ્યાઓના સમાધાન માટે ટેકનોલોજી, આપણી મુશ્કેલીઓમાંથી મુક્તિ માટે સરળીકરણ તેના પર આપણી નવી પેઢી જેટલું કામ કરશે. તેનું યોગદાન 21મી સદીના આધુનિક ભારત માટે મહત્વનું રહેશે અને અબ્દુલ કલામજીને સાચી શ્રધ્ધાંજલિ તે જ રહેશે.

મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, કેટલાક સમય પહેલા આપણે લોકો દુકાળની ચિંતા કરી રહ્યા હતા અને અત્યારે વરસાદનો આનંદ પણ આવી રહ્યો છે. તો પૂરના સમાચાર પણ આવી રહ્યા છે. રાજ્ય સરકાર અને કેન્દ્ર સરકાર મળીને પૂર પીડિતોની સહાયતા કરવા માટે ખભેખભા મેળવી મદદ કરવાનો ભરપૂર પ્રયાસ કહી રહી છે. વરસાદના કારણે કેટલીક મુશ્કેલીઓ હોવા છતા પણ દરેકનું મન, દરેક માનવીય મન પુલકિત થઈ જાય છે, કારણ કે આપણી સમગ્ર આર્થિક ગતિવિધિનું કેન્દ્ર બિંદુ વરસાદમાં હોય છે – ખેતી હોય છે.

ક્યારેક એવી બીમારી પણ આવી જાય છે કે જીવનભર આપણને પસ્તાવો રહે છે. પરંતુ જો આપણે જાગૃત રહીએ, સતર્ક રહીએ, પ્રયત્નશીલ રહીએ તો તેનાથી બચવાના રસ્તા પણ ઘણા સરળ છે. ડેન્ગ્યુને જ લ્યો ને. ડેન્ગ્યુથી બચી શકાય છે. થોડું સ્વચ્છતા પર ધ્યાન આપીએ, થોડા સતર્ક રહીએ અને સુરક્ષિત રહેવા પ્રયાસ કરીએ, બાળકો પર વિશેષ ધ્યાન આપીએ અને ગરીબ વસતીમાં જ આવી બીમારી આવે છે તે વિચારશરણી છે પણ ડેન્ગ્યુનો કેસ આવો નથી. ડેન્ગ્યુ સુખી સમૃધ્ધ વિસ્તારોમાં સૌથી પહેલા આવે છે અને આથી તેને આપણે સમજીએ. તમે ટીવી પર જાહેરખબરો તો જોતા જ હશો. પરંતુ ક્યારેક આપણે તેના પર જાગૃત બનીને સાવચેતીના પગલા લેવામાં થોડા ઉદાસીન રહીએ છીએ. સરકાર, હોસ્પિટલ, ડોકટર – તે તો પોતાનું કામ કરશે જ પરંતુ આપણે પણ આપણા ઘરમાં, આપણા વિસ્તારમાં, આપણા પરિવારમાં ડેન્ગ્યુ પ્રવેશ ન કરે અને પાણીના કારણે થનારી કોઈ બીમારી ન આવે તેના માટે સતર્ક રહીશું, એ જ પ્રાર્થના હું તમને કરીશ.

એક બીજી મુસીબતની તરફ હું, પ્રિય દેશવાસીઓ તમારું ધ્યાન દોરવા માગું છું. જિંદગી એટલી દોડાદોડી વાળી બની ગઇ છે, એટલી વ્યસ્ત બની ગઇ છે કે ક્યારેક આપણને આપણા માટે વિચારવાનો સમય જ નથી હોતો. બીમાર પડી ગયા હોઇએ તો મન થાય છે કે જલ્દીથી સાજા થઇ જઇએ અને તે માટે કોઈ પણ એન્ટિબાયોટિક લઇ શરીરમાં પધરાવી દઇએ છીએ. તેનાથી તત્કાળ તો બીમારીમાંથી મુક્તિ મળી જાય છે. પરંતુ મારા પ્રિય દેશવાસીઓ, આ હાલતા-ચાલતા એન્ટિબાયોટિક લેવાની ટેવ ઘણી ગંભીર સંકટ પેદા કરી શકે છે. બની શકે છે, તમને કેટલોક સમય પૂરતી રાહત મળી તો જાય પણ ડોકટરોની સલાહ વગર આપણ એન્ટિબાયોટિક લેવાનું બંધ કરવું જોઈએ. જ્યાં સુધી ડોકટરો લખી ન દે ત્યાં સુધી આપણે તે લેવાથી બચવું જોઈએ. આપણે આ શોર્ટકટના માધ્યમથી ન ચાલીએ કારણકે તેનાથી નવી મુશ્કેલીઓ પેદા થઈ રહી છે, કારણકે આડેધડ એન્ટિબાયોટિક લેવાના લીધે દર્દીને તત્કાળ તો લાભ થઇ જાય છે. પરંતુ તેના જે જીવાણુ છે તે આ દવાઓથી ટેવાઈ જાય છે અને પછી દવાઓ આ જીવાણુઓ માટે બેકાર સાબિત થાય છે અને પછી આ લડાઈને લડવી, નવી દવાઓ બનાવવી, વૈજ્ઞાનિક શોધો કરવી વગેરેમાં વર્ષો વિતી જાય છે અને ત્યાં સુધીમાં આ બીમારીઓ નવી મુસીબત પેદા કરી દે છે. અને આથી તેના પર જાગૃત થવાની જરૂર છે. એક બીજી મુસીબત આવી છે કે ડોકટરે કહ્યું હોય કે, ભાઈ આ એન્ટિબાયોટિક લ્યો અને તેણે કહ્યું કે ભાઇ, 15 ગોળી લેવાની છે, પાંચ દિવસમાં લેવાની છે, તો હું તમને આગ્રહ કરું છુ કે ડોકટરોએ જેટલા દિવસ લેવા કહ્યું હોય, તે કોર્સ પૂરો કરો. અધૂરો છોડી દેશો તો પણ તે જીવાણુને જલસા થઇ જશે, જરૂરિયાતથી વધુ લેશો તો પણ જીવાણુને જલસો છે. અને આથી, જેટલા દિવસનો, જેટલી ગોળીનો કોર્સ નક્કી થયો હોય, તેટલો પૂરો કરવો પણ એટલો જ જરૂરી છે. તબિયત સારી થઇ ગઇ, આથી હવે જરૂરી નથી, તેવું જો આપણે કર્યું તો જીવાણુને ફાયદો થઈ જાય છે અને તે શક્તિશાળી બની જાય છે. જે જીવાણુ ટીબી અને મેલેરિયા ફેલાવે છે તે પોતાની અંદર બહુ જ ઞડપથી એવું પરિવર્તન લાવી રહ્યા છે કે દવાઓની તેના પર કોઈ અસર જ થતી નથી. મેડિકલ ભાષામાં તેને એન્ટિબાયોટિક રેઞીસ્ટન્સ કહે છે અને આથી એન્ટિબાયોટિકનો ઉપયોગ કરવાના નિયમોનું પાલન ઘણુ જરૂરી છે. સરકાર એન્ટિબાયોટિક રેઞિસ્ટન્સને રોકવા માટે પ્રતિબધ્ધ છે અને તમે જોયું હશે, આજકાલ એન્ટિબાયોટિકની જે દવા વેચાઇ છે તેની જે સ્ટ્રીપ હોય છે તેના ઉપર લાલ રેખાથી તમને સચેત કરાય છે. તમે તેના પર જરૂર ધ્યાન આપો.

જ્યારે આરોગ્યની વાત નીકળી જ છે તો હું એક વાત વધુ ઉમેરવા માગું છું. આપણા દેશમાં જે માતાઓ ગર્ભાવસ્થામાં છે તેમના જીવનની ચિંતા ક્યારેક બહુ સતાવે છે. આપણા દેશમાં દર વર્ષે લગભગ ત્રણ કરોડ મહિલાઓ ગર્ભાવસ્થા ધારણ કરે છે. પરંતુ કેટલીક માતાઓ પ્રસુતિના સમયે મરી જાય છે. ક્યારેક મા મરી જાય છે, ક્યારેક બાળક મરી જાય છે અને ક્યારેક બાળક અને મા બંને મરી જાય છે. જોકે છેલ્લા એક દાયકામાં માતાના કવેળાના મૃત્યુના દરમાં ઘટાડો થયો છે. પરંતુ તેમ છતાં આજે પણ બહુ મોટી સંખ્યામાં ગર્ભવતી માતાઓનું જીવન બચાવી શકાતું નથી. ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન કે પછી લોહીની ઉણપ, પ્રસવ સંબંધી ચેપ, હાઇ બીપી, ખબર નહીં કઇ તકલીફ ક્યારે તેની જિંદગી બરબાદ કરી નાખે. આ વાતોને ધ્યાનમાં રાખીને ભારત સરકારે છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓથી એક નવું અભિયાન શરૂ કર્યુ છે. ‘વડાપ્રધાન સુરક્ષિત માતૃત્વ અભિયાન’ આ અભિયાન હેઠળ દર મહિનાની નવ તારીખે બધી ગર્ભવતી મહિલાઓની સરકારી સ્વાસ્થ્ય કેન્દ્રોમાં નિઃશુલ્ક તપાસ કરવામાં આવશે. એક પણ પૈસાના ખર્ચ વિના સરકારી હોસ્પિટલોમાં દર મહિનાની નવ તારીખે આ કામ કરાશે. હું દરેક ગરીબ પરિવારને આગ્રહ કરીશ કે બધી ગર્ભવતી માતાઓ નવ તારીખે આ સેવાનો લાભ ઉઠાવશે. જેથી નવમા મહિના સુધી પહોંચતા પહોંચતા જો કોઇ તકલીફ થાય તો પહેલેથી જ તેનો ઉપાય થઈ શકે. માતા અને બાળક બંનેની જિંદગી બચાવી શકાય અને ગાયનેકોલોજીસ્ટને ખાસ વિનંતી કે શું તમે મહિનામાં એક દિવસ નવ તારીખે ગરીબ માતાઓ માટે નિઃશુલ્ક આ સેવા આપી ન શકો ? શું મારા ડોકટર ભાઈ-બહેન એક વર્ષમાં બાર દિવસ ગરીબો માટે આ ક