मन की बात

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार!

कोविड-19 च्या विरोधात लढण्यासाठी देशानं आपली संपूर्ण ताकद कशा प्रकारे लावली आहे, हे आपण पहात आहोत. गेल्या शंभर वर्षामधली ही सर्वात मोठी महामारी आहे आणि या महामारीच्या काळातच भारतानं अनेक नैसर्गिक संकटांचाही दृढतेनं सामना केलाय. या काळात अम्फान चक्रीवादळ आलं, निसर्ग नावाचं चक्रीवादळ येवून गेलं. अनेक राज्यांमध्ये महापूर आले, लहान-मोठे अनेक भूकंप आले, भूस्खलन झालं. अगदी अलिकडंच गेल्या दहा दिवासांच्या काळात देशानं पुन्हा एकदा दोन मोठ्या चक्रीवादळांचा सामना केला. पश्चिमी किनारपट्टीवर ‘तौ-ते’ आणि पूर्व किनारपट्टीवर ‘यास’ चक्रीवादळं येवून गेली. या दोन्ही चक्रीवादळांनी  अनेक राज्यांवर परिणाम केला आहे. देश आणि देशाची जनता  संपूर्ण ताकदीनिशी या संकटाशी झुंजला  आणि कमीतकमी जीवितहानी  सुनिश्चित केली. काही वर्षांपूर्वी अशा नैसर्गिक संकटांमध्ये होणा-या जीवितहानीच्या तुलनेत आता जास्तीत जास्त लोकांचे जीव वाचवले जावू शकतात, याचा अनुभव आपण सगळे घेत आहोत. संकटाच्या या कठिण आणि अवघड परिस्थितीमध्ये चक्रीवादळामुळे प्रभावित झालेल्या सर्व राज्यांच्या लोकांनी ज्या प्रकारे मोठे धाडस दाखवले, या विपदेच्या काळात अतिशय धैर्यानं, आपत्तीला तोंड दिलं  त्याबद्दल मी सर्व नागरिकांचं  अगदी आदरपूर्वक आणि अगदी हृदयपूर्वक कौतुक करू इच्छितो. जे लोक पुढाकार घेऊन मदत आणि बचाव कार्यामध्ये सहभागी झाले, त्या सर्व लोकांचं जितकं कौतुक करावं, तितकं कमीच आहे. या सर्व लोकांना  मी सलाम करतो. केंद्र आणि राज्य सरकारांनी आणि स्थानिक प्रशासनाचे सर्वजण, एकत्रित येऊन या संकटाचा सामना करण्यासाठी कार्यरत आहेत.या वादळी संकटामध्ये ज्यांना आपल्या जवळच्या लोकांना गमवावं लागलं, त्यांच्याविषयी मी आपल्या सहसंवेदना व्यक्त करतो. या संकटामध्ये ज्यांना नुकसान सोसावं लागतंय, त्या सर्वांच्याबरोबर आम्ही सर्वजण अगदी ठाम उभे आहोत.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आव्हान कितीही मोठं  असो, भारतानं केलेला विजयाचा संकल्पही नेहमी तितकाच मोठा असतो. देशाची सामूहिक शक्ती आणि आपल्याकडे असलेली सेवा भावना, यांच्यामुळे देश प्रत्येक वादळातून बाहेर पडला आहे. अलिकडेच्या दिवसातूच आपण पाहिलं की, आमचे डॉक्टर्स, नर्स आणि आघाडीच्या फळीवर कार्यरत असलेले योद्धे, यांची स्वतःची चिंता न करता, रात्रंदिवस काम केलं आणि आजही ही मंडळी काम करीत आहेत. या सर्वांमध्ये कोरोनाच्या दुस-या लाटेमध्ये लढा देताना खूप मोठी भूमिका बजावणारेही काही लोक आहेत. या योद्ध्यांविषयी ‘मन की बात’ मध्ये चर्चा करावी, असा आग्रह मला ‘नमोअॅप’वर आणि पत्राच्या माध्यमातून केला गेलाय.

मित्रांनो, ज्यावेळी दुसरी लाट आली, त्यावेळी अचानक ऑक्सिजनची मागणी अनेक पटींनी वाढली त्यामुळे खूप मोठे आव्हान निर्माण झाले. वैद्यकीय प्राणवायू देशाच्या अगदी लहान लहान गावांतल्या भागांपर्यंत पोहोचवणे हे एक मोठे आव्हान होते. ऑक्सिजन वाहून नेणा-या टँकरचा वेग थोडा वाढला, अगदी लहानशी चूक झाली, तर त्या टँकरचा स्फोट होण्याचा धोका असतो. औद्योगिक ऑक्सिजनचं उत्पादन करणारे अनेक प्रकल्प देशाच्या पूर्व भागात आहे. तिथून दुस-या राज्यांमध्ये ऑक्सिजन पोहोचवायलाही काही दिवसांचा अवधी लागतो. देशासमोर आलेल्या आव्हानामध्ये देशाला मदत केली ती, क्रायोजेनिक टँकर चालविणा-या चालकांनी, ऑक्सिजन एक्सप्रेसने, हवाई दलाच्या वैमानिकांनी. अशा अनेक लोकांनी युद्धपातळीवर काम करून हजारो-लाखों लोकांचे प्राण वाचवले. आजच्या ‘मन की बात’ मध्ये आपल्याबरोबर असेच एक सहकारी जोडले जात आहेत. उत्तर प्रदेशातल्या जौनपूरमध्ये वास्तव्य करणारे श्रीमान दिनेश उपाध्याय जी.

मोदी जी- दिनेश जी, नमस्कार!

दिनेश उपाध्याय जी- सर जी, प्रणाम!

मोदी जी- सर्वात आधी तुम्ही स्वतःविषयी काही माहिती जरूर द्यावी, असं मला वाटतं.

दिनेश उपाध्याय जी – सर, माझं नाव दिनेश बाबूलनाथ उपाध्याय आहे. मी जौनपूर जिल्ह्यातल्या जमुआ भागातल्या हसनपूर या गावात वास्तव्य करतो.

मोदी जी- उत्तर प्रदेशातले आहात का?

दिनेश – हो! होय! सर!

मोदी जी- बरं.

दिनेश – आणि सर मला एक मुलगा आणि दोन मुली आहेत. घरी पत्नी आणि माता-पिता आहेत.

मोदी जी- आणि, तुम्ही काम काय करता?

दिनेश – सर, मी ऑक्सिजनचा टँकर चालवतो… लिक्विड ऑक्सिजनचा.

मोदी जी- मुलांचं शिक्षण व्यवस्थित सुरू आहे ना?

दिनेश- हो सर! मुलं शिकताहेत. दोन्ही मुलीही शिकतात आणि माझा मुलगाही अभ्यास करतो सर.

मोदी जी- आता त्यांचं ऑनलाइन शिक्षणही व्यवस्थित सुरू आहे ना?

दिनेश – हो सर, अगदी चांगल्या पद्धतीनं शिक्षण सुरू आहे. आत्ताही माझ्या मुली अभ्यास करताहेत.

त्या ऑनलाईलच शिक्षण घेत आहेत. सर, 15 ते 17 वर्ष झाली, मी ऑक्सिजनचा टँकर चालवतोय.

मोदी जी- बरं! तुम्ही या 15-17 वर्षात केवळ ऑक्सिजन वाहून नेत आहात. याचा अर्थ काही तुम्ही फक्त मालमोटार चालकच आहे असे नाही. एका प्रकारे तुम्ही लाखो जणांचे प्राण वाचविण्याचं काम करीत आहात.

दिनेश- सर, माझं तर हे ऑक्सिजन टँकर चालवण्याचं काम आहे. आमची आयनॉक्स कंपनीही आम्हा लोकांची खूप काळजी घेते. आणि आम्ही कुठल्याही एखाद्या ठिकाणी ज्यावेळी ऑक्सिजनचा टँकर  रिकामा करून देतो, त्यावेळी आम्हाला खूप आनंद होतो.

मोदी जी – परंतु सध्या कोरोनाच्या काळात तुम्हा सर्वांची जबाबदारी खूप वाढली आहे ना?

दिनेश – हो सर, खूप वाढली आहे.

मोदी जी – ज्यावेळी तुम्ही टँकरचा चालक म्हणून त्या जागेवर बसता, त्यावेळी तुमच्या मनात नेमक्या काय भावना निर्माण होतात? आधीच्या तुलनेत काही वेगळा अनुभव येतो का? खूप तणाव येत असेल ना? मानसिक ताणही येत असेल? कुटुंबाची काळजी, कोरोनाचं वातावरण, लोकांकडून येत असलेलं दडपण, वाढती मागणी, काय काय होत असेल?

दिनेश – सर, आम्हाला काही चिंता नसते. एकमात्र मनात असतं की, आपलं जे कर्तव्य आहे, ते नीट केलं म्हणजे जर आपण वाहून नेत असलेल्या ऑक्सिजनमुळं जर कोणाला जीवन मिळणार आहे, तर ती आमच्यासाठी खूप गौरवाची गोष्ट असते.

मोदी जी – तुम्ही आपल्या भावना खूप चांगल्या पद्धतीनं व्यक्त करीत आहात. आता जर सांगा- आज ज्यावेळी या महामारीच्या काळात लोकांना तुमच्या कामाचं महत्व जाणत आहेत, कदाचित या कामाचं महत्व यापूर्वी इतकं कुणाला जाणवलं नसेल. आता मात्र समजत आहे. त्यामुळे तुमच्याकडे आणि तुम्ही करत असलेल्या कामाविषयी त्यांच्या दृष्टीनं परिवर्तन आलं आहे?

दिनेश- हो सर जी! आधी आम्ही ऑक्सिजनचे चालक, कुठंही वाहतुकीच्या कोंडीमध्ये अडकून पडायचो. आता मात्र प्रशासनही आम्हा लोकांना खूप मदत करत आहेत. आणि आपण किती लवकर पोहोचतोय आणि किती लोकांचे प्राण वाचवू शकतो, हे पाहण्याची आता आमच्या मनातही एकप्रकारची जिज्ञासा असते. अशा वेळी मग, वाटेत काही खायला मिळेल- किंवा नाही मिळेल, कोणतीही अडचण येवो, तरीही आम्ही रूग्णालयात शक्य तितक्या लवकर पोहोचतोच. ज्यावेळी टँकर घेऊन जातो, त्यावेळी रूग्णालयातले लोक, तिथं उपचारासाठी दाखल झालेल्या रूग्णांचे नातलग, कुटुंबिय लोक सगळेजण आम्हाला हातांनी ‘व्ही’ असा इशारा करतात.

मोदी जी- अच्छा, हे लोक व्हिक्टरीचा ‘व्ही’ म्हणून असा इशारा करतात का?

दिनेश – हो सर, हातांनी ‘व्ही’ दाखवतात, काहीजण अंगठा दाखवतात. अशावेळी आम्हाला खूप बरं वाटतं. आयुष्यात मी काहीतरी चांगलं काम नक्कीच केलंय, त्यामुळंच आत्ताच्या संकटात मला अशा प्रकारे सेवा करण्याची संधी मिळतेय.

मोदी जी – टँकर चालवून आलेला थकवा दूर होत असेल?

दिनेश – हो सर ! हो सर!

मोदी जी – मग घरी आल्यानंतर मुलांबरोबर, याविषयी तुम्हा सर्वांच्या  गप्पा होतात का?

दिनेश – नाही सर! माझी मुलं तर गावी राहतात. मी इथं आयनॉक्स एअर प्रॉडक्टमध्ये टँकर चालक म्हणून काम करतोय. आठ-नऊ महिन्यांनी घरी जात असतो.

मोदी जी – मग कधी फोनवर, मुलांबरोबर बोलत असणार ना?

दिनेश- हो सर! नेहमी बोलत असतो.

मोदी जी – मग त्यांच्या मनात येत असणार, बाबांनी, या काळात जरा संभाळून राहिलं पाहिजे.

दिनेश – हो सर,  मुलं, घरची मंडळी सांगतात, बाबा, काम करा परंतु स्वतःला सांभाळून करा. आणि आम्हीही सुरक्षा लक्षात घेवूनच काम करतोय. आमचा मानगाव इथं प्रकल्पही आहे. आयनॉक्स आम्हा लोकांची खूप मदत करते.

मोदी जी- चला तर, दिनेश जी, तुमच्याशी बोलून मला खूप चांगलं वाटलं. तुमचं बोलणं ऐकून देशाच्या लक्षात येईल की, या कोरोनाच्या लढ्यात कोण-कोणते लोक कशा प्रकारे कार्यरत आहेत. केवळ लोकांचे जीव वाचले पाहिजेत, यासाठी तुम्ही नऊ नऊ महिने आपल्या मुलांना भेटलेले नाहीत. परिवाराची गाठ-भेट घेतलेली नाही. ज्यावेळी ही गोष्ट देश ऐकेल, त्यावेळी देशाला तुमचा अभिमान वाटेल. कोरोनाच्या विरोधातली लढाई आपण जिंकणारच आहोत, कारण दिनेश उपाध्याय यांच्यासारखे लाखों लाखो लोक जीवाची  पर्वा न करता काम करीत आहेत.

दिनेश – सर जी, आपण सर्वजण कोरोनाला एके दिवशी नक्कीच हरवणार आहोत सर!

मोदी जी – दिनेश जी, तुमची भावना हीच तर देशाची ताकद आहे. खूप-खूप धन्यवाद दिनेश जी! आणि तुमच्या मुलांना माझे आशीर्वाद सांगावेत.

दिनेश – ठीक आहे सर, नमस्कार!

मोदीजी – धन्यवाद!

दिनेश – प्रणाम प्रणाम!

मोदी जी- धन्यवाद!

         मित्रांनो, दिनेश जी सांगत होते, त्याप्रमाणं ज्यावेळी एक टँकर चालक ऑक्सिजन घेऊन रूग्णालयामध्ये पोहोचतो, त्यावेळी तो ईश्वरानं पाठवलेला दूतच वाटतो. हे काम किती जोखमीचं आहे, आणि ते करताना किती मानसिक दडपण येत असणार हे आपण नक्कीच समजू शकतो.

मित्रांनो, आव्हानाच्या या काळामध्ये, ऑक्सिजनची  वाहतूक अधिक सुलभ करण्यासाठी भारतीय रेल्वेनं पुढाकार घेतला. ऑक्सिजन एक्सप्रेस, ऑक्सिजन रेल्वेमुळे रस्ते मार्गावरून जाणा-या ऑक्सिजन टँकरपेक्षा कितीतरी जास्त मोठ्या प्रमाणात ऑक्सिजन देशाच्या कानाकोप-यापर्यंत पोहोचवला आहे. एक ऑक्सिजन एक्सप्रेस संपूर्णपणे महिला चालवित आहेत, हे जाणून माता-भगिनींना अभिमान वाटेल. देशाच्या प्रत्येक महिलेला या गोष्टीचा अभिमान वाटेल. इतकंच नाही, तर  प्रत्येक हिंदुस्तानीला महिलेच्या या कार्याचा अभिमान वाटेल.

ऑक्सिजन एक्सप्रेस चालविणा-या लोको- पायलट शिरीषा गजनी जी यांना  ‘मन की बात’मध्ये मी आमंत्रित केलं आहे.

मोदी जी – शिरीषा जी नमस्ते !

शिरीषा – नमस्ते सर! कसे आहात सर?

मोदी जी –  मी ठीक आहे. शिरीषा जी, मी ऐकलं की, तुम्ही रेल्वे पायलट म्हणून काम करीत आहात. आणि तुम्ही सर्वजणी म्हणजे जणू महिला मंडळ मिळूनच  ऑक्सिजन एक्सप्रेस चालवत आहात, असं मला सांगण्यात आलंय. शिरीषा जी, तुम्ही खूप शानदार काम करीत आहात. कोरोना काळामध्ये तुमच्याप्रमाणे अनेक महिलांनी पुढाकार घेऊन कोरोनाशी दोन हात करताना देशाला ताकद  दिली आहे. तुम्ही म्हणजे स्त्री-शक्तीचं एक प्रमुख उदाहरण आहे. हे कार्य करण्यासाठी तुम्हाला प्रेरणा कुठून मिळते? याची जाणून घेण्याची देशाची आणि माझीही इच्छा आहे.

शिरीषा – सर, मला या कामासाठी माझ्या आई-वडिलांकडून प्रेरणा मिळते… सर, माझे वडील सरकारी कर्मचारी आहेत. खरंतर, मला आणखी दोन मोठ्या बहिणी आहेत. आम्ही घरामध्ये तिघी आहोत. तरीही माझे वडील कामासाठी प्रोत्साहन देत असतात. माझी मोठी बहीण सरकारी बँकेत नोकरी करते आणि मी रेल्वेमध्ये आहे. माझे पालकच मला कामासाठी प्रोत्साहन देतात.

मोदी जी- अरे वा, शिरीषा जी, तुम्ही सर्वसामान्य काळातही रेल्वेमध्ये नोकरी केली आहे. गाडी नेहमीप्रमाणे चालवली आहे. परंतु ज्यावेळी एकीकडे ऑक्सिजनची मागणी इतकी प्रचंड आहे. अशावेळी तुम्ही ऑक्सिजन घेऊन जाणारी गाडी चालवणं, म्हणजे थोडं जास्त जबाबदारीच काम असणार? सामान्य काळात माल, सामान वाहून नेणं वेगळी गोष्ट आहे. आणि ऑक्सिजनची वाहतूक करणं तसं खूपच नाजूक काम आहे, अशावेळी काय अनुभव आला होता?

शिरीषा – हे काम केल्यामुळं माझ्या मनाला फार आनंद वाटला. ऑक्सिजन स्पेशल गाडी चालवताना, सगळं काही पहावं लागतं. सुरक्षेचा विषय असो की फाॅर्मेशन असो अगदी कुठं गळती तर नाही ना, याचीही सारखी काळजी घ्यावी लागते. दुसरं म्हणजे भारतीय रेल्वेकडूनही खूप चांगली  मदत, पाठिंबा मिळतो सर! ही ऑक्सिजन गाडी चालवण्यासाठी मला हरित मार्गिका दिली होती. या गाडीने आम्ही 125 किलोमीटरचं अंतर दीड तासात कापलं. इतक्या वेगानं ही गाडी धावली पाहिजे, यासाठी रेल्वेनंही खूप मोठी जबाबदारी घेतली होती. सर, म्हणून मीही ही जबाबदारी पेलायला तयार झाले.

मोदी जी – व्वा! व्वा! शिरीषाजी तुमचं मी खूप खूप अभिनंदन करतो आणि तुमच्या माता-पित्यांना विशेष रूपानं प्रणाम करतो. ज्यांनी आपल्या तिनही मुलींना इतकं छान प्रोत्साहन दिलं आणि त्यांनी खूप पुढं जावं म्हणून अतिशय चांगल्या पद्धतीनं धैर्य दिलं आहे, याबद्दल त्यांचं कौतुक आहे.  मला वाटतं की, अशा माता-पित्यांनाही नमस्कार केला पाहिजे. तुम्हा सर्व भगिनींनाही नमस्कार. शिरीषा जी, तुम्ही वेगळे धाडस दाखवून, एक प्रकारे देशाची सेवा करीत आहात, खूप- खूप धन्यवाद शिरीषा जी!

शिरीषा – धन्यवाद सर! सर आभार! सर तुमचे मला आशीर्वाद हवेत.

मोदी जी – बस, परमात्म्याचा आशीर्वाद तुम्हाला मिळत रहावा. तुमच्या माता-पित्यांचा आशीर्वाद मिळत रहावा. धन्यवाद !!

शिरीषा – धन्यवाद सर!

मित्रांनो, आपण आत्ताच शिरीषा जी यांचं बोलणं ऐकलं. त्यांचे अनुभव प्रेरणा देतात तसंच भावूकही करताहेत. वास्तवामध्ये ही लढाई इतकी मोठी आहे की, यामध्ये रेल्वेप्रमाणेच आपला देश, जल, थल, नभ अशा तीनही मार्गांनी कार्यरत आहे. एकीकडे रिकामे केलेले टँकर्स हवाई दलाच्या विमानांनी ऑक्सिजन प्रकल्पांपर्यंत पोहोचवण्याचं काम सुरू आहे. तर दुसरीकडं नवीन ऑक्सिजन प्रकल्प उभे करण्याचं कामही पूर्ण केलं जात आहे. त्याचबरोबर परदेशातून ऑक्सिजन, ऑक्सिजन काँन्सन्ट्रेटर्स आणि क्रायोजेनिक टँकर्सही देशात आणले जात आहेत. या कामामध्ये नाविकदल गुंतलं आहे. हवाईदलही हे कार्य करीत आहे. लष्करानंही काही जबाबदारी स्वीकारून काम करीत आहे. ‘डीआरडीओ’ सारख्या आपल्या संस्था कार्यरत आहेत. आपले कितीतरी संशोधक, औद्योगिक क्षेत्रातले तज्ज्ञ, आणि तंत्रज्ञही युद्धपातळीवर काम करीत आहेत. ही मंडळी करीत असलेल्या कामाची माहिती घेण्याची, त्यांच्या कामाचं स्वरूप जाणून घेण्याची जिज्ञासा सर्व देशवासियांच्या मनात आहे. म्हणूनच आज आपल्याबरोबर हवाई दलाचे ग्रुप कॅप्टन पटनायक जी बोलणार आहेत.

मोदी जी- पटनायक जी, जय हिंद !

ग्रुप कॅप्टन – सर जय हिंद! सर मी, ग्रुप कॅप्टन पटनायक हवाई दलाच्या हिंडन तळावरून बोलतोय.

मोदी जी- पटनायक जी, कोरोनाविरोधातल्या लढाईमध्ये तुम्ही मंडळी खूप मोठी, महत्वाची जबाबदारी सांभाळत आहात. जगभरामध्ये जाऊन टँकर आणणं, टँकर इथं पोहोचवण्याचं काम करीत आहात. एक फौजी-लष्करी या नात्यानं वेगळ्याच प्रकारचं काम तुम्ही केलं आहे. लढताना हौतात्म्य पत्करणं किंवा समोरच्या शत्रूला मारायचं, यासाठी तुमची धावपळ असते. आज मात्र तुम्ही जीवन वाचवण्यासाठी धावपळ करीत आहात. हा अनुभव तुमच्यासाठी कसा आहे, हे आम्ही जाणून घेऊ इच्छितो.

ग्रुप कॅप्टन – सर, या संकटाच्या काळात आपल्या देशवासियांना आम्ही मदत करू शकतो, ही आमच्यासाठी भाग्याची गोष्ट आहे. आणि हे जे काही मिशन आम्हाला मिळालं आहे, ते आम्ही अतिशय चांगल्या पद्धतीनं पार पाडत आहोत. आम्हाला दिलं गेलेलं प्रशिक्षण आणि मिळत असलेल्या पुरक सेवा यांच्या मदतीनं काम सुरू आहे. आणि सर्वात मोठी गोष्ट म्हणजे सर, या मिशनमुळं काम केल्याचं समाधान मिळतंय, ही खूप मोठी अगदी उच्च स्तरावरची बाब आहे. आणि म्हणूनच आम्ही या मिशनचं काम निरंतर करू शकतोय.

मोदी जी- कॅप्टन, तुम्ही या दिवसांमध्ये जे जे काही प्रयत्न केले आहेत आणि तेही कमीत कमी वेळेत सर्वकाही कामे करावी लागली आहेत. त्याविषयी या दिवसातला तुमचा काय अनुभव आहे?

ग्रुप कॅप्टन – सर, गेल्या एक महिन्यापासून आम्ही सातत्यानं ऑक्सिजन टँकर्स आणि द्रवरूप ऑक्सिजन कंटेनर्स, देशातून आणि देशाबाहेरून अशा दोन्ही ठिकाणांहून उचलून आणत आहोत. जवळपास सोळाशे साॅर्टिज्पेक्षाही जास्त हवाई दलाने  वाहतूक केली आहे. आणि तीन हजार तासांपेक्षाही जास्त काळ उड्डाण केलं आहे. जवळपास 160 आंतरराष्ट्रीय मिशन पूर्ण केली आहेत. आधी आणि इतर देशांतर्गत कामासाठी टँकर्स आणत होतो, त्यावेळी दोन ते तीन दिवस लागत होते. मात्र सध्या ज्या कारणानं आम्ही प्रत्येक ठिकाणांवरून ऑक्सिजन टँकर्स आणतो, त्यासाठी आम्ही अवघ्या दोन ते तीन तासांमध्येच एका स्थानांवरून दुसरीकडे टँकर्स पोहोचवत आहोत. आणि आंतरराष्ट्रीय मिशन असेल तर अवघ्या 24 तासांमध्ये अगदी न थांबता, निरंतर कार्य सुरू ठेवून चोविस तासात हे काम फत्ते करतो. या मिशनसाठी संपूर्ण हवाई दल कार्यरत आहे. जितक्या लवकर आणि जितके जास्त टँकर्स आणता येतील तितके ते आणले जातात. देशाची शक्य तितकी जास्त मदत करायची, हाच विचार आमचा असतो, सर!

मोदी जी- कॅप्टन, आंतरराष्ट्रीय स्थानांवर तुम्हाला कुठं कुठं उड्डाणं करावी लागली?

ग्रुप कॅप्टन – सर, अगदी अल्पकालीन सूचनेनुसार आम्ही सिंगापूर, दुबई, बेल्जियम, जर्मनी आणि यू.के. या सर्व स्थानी वेगवेगळ्या तळांवर भारतीय हवाई दलाच्या विमानांनी उड्डाण केलं, सर! आयएल 76, सी-17 आणि इतर सर्व विमानं गेली होती. सी-130 नं तर अतिशय कमी वेळेत मिळालेल्या सूचनेनुसार मिशनचं नियोजन केलं. आम्हाला मिळालेलं प्रशिक्षण आणि आमच्यामध्ये असलेला ‘जोश’ यामुळंच आम्ही अगदी वेळेत मिशन पूर्ण करू शकलो. सर!!

मोदी जी – लक्षात घ्या, देशाला तुमचा अभिमान आहे, जल असो, भूमी असो किंवा मग आकाश आमचे सर्व जवान ही कोरोना विरुद्धची लढाई लढत आहेत आणि कॅप्टन तुम्ही देखील तुमची जबाबदारी पार पाडली आहे त्यामुळे तुमचे देखील अभिनंदन.

Grp. Cpt.– सर, खूप खूप आभारी आहोत सर. आम्ही आमचे सर्वोत्तम द्यायचे प्रयत्न करत आहोत आणि या प्रयत्नांमध्ये माझ्या सोबत माझी मुलगी अदिती देखील आहे.

मोदी जी- अरे वाह!

अदिती – नमस्कार मोदी जी

मोदी जी – नमस्कार , अदिती तू किती वर्षांची आहेस?

अदिती – मी 12 वर्षाची आहे आणि मी इयत्ता 8 वी मध्ये आहे.

मोदी जी – तुमचे वडील नेहमी बाहेर जातात, युनिफॉर्म मध्ये (गणवेशात) असतात.

अदिती – हा! मला त्यांचा खूप अभिमान वाटतो, ते इतके महत्वपूर्ण काम करत आहेत. कोरोना पिडीत लोकांची मदत करत आहेत, आणि बाहेरील देशांमधून ऑक्सिजन टँकर आणि कंटेनर घेऊन येत आहेत.

मोदी जी – परंतु तू तुझ्या बाबांना खूप मिस करत असशील ना?

अदिती – हो, मी त्यांना खूप मिस करते. आजकाल ते खूप कमी वेळ घरी असतात. कोरोना बाधित लोकांना वेळेवर ऑक्सिजन मिळून त्यांचा जीव वाचवा यासाठी ते अनेक आंतरराष्ट्रीय उड्डाणांद्वारे कंटेनर आणि  टँकर त्यांच्या प्रोडक्शन प्लांट पर्यंत पोहोचवत आहेत.

मोदी जी – तुझे बाबा, लोकांना वेळेवर ऑक्सिजन पोहोचवून त्यांचे प्राण वाचविण्याचे काम करतात , ही गोष्ट आता सगळ्यांना माहित झाली असेल.

अदिती – हा

मोदी जी – तुझे वडील ऑक्सिजन सेवेत कार्यरत आहेत ही बाब जेव्हा तुझे मित्र-मंडळी, तुझ्या सोबत शिकणारे विद्यार्थी यांना कळली असेल तेव्हा त्या सगळ्यांना तुझ्या बद्दल देखील आदर वाटला असेल ना?

अदिती – हो, माझे मित्र-मैत्रिणी मला सांगतात की तुझे बाबा इतके महत्वाचे काम करतायत, त्याचा तुला देखील अभिमान वाटत असेल ना, हे ऐकल्यावर तर मला खूपच अभिमान वाटतो. आणि माझे सगळे कुटुंब आहे माझे दोन्ही आजी आजोबा सगळ्यांना माझ्या वडिलांचा खूप अभिमान वाटतो, माझी आई आणि बाकी सर्व देखील डॉक्टर आहेत, ते देखील दिवस-रात्र काम करत आहेत आणि सर्व सशस्त्र सेना, माझ्या वडिलांच्या स्क्वाड्रॉनचे सर्व काका आणि सर्व सैन्य अहोरात्र काम करीत आहे आणि मला खात्री आहे की सर्व प्रयत्नांनी आपण कोरोना विरुद्धची ही लढाई नक्कीच जिंकू.

मोदी जी – आपल्याकडे पूर्वापार असे बोलले जाते की, आपल्या मुलींच्या मुखात साक्षात सरस्वती विराजमान असते आणि आता अदिती बोलली आहे की आपण ही लढाई जिंकू म्हणजे ही एकप्रकारे देव वाणीच झाली आहे. अच्छा, अदिती, आता तर तू ऑनलाईन शिकत असशील.

अदिती – होय, आत्ता आमचे सर्व ऑनलाईन वर्ग चालू आहेत आणि आत्ता आम्ही घरी देखील  संपूर्ण खबरदारी घेत आहोत आणि जर बाहेर जायचे असेल तर डबल मास्क घालतो आणि सर्व खबरदारी घेतो आणि वैयक्तिक स्वच्छतेची आणि इतर गोष्टींची देखील खबरदारी घेतो.

मोदी जी – अच्छ, तुला कोणते छंद आहेत? तुला काय आवडते?

अदिती – मला पोहायला  आणि बास्केटबॉल खेळायला आवडते, परंतु आता हे सगळे बंद आहे आणि या लॉकडाउन आणि कोरोना कालावधी दरम्यान मला बेकिंग आणि स्वयंपाक करण्याची खूप आवड लागली आहे. आणि माझे बाबा जेव्हा कामावरून घरी येतात तेव्हा मी त्यांना त्यांच्यासाठी कुकीज आणि केक्स बनवते.

मोदी जी – वाह वाह वाह! चला, बर्‍याच दिवसानंतर तुला तुझ्या वडिलांसोबत  वेळ घालवण्याची संधी मिळाली आहे. खूप छान वाटले आणि कॅप्टन मी तुमचे खूप खूप अभिनंदन करतो, परंतु जेव्हा मी कॅप्टनचे अभिनंदन करतो, तेव्हा ते केवळ त्या एकट्याचे नसते तर आपल्या सर्व सैन्याने, जल, भू, आकाश सगळीकडे कार्यरत असणाऱ्या सगळ्यांना माझा सलाम.  धन्यवाद.

Grp. Cpt. – धन्यवाद सर.

मित्रांनो, आमच्या या जवानांनी, या योद्धांनी केलेल्या कार्यासाठी देश त्यांना अभिवादन करतो. तसेच लाखो लोक रात्रंदिवस कार्यरत आहेत. ते करीत असलेले काम हे त्यांच्या दैनंदिन कामाचा भाग नाही. शंभर वर्षांनंतर जगावर अशी आपत्ती आली आहे, शतकानंतर इतके मोठे संकट! म्हणून, या प्रकारच्या कामाचा कोणालाही अनुभव नव्हता. यामागे केवळ देशसेवा आणि संकल्पशक्ती आहे आणि याच्याच जोरावर देशाने ते करून दाखविले जे यापूर्वी कधीच केले नव्हते.  आपण अंदाज लावू शकता की सामान्य दिवसात आपल्याकडे एका दिवसात 900 मेट्रिक टन द्रवरुपी वैद्यकीय ऑक्सिजनची निर्मिती व्हायची.  आता हे दहा पटीहून अधिक वाढून सुमारे 9500 मेट्रिक टन प्रतिदिन उत्पादन होते. आमचे योद्धे हा ऑक्सिजन देशाच्या काना कोप-यात पोहोचवत आहेत.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, ऑक्सिजन पोहोचविण्यासाठी देशात इतके प्रयत्न केले गेले, इतके नागरिक या कामात जोडले गेले, एक नागरिक म्हणून ही  सर्व कामे खूपच प्रेरणादायी आहेत. प्रत्येकाने एक संघ म्हणून आपले कर्तव्य बजावले आहे. मला बंगळुरू येथील उर्मिला जी यांनी सांगितले आहे की त्यांचे पती प्रयोगशाळेतील तंत्रज्ञ आहे आणि इतकी आव्हाने असताना देखील ते टेस्टिंगचे काम अविरत करत आहेत.

    मित्रांनो, कोरोनाच्या सुरूवातीच्या काळात देशात फक्त एक चाचणी प्रयोगशाळा होती, परंतु आज अडीच हजाराहून अधिक प्रयोगशाळा कार्यरत आहेत. सुरुवातीला एका दिवसात शंभर-एक  चाचण्या घेण्यात आल्या, आता एका दिवसात २० लाखाहून अधिक चाचण्या घेतल्या जात आहेत. आतापर्यंत देशात 33 कोटींपेक्षा जास्त नमुन्यांची चाचणी घेण्यात आली आहे. या सगळ्या सहकाऱ्यांमुळेच हे इतके मोठे कार्य शक्य झाले. नमुने संकलनाच्या कामात अनेक आघाडीचे कामगार कार्यरत आहेत. संक्रमित रूग्णांमध्ये जायचे, त्यांचे नमुने घ्याचे ही खरच एक सेवा आहे. स्वत:चे रक्षण करण्यासाठी, या सहकाऱ्यांना एवढ्या उष्णतेमध्ये देखील सतत पीपीई किट घालावे लागते. त्यानंतर ते नमुने प्रयोगशाळेपर्यंत पोहोचतात. म्हणूनच जेव्हा मी तुमच्या सूचना आणि प्रश्न वाचत होतो, तेव्हा मी ठरविले की आमच्या या मित्रांसोबत देखील चर्चा केली पाहिजे. त्यांच्या अनुभवांमधून आपल्याला बरेच शिकायला मिळेल.  चला तर दिल्लीत लॅब टेक्नीशियन म्हणून कार्यरत असणारे आपले सहकारी प्रकाश कांडपाल जी यांच्याशी बोलूया.

मोदी जी – प्रकाश जी नमस्कार.

प्रकाश जी- नमस्कार माननीय पंतप्रधान जी.

मोदी जी – प्रकाश जी, सर्वप्रथम 'मन की बात' च्या आपल्या सर्व श्रोत्यांना तुमच्याबद्दल सांगा. आपण कधीपासून हे काम करत आहात आणि कोरोनाच्या काळातील तुमचा अनुभव काय आहे , कारण देशातील लोकांना या सगळ्या गोष्टी टीव्हीवर किंवा वृत्तपत्रात दिसत नाही. तुम्ही एका ऋषीप्रमाणे प्रयोगशाळेत काम करत आहात. तुम्ही जेव्हा तुमचे अनुभव सांगाल तेव्हा देशवासियांना देखील माहिती होईल की देशात कशाप्रकारे काम सुरु आहे.

प्रकाश जी – मी, दिल्ली सरकारची स्वायत्त संस्था असणाऱ्या Institute of Liver and Biliary Sciences नावाच्या रूग्णालयात मागील  10 वर्षांपासून प्रयोगशाळा तंत्रज्ञ म्हणून कार्यरत आहे. माझ्याकडे आरोग्य क्षेत्राचा 22 वर्षांचा अनुभव आहे. आयएलबीएस पूर्वीही मी अपोलो हॉस्पिटल, राजीव गांधी कॅन्सर हॉस्पिटल, दिल्लीमधील रोटरी ब्लड बँक यासारख्या प्रतिष्ठित संस्थांमध्ये काम केले आहे. या सगळ्या संस्थांमध्ये मी ब्लड बँक विभागात सेवा बजावली आहे, परंतु गेल्या वर्षी 1 एप्रिल 2020 पासून मी आयएलबीएसच्या विषाणूविज्ञान विभागांतर्गत कोविड टेस्टिंग लॅबमध्ये कार्यरत आहे. निःसंशयपणे, कोविड साथीच्या काळात, आरोग्य आणि आरोग्याशी संबंधित सर्व संसाधनांवर अतिरिक्त ताण आला आहे. परंतु वैयक्तिकरित्या या संघर्षाच्या कालावधीला मी एक संधी मानतो. जेव्हा राष्ट्र, मानवता, समाज आपल्याकडून अधिक जबाबदारी, सहकार्य आणि अधिक सामर्थ्य आणि आपल्याकडून अधिक चांगल्या कामगिरीची अपेक्षा करतात. आणि सर, जेव्हा आपण देशाच्या, माणुसकीच्या, समाजाच्या अपेक्षांची पूर्तता करण्यासाठी जेव्हा अगदी छोट्याश्या दवबिंदू इतके देखील काम करतो तेव्हा मी गोष्ट खूपच अभिमानस्पद असते.  कधीकधी जेव्हा आमच्या कुटुंबातील सदस्य देखील थोडे साशंक असतात किंवा त्यांना देखील थोडी भीती वाटते अशावेळी मी त्यांना कठीण परिस्थितीमध्ये देशाचे संरक्षण करण्यासाठी सदैव आपल्या कुटुंबापासून दूर असणाऱ्या आपल्या देशातील सैनिकांची आठवण करून देतो. त्यांच्या तुलनेत तर आम्ही घेत असलेली जोखीम ही फारच कमी आहे.  त्यांना देखील गोष्ट पटते आणि ते देखील मला सहकार्य करतात आणि या आपत्तीत त्यांच्याकडून जे काही सहकार्य शक्य आहे ते करतात.

मोदी जी –  प्रकाश जी, या कोरोनाच्या काळात एकीकडे सरकार लोकांना शारीरिक अंतर ठेवण्यास सांगत आहे, एकमेकांपासून दूर रहाण्यास सांगत आहे. आणि आपल्याला मात्र कोरोना विषाणू मध्येच राहावे लागते. खरतर हे सगळे म्हणजे स्वतःचा जीव संकटात टाकण्यासारखे आहे अशावेळी कुटुंबाला तुमची काळजी वाटणे स्वाभाविक आहे. परंतु तरीही, ही प्रयोगशाळेतील तंत्रज्ञांची नोकरी ही सामान्य नोकरी आहे. आणि अशा साथीच्या परिस्थितीत अजून एक महत्वाची नोकरी आहे आणि आपण ती करत आहात. कामाचे तास देखील बरेच वाढले असतील? रात्रभर प्रयोगशाळेत थांबावे लागत असेल? कारण इतक्या कोट्यावधी लोकांची चाचणी घेतली जात आहे, तर मग ताणही वाढला असेल. परंतु तुम्ही तुमच्या सुरक्षेची खबरदारी घेता की नाही?

प्रकाश जी – हो सर नक्कीच घेतो. आमची आयएलबीएस प्रयोगशाळा डब्ल्यूएचओ द्वारे मान्यता प्राप्त आहे. सर्व प्रोटोकॉल आंतरराष्ट्रीय मानकांचे आहेत, आम्ही प्रयोगशाळेत जाताना त्रि-स्तरीय पोशाख  घालून जातो आणि तो घालूनच काम करतो.  आणि त्याचे विघटन करणे, लेबलिंग करणे आणि चाचणी या सर्व गोष्टी संपूर्ण प्रोटोकॉल नुसार केल्या जातात.  सर,माझे कुटुंब आणि माझे बहुतेक परिचित ज्यांना अजून संसर्ग झाला नाही  ही देवाची कृपा आहे.  एक गोष्ट आहे की, आपण सावधगिरी बाळगली आणि संयम ठेवल्यास, आपण हे संकट  थोडेसे टाळू शकता.

मोदी जी – प्रकाश जी, आपल्यासारखे हजारो लोक गेल्या एक वर्षापासून प्रयोगशाळेत कार्यरत आहेत आणि बरेच त्रास सहन करीत आहात. इतक्या लोकांना वाचवण्याचे काम करत आहात. देशाला आज हे माहिती होत आहे.   प्रकाश जी, मी तुमच्या मार्फत तुमच्या सर्व सहकार्यांचे मनापासून आभार मानतो. देशवासियांच्या वतीने त्यांचे आभार मानतो. आणि आपण निरोगी रहा. तुमचे कुटुंब निरोगी राहुदे . मी तुम्हाला शुभेच्छा देतो.

प्रकाश जी – धन्यवाद, पंतप्रधानजी. तुम्ही मला ही संधी दिली याबद्दल मी तुमचा आभारी आहे.

मोदी जी – धन्यवाद.

मित्रांनो, मी एकप्रकारे संवाद तर प्रकाशजींशी साधला, पण त्यांच्या बोलण्यातून हजारो प्रयोगशाळा तंत्रज्ञांच्या सेवेचा सुगंध आपल्यापर्यंत पोहोचत आहे. या गोष्टींमधून  हजारो-लाखो लोकांचा सेवाभाव तर दिसून येतोच, आपल्या सर्वांना आपली जबाबदारी देखील कळते. प्रकाश जी यांच्यासारखे आपले अनेक साथीदार ज्या परिश्रम आणि समर्पण वृत्तीने काम करत आहेत त्याच निष्ठेने त्यांना सहकार्य केल्यास कोरोनाला पराभूत करण्यात मोठ्या प्रमाणात मदत होईल.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आता पण आपल्या कोरोना योध्यांबद्द्ल बोलत होतो. गेल्या दीड वर्षात आपण त्याचे समर्पण आणि परिश्रम पाहिले आहेत. पण या लढाईत देशातील इतर अनेक क्षेत्रातील अनेक योद्ध्यांचीही मोठी भूमिका आहे. तुम्ही विचार करा, आपल्या देशावर इतके मोठे संकट आले, त्याचा परिणाम देशातील प्रत्येक यंत्रणेवर झाला. कृषी-क्षेत्राने या हल्ल्यापासून बर्‍याच प्रमाणात स्वत: चे संरक्षण केले. केवळ सुरक्षितच  ठेवले नाही, तर प्रगती देखील केली, आणि विकास देखील केला! आपणास माहिती आहे का की या साथीच्या रोगातही आपल्या शेतकर्‍यांनी विक्रमी उत्पादन केले आहे.  शेतकर्‍यांनी विक्रमी उत्पादन केल्याने देशाने देखील  अन्नधान्याची विक्रमी  खरेदी केली आहे. यावेळी बऱ्याच ठिकाणी शेतकऱ्यांना मोहरीसाठी एमएसपीपेक्षा जास्त भाव मिळाला आहे. अन्नधान्याच्या विक्रमी उत्पादनामुळे आपला देश प्रत्येक देशवासियाला देशाला आधार देण्यास सक्षम आहे. देशातील एकही गरीब कुटुंबात कोणीही कधीही उपाशी झोपू नये म्हणून आज या संकटकाळात 80 कोटी गरीब लोकांना मोफत शिधावाटप केले जात आहे.

मित्रांनो, आज आपल्या देशातील शेतकरी अनेक क्षेत्रातील  नवीन व्यवस्थेचा फायदा घेत आहेत. अगरतलातील शेतकऱ्यांचेच उदाहरण घ्या! हे शेतकरी उत्तम दर्जाच्या फणसाचे उत्पन्न घेतात. त्याला देशात आणि परदेशात देखील चांगली मागणी येऊ शकते, म्हणूनच  यावेळी आगरतळा येथील शेतकर्‍यांचे फणस  रेल्वेने गुवाहाटी येथे आणले.  हे फणस आता गुवाहाटीहून लंडनला पाठविण्यात येत आहेत. तसेच तुम्ही बिहारच्या 'शाही लीची' चे नाव देखील ऐकले असेलच. याची ओळख अधिक मजबूत होण्यासाठी आणि शेतकर्‍यांना अधिक फायदा होण्यासाठी  2018 मध्ये, सरकारने शाही लीचीला जीआय टॅग देखील दिला होता. यावेळी बिहारची ही 'शाही ​​लीची' देखील हवाईमार्गे लंडनला रवाना झाली आहे. आपला देश पूर्व ते पश्चिम, उत्तर ते दक्षिण अशा प्रकारच्या अद्वितीय स्वाद आणि उत्पादनांनी परिपूर्ण आहे. दक्षिण भारतात तुम्ही विजयनगरच्या आंब्याबद्दल ऐकले असेलच? आता हा आंबा कोणाला खायचा नसेल! त्यामुळे आता किसान रेल्वेतून शेकडो टन विजयनगरम आंबे दिल्लीला पोहोचत आहेत. दिल्ली आणि उत्तर भारतातील लोकांना विजयनगरमचा आंबा खायला मिळेल आणि विजयनगरमच्या शेतकर्‍यांना चांगले उत्पन्न मिळेल.किसान रेल्वेने आतापर्यंत सुमारे 2 लाख टन शेतमालाची वाहतूक केली आहे. आता शेतकरी देशाच्या इतर दुर्गम भागात फळ, भाज्या, धान्य फारच कमी किंमतीत पाठवू शकतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आज आपण 30 मे रोजी 'मन की बात' करत आहोत आणि योगायोगाने आजच सरकारला 7 वर्षे पूर्ण होत आहेत.  या वर्षांमध्ये देशाने 'सबका साथ, सबका-विकास, सबका-विश्वास' या मंत्राचा अवलंब केला आहे. देशसेवेसाठी प्रत्येकाने प्रत्येक क्षण समर्पण भावनेने काम केले आहे.  बर्‍याच सहका-यांनी मला पत्रे पाठवून सांगितले आहे की  'मन की बात' मध्ये मी आपल्या या 7 वर्षाच्या एकत्र प्रवासाबाबत देखील चर्चा केली पाहिजे. मित्रांनो, या 7 वर्षात जे काही साध्य झाले आहे ते देशाचे आहे, देशवासियांचे आहे. आम्ही या वर्षांमध्ये राष्ट्रीय अभिमानाचे अनेक क्षण अनुभवले आहेत. आता भारतावर इतर देशांचा वैचारिक दबाव नाही, भारत आता  स्वतःच्या संकल्पाने मार्गक्रमण करत आहे हे जेव्हा आपण बघतो तेव्हा खूप अभिमान वाटतो.  भारत आता आपल्याविरूद्ध कट रचणाऱ्याना सडेतोड उत्तर देत आहे हे बघताना  आपला आत्मविश्वास वाढतो. जेव्हा भारत राष्ट्रीय सुरक्षेच्या मुद्द्यांशी तडजोड करीत नाही, जेव्हा आपल्या सैन्यांची ताकद वाढते, तेव्हा आम्हाला वाटते की होय, आम्ही योग्य मार्गावर आहोत.

मित्रांनो, मला देशातील कानाकोपऱ्यातून अनेक देशवासींचे संदेश, त्यांची पत्रे येतात. बरेच लोक देशाचे आभार मानतात की 70 वर्षांनंतर त्यांच्या गावात पहिल्यांदाच वीज पोहोचली आहे, त्यांची मुले प्रकाशात पंख्याखाली  बसून अभ्यास करत आहेत. कित्येक लोकं सांगतात की, त्यांचे गावही आता चांगल्या रस्त्याने शहराशी जोडले गेले आहे. मला आठवते की आदिवासी भागातील काही लोकांनी मला हा पत्र पाठवून सांगितले होते की रस्ता तयार झाल्यानंतर प्रथमच त्यांना उर्वरित जगाचा भाग असल्याचे वाटत आहे. त्याच प्रकारे, कोणी बँक खाते उघडण्याचा आनंद सामायिक करतो, तर कोणी वेगवेगळ्या योजनांच्या मदतीने नवीन रोजगार सुरु करण्याच्या आनंदात मला सहभागी होण्यासाठी  आमंत्रित करतो. 'प्रधानमंत्री आवास योजना' अंतर्गत घर मिळाल्यानंतर गृहप्रवेश कार्यक्रमात सहभागी होण्याची अशी अनेक आमंत्रणे सतत मला आमच्या देशवासियांकडून येत आहेत. या 7 वर्षात मी तुमच्या सर्वांच्या  अशा करोडो आनंदांमध्ये सहभागी झालो आहे. काही दिवसांपूर्वीच गावातील एका कुटूंबाने मला 'जल जीवन अभियान' अंतर्गत घरात बसविलेल्या पाण्याच्या नळाचा फोटो पाठविला. त्या फोटोचे कॅप्शन त्यांनी लिहिले होते – 'माझ्या गावाची जीवनधारा'. अशी बरीच कुटुंबे आहेत. स्वातंत्र्यानंतरच्या 7 दशकांत आपल्या देशातील फक्त साडे तीन कोटी ग्रामीण कुटुंबांना पाण्याचे कनेक्शन दिले होते. परंतु गेल्या 21 महिन्यांतच  केवळ साडेचार कोटी घरांना शुद्ध पाण्याचे कनेक्शन देण्यात आले आहे. त्यापैकी 15 महिने तर कोरोना कालावधीचे होते. देशात असाच विश्वास ‘आयुष्मान योजने’ च्या माध्यमातून देखील आला आहे. जेव्हा एखादा गरीब मोफत उपचार घेऊन  बरा होऊन घरी येतो तेव्हा त्याला असे वाटते की त्याला एक नवीन जीवन मिळाले आहे. त्याला विश्वास आहे की देश त्याच्या पाठीशी आहे. अशा अनेक कुटुंबांच्या आशीर्वादाने, कोट्यावधी मातांच्या आशीर्वादाने आपला देश सामर्थ्याने विकासाच्या दिशेने वाटचाल करत आहे.

मित्रांनो, या 7 वर्षात भारताने 'डिजिटल व्यवहार' मध्ये जगाला एक नवीन दिशा प्रदान केली आहे. आज आपण कोणत्याही ठिकाणी अगदी  सहजपणे डिजिटल पेमेंट करतो, या कोरोनाच्या काळातही हे फार उपयुक्त ठरत आहे. आज देशवासी स्वच्छतेप्रती अधिक जागरूक आणि दक्ष होत आहेत.  आम्ही मोठ्या प्रमाणात उपग्रह देखील प्रक्षेपित करत आहोत आणि विक्रमी स्तरावर रस्ते देखील बनवत आहोत. या 7 वर्षात देशातील अनेक जुने वादही संपूर्ण शांतता व सामंजस्याने मिटविण्यात आले आहेत. ईशान्य ते काश्मीर पर्यंत शांतता व विकासाचा नवा आत्मविश्वास निर्माण झाला आहे.  मित्रांनो, तुम्ही विचार केला आहे का की अनेक दशकांपासून ज्या गोष्टी झाल्या नाहीत त्या सर्व  गोष्टी या 7 वर्षात कशा झाल्या? हे सर्व शक्य झाले कारण या 7 वर्षात आम्ही सरकार आणि लोकांहून अधिक एक देश म्हणून काम केले, एक टीम  म्हणून काम केले, 'टीम इंडिया' म्हणून काम केले. प्रत्येक नागरिकाने देशाच्या प्रगतीसाठी काही पावले उचलण्याचा प्रयत्न केला आहे. होय! जिथे यश असते तिथे परीक्षा देखील असतात. या 7 वर्षात आम्ही एकत्रित बर्‍याच कठीण परीक्षा दिल्या आहेत आणि प्रत्येक वेळी त्यातून यशस्वीरीत्या बाहेर आलो आहोत.  कोरोना साथीच्या स्वरूपात, इतकी मोठी परीक्षा तर सुरूच आहे. हे एक असे संकट आहे ज्याने संपूर्ण जगाला त्रास दिला आहे, अनेक लोकांनी आपले प्रियजन गमावले आहेत. मोठमोठे देशदेखील त्याच्या तडाख्यातून वाचलेले नाहीत. या जागतिक साथीच्या काळात भारत 'सेवा आणि सहकार्याचा' संकल्प घेऊन मार्गक्रमण करत आहे. आम्ही पहिल्या लाटेत देखील जोमाने संघर्ष केला, यावेळी देखील विषाणू विरुद्ध सुरु असलेल्या लढाईत भारत विजयी होईल. 'सहा फुटाचे अंतर’ मास्कशी संबधित नियम किंवा मग लस संबंधीचे नियम असू देत आम्हाला निष्काळजीपणा करून चालणार नाही. हाच आपला विजयाचा मार्ग आहे. पुढच्या वेळी जेव्हा आपण 'मन की बात' मध्ये भेटू, तेव्हा आपण देशवासियांच्या बर्‍याच प्रेरणादायक उदाहरणांबद्दल आणि नवीन विषयांवर चर्चा करू. तुम्ही तुमच्या सूचना मला अशाच पाठवत रहा. तुम्ही सर्व जण निरोगी रहा, अशीच देशाची प्रगती करत रहा. खूप-खूप धन्यवाद!

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार! आज जेंव्हा आपल्या सर्वांचं धैर्य, दुःख सहन करण्याच्या मर्यादेची कोरोना परीक्षा पहात आहे, अशा वेळेस आपल्याशी मन की बात मधून संवाद साधत आहे. आपल्या सर्वांचे कित्येक जिवलग अकालीच आपल्याला सोडून गेले आहेत. कोरोनाच्या पहिल्या लाटेचा यशस्वीपणे सामना केल्यानंतर देशामध्ये खूप मोठी उमेद निर्माण झाली होती, आत्मविश्वासाने देश भारलेला होता, परंतु या कोरोनाच्या वादळाने देशाला हादरवून टाकलं आहे.

मित्रांनो गेल्या काही दिवसात, या संकटाचा मुकाबला करण्यासंदर्भात माझी, वेगवेगळ्या क्षेत्रांतल्या तज्ज्ञांबरोबर दीर्घ चर्चा झाली आहे. आमच्या औषध निर्माण उद्योगांच्या क्षेत्रातले लोक असोत की लस उत्पादनाशी संबंधित लोक असोत, ऑक्सिजनच्या निर्मितीशी संबंधित लोक असोत किंवा मग वैद्यकीय क्षेत्रातले जाणकार असोत, त्यांनी अत्यंत महत्वपूर्ण सूचना सरकारला केल्या आहेत. यावेळी, आम्हाला हे युद्ध जिंकण्यासाठी, तज्ज्ञ आणि वैज्ञानिक सल्ल्याला प्राधान्य द्यायचं आहे. राज्यसरकारांच्या प्रयत्नांना पुढे नेण्यासाठी, भारत सरकार पूर्ण शक्तिनं त्यांच्या पाठिशी खंबीरपणे उभं आहे. राज्य सरकारंही आपापली जबाबदारी निभावण्यासाठी पूर्ण प्रयत्न करत आहेत.

मित्रांनो, देशातले डॉक्टर्स आणि आरोग्य कर्मचारी कोरोनाच्या विरोधात यावेळी खूप मोठ्या लढाईमध्ये गुंतले आहेत. या आजाराबाबत त्यांना गेल्या एक वर्षात वेगवेगळ्या प्रकारचे अनुभवही आले आहेत. आमच्याबरोबर, आता यावेळी मुंबईतले प्रसिद्ध डॉक्टर शशांक जोशीजी जोडले गेले आहेत.

डॉक्टर जोशी जींकडे कोरोनावरील उपचार आणि त्यासंदर्भातल्या संशोधनाचा प्रत्यक्ष अनुभव मोठा आहे, आणि ते इंडियन कॉलेज ऑफ फिजिशियन्सचे अधिष्ठाताही राहिले आहेत. या आपण आता डॉ. शशांक यांच्याशी बातचीत करू या.

मोदी जीः नमस्कार, डॉ. शशांक जी.

डॉ० शशांक – नमस्कार सर |

मोदी जीः आता अलिकडेच काही दिवसांपूर्वीच आपल्याशी चर्चा करण्याची संधी मिळाली होती. आपले स्पष्ट विचार मला अत्यंत आवडले होते. मला असं वाटलं की, देशातल्या सर्व नागरिकांनी आपले विचार जाणून घ्यायला हवेत. ज्या गोष्टी हल्ली ऐकायला मिळतात, त्याबाबतच मी एक प्रश्न विचारू इच्छितो. डॉ. शशांक, आपण सर्व जण सध्या दिवसरात्र लोकांचे जीव वाचवण्याच्या कामात गुंतला आहात. सर्वात प्रथम आपण लोकांना कोरोनाच्या दुसऱ्या लाटेबद्दल सांगावं, असं मला वाटतं. वैद्यकीय दृष्ट्या ही लाट कशी वेगळी आहे आणि त्यासाठी काय खबरदारी आवश्यक आहे.

डॉ० शशांक – धन्यवाद, सर. ही दुसरी लाट आली आहे, ती खूप वेगानं आली आहे आणि पहिल्या लाटेपेक्षा विषाणुच्या संसर्गाची गति जोरात आहे. परंतु, त्याच्या संसर्गापेक्षाही जास्त गतिनं लोक बरे होत आहेत आणि मृत्युदरही खूप कमी आहे, ही याच्याबाबतीत दिलासादायक गोष्ट आहे. या लाटेबाबत दोन- तीन फरक आहेत. पहिल्यांदा कोरोनाचा संसर्ग युवक आणि मुलांमध्येही थोडा दिसून येत आहे. त्याची जी श्वास लागणं, कोरडा खोकला येणं, ताप येणं ही पहिल्या लाटेसारखी लक्षणं तर आहेतच, परंतु त्याबरोबर वासाची जाणिव नष्ट होणं, चव न लागणं हीही आहेत. आणि लोक थोडे घाबरले आहेत. खरंतर लोकांनी घाबरण्याची अजिबात गरज नाही. 80 ते 90 टक्के लोकांमध्ये याची कोणतीही लक्षणं दिसत नाहीत. आणि हे जे उत्परिवर्तन किंवा म्युटेशन वगैरेबाबत बोललं जातं, त्यामुळे घाबरण्याची काहीच आवश्यकता नाही. हे म्युटेशन्स होत राहतात अगदी आपण जसं कपडे बदलतो तसे विषाणुही आपलं रूप बदलत असतात आणि त्यामुळे मुळीच घाबरण्याची आवश्यकता नाही. आम्ही या लाटेला परतवून लावू. लाटा येत जात राहतात आणि विषाणुही येत जात असतात आणि त्यांची लक्षणं वेगवेगळी असतात. वैद्यकीय दृष्ट्या आम्हाला सतर्क रहाण्याची गरज आहे. कोविडचा 14 ते 21 दिवसांचा कालावधी असून त्यात आपल्या डॉक्टरांचा सल्ला घेत राहिलं पाहिजे.

मोदी जीः डॉ. शशांक, आपण जे विश्लेषण सांगितलं, ते माझ्यासाठीही खूप महत्वाचं आहे. मला खूप पत्रं आली असून त्यात उपचारांबाबत लोकांच्या मनात अनेक शंका आहेत. औषधांची मागणी काहीशी जास्त प्रमाणात आहे. म्हणून आपण कोविडवरील उपचारांबाबतही लोकांना माहिती द्यावी, असं मला वाटतं.

डॉ० शशांकः हां सर. लोक खूप उशिरानं क्लिनिकल उपचार सुरू करतात आणि आपोआप आजार जाईल, अशा विश्वासावर रहातात. तसंच मोबाईलवर येणाऱ्या माहितीवर विश्वास ठेवतात. आणि, जर सरकारच्या कडून देण्यात आलेल्या सूचनांचं पालन केलं तर या संकटाचा सामना करण्याची वेळच येत नाही. कोविडमध्ये क्लिनिकल उपचारांबाबत नियमावली आहे आणि त्यात तीन प्रकारच्या तीव्रतेनुसार म्हणजे सौम्य कोविड, मध्यम किंवा माफक प्रमाणातला कोविड आणि तीव्र कोविड ज्याला म्हणतात, त्याच्यासाठी हे नियम आहेत. जो सौम्य कोविड आहे,त्यासाठी आम्ही ऑक्सिजनवर नजर ठेवून असतो, तापावर देखरेख करत असतो आणि ताप वाढला तर पॅरासिटॅमॉलसारख्या औषधाचा वापर करतो. सौम्य कोविड किंवा मध्यम किंवा तीव्र स्वरूपाचा असला तरीही, आपल्या डॉक्टरांशी संपर्क साधला पाहिजे. कोविड कोणत्याही स्वरूपाचा असला तरीही आपल्या डॉक्टरशी संपर्क ठेवणं खूप आवश्यक आहे. अगदी अचूक आणि स्वस्त औषधंही उपलब्ध आहेत. यामध्ये उत्तेजक म्हणजे स्टेरॉईड आहे, जे जीव वाचवू शकते. इनहेलर देता येतं तसंच टॅबलेटही देता येतात आणि त्याबरोबरच प्राणवायु द्यावा लागतो आणि त्यासाठी लहान लहान स्वरूपाचे उपचार आहेत. परंतु हल्ली एक नवीन प्रयोगात्मक औषध ज्याचं नाव रेमडेसिवीर आहे. त्याच्या वापरामुळे रूग्णाचा रूग्णालयात राहण्याचा कालावधी दोन ते तीन दिवसांनी कमी होतो आणि क्लिनिकल रिकव्हरीमध्ये त्याची मदत होते. आणि हे ही औषध पहिल्या नऊ ते दहा दिवसात दिलं तरच काम करतं आणि पाचच दिवस ते देता येतं. परंतु असं पाहिलं गेलं आहे की, लोक रेमडेसिवीरच्या मागे धावत सुटले आहेत. असं मुळीच धावता कामा नये. हे औषध थोड्या प्रमाणातच काम करतं. ज्यांना प्राणवायुची आवश्यकता आहे,ते रूग्णालयात दाखल होतात. परंतु डॉक्टर सांगतील तेव्हाच बाहेरून प्राणवायु घेतला पाहिजे. लोकांनी हे समजून घेणं खूप आवश्यक आहे. आपण प्राणायाम केला, आपल्या शरिरातल्या फुफ्फुसांना जरासं विस्तारित केलं, आणि शरिरातलं रक्त पातळ करणारी जी इंजेक्शन्स येतात, ती घेतली, ज्यांना आम्ही हेपरिन म्हणतो, या छोट्या छोट्या औषधांनीही 98 टक्के रूग्ण बरे होतात. शिवाय, लोकांनी सकारात्मक रहाणंही खूप आवश्यक आहे. उपचार डॉक्टरांच्या सल्ल्यानंच घेणं अत्यंत आवश्यक आहे. या महागड्या औषधांच्या मागं धावण्याची काहीच गरज नाही सर.

आपल्याकडे चांगले उपचार सुरू आहेत. प्राणवायु आहे, व्हेंटीलेटरची सुविधाही आहे आणि सर्व काही आहे. आणि जेंव्हा केंव्हा ही औषधे मिळतील तेंव्हा ती पात्र लोकांनाच दिली गेली पाहिजेत. आपल्याकडे याबाबतीत खूप गैरसमज पसरवले जात आहेत. यासाठी, आपल्याकडे जगातले सर्वात उत्कृष्ट उपचार उपलब्ध आहेत, हे मी स्पष्ट करु इच्छितो. आपण पाहू शकता की, भारतात रूग्ण बरे होण्याचा दर (रिकव्हरी रेट) सर्वात चांगला आहे. आपण युरोप किंवा अमेरिकेशी तुलना केली तर आमच्याकड़े रूग्ण उपचारांच्या नियमावलीनुसार बरे होत आहेत सर.

मोदी जीः डॉ. शशांक, आपले खूप खूप धन्यवाद. डॉ. शशांक यांनी जी माहिती आपल्याला दिली, ती खूप आवश्यक आहे आणि आपल्या सर्वांना उपयुक्त ठरेल.

मित्रांनो, आपल्याला कोणतीही माहिती हवी असेल किंवा कोणतीही शंका असेल तर ती योग्य व्यक्तिकडूनच ती माहिती घ्या. आपले फॅमिली डॉक्टर्स असतील किवा आसपास जे डॉक्टर्स असतील, त्यांच्याकडून दूरध्वनीवरून संपर्क करून माहिती घ्या. आमचे खूप सारे डॉक्टर्स स्वतःच ही जबाबदारी घेत आहेत, हे ही मी पहात आहे. काही डॉक्टर्स समाजमाध्यमांच्या द्वारे लोकांना माहिती देत आहेत. फोनवर किंवा व्हॉट्सअपवर लोकांचे समुपदेशन करत आहेत. अनेक रूग्णालयांच्या वेबसाईट आहेत ज्यावरही माहिती उपलब्ध आहे. तेथे आपण डॉक्टर्सकडून सल्लाही घेऊ शकता, हे खूप प्रशंसनीय आहे.

माझ्या समवेत श्रीनगरचे डॉक्टर नाविद शाह जोडले गेले आहेत. डॉक्टर नाविद हे श्रीनगरच्या सरकारी वैद्यकीय महाविद्यालयात प्राध्यापक आहेत. नाविदजी यांनी आपल्या देखरेखीखाली अनेक कोरोना रूग्णांना बरं केलं आहे आणि रमजानच्या या पवित्र महिन्यातही डॉ. नाविद आपलं कार्य करत आहेत. त्यांनी आमच्याशी बातचीत करण्यासाठी वेळ काढला आहे. त्यांच्याशी आता चर्चा करू या.

मोदी जीः नाविद जी, नमस्कार.

डॉ. नावीदः नमस्कार सर |

मोदी जीः डॉक्टर नाविद, मन की बातच्या आमच्या श्रोत्यांनी या बिकट प्रसंगी घबराट व्यवस्थापन म्हणजे पॅनिक मॅनेजमेंटचा प्रश्न उपस्थित केला आहे. आपण आपल्या अनुभवानुसार त्यांना काय सांगाल?

डॉ. नावीदः जेंव्हा कोरोना महामारी सुरू झाली तेव्हा सर्वप्रथम जे रूग्णालय कोविड़साठी विशेष रूग्णालय म्हणून नियुक्त करण्यात आलं, ते आमचं सिटी हॉस्पिटल होतं. जे वैद्यकीय महाविद्यालयाच्या अंतर्गत येतं. त्यावेळेस एक दहशतीचं वातावरण होतं. कोविडचां संसर्ग ज्याला होतो, त्याच्यासाठी हे मृत्युचं आमंत्रणच आहे, असं लोक मानायचे आणि आमच्या रूग्णालयातले डॉक्टर आणि निम वैद्यकीय कर्मचार्यांमध्येही अशा रूग्णांना आम्ही सामोरं कसं जायचं, आम्हाला संसर्ग होण्याचा धोका तर नाहि, अशी दहशत होती. जसा काळ गेला तसं आम्ही पाहिलं की, संपूर्ण प्रकारचं संरक्षक साधनं आम्ही वापरून सुरक्षेची खबरदारी घेतली, तर आम्ही सुरक्षित राहू शकतो आणि आमचे बाकी कर्मचारीही सुरक्षित राहू शकतात. पुढे तर आम्ही पाहिलं की, काही रूग्ण किंवा जे आजारी लोक होते ते असिम्प्टोमॅटिक म्हणजे त्यांच्यात कोविडची कसलीच लक्षणं नव्हती. जवळपास 90 ते 95 टक्के उपचाराविनाही ठीक होतात, हेही आम्ही पाहिलं आणि जसा काळ गेला तसा लोकांमध्ये कोरोनाच्या बाबतीत जी एक भीती होती ती खूपच कमी झाली. आज आमच्याकडे कोरोनाची दुसरी लाट आली आहे. परंतु यावेळीही आम्हाला घाबरण्याची अजिबात गरज नाहि. यावेळीही जे संरक्षक उपाय आहेत, मास्क वापरणं, सॅनिटायझरनं हात सतत धुणं आणि शारिरिक अंतर राखणं किंवा सामाजिक मेळावे टाळणं अशी जी आदर्श कार्यप्रणाली आहे तिचं पालन केलं तर आम्ही आपलं दैनंदिन काम अगदी चांगल्या प्रकारे पार पाडू शकतो आणि या आजारापासून संरक्षणही प्राप्त करू शकतो.

मोदी जीः डॉ. नाविद, लसीबाबतही लोकांच्या मनात खूप प्रश्न आहेत. लसीपासून कितपत सुरक्षा मिळेल, लस घेतल्यानंतर किती प्रमाणात आश्वस्त राहू शकतो? आपण याबाबतीत काही सांगितलं तर श्रोत्यांना त्याचा खूप फायदा होईल.

डॉ० नावीदः आपल्याकडे कोरोनाचा संसर्ग झाल्याचं समोर आलं तेव्हापासून आजपर्यत आमच्याकडे कोविड-19 साठी कोणतेही परिणामकारक उपचार उपलब्ध नाहित. म्हणून, आम्ही या आजाराशी दोन प्रकारे लढा देऊ शकतो. एक म्हणजे प्रमुख संरक्षक उपाय आणि आम्ही प्रथमपासून हेच सांगत आलो आहोत की, जर एखादी परिणामकारक लस आमच्याकडे आली तर या आजारापासून आम्हाला मुक्ती मिळू शकते. यावेळी आमच्या देशात कोवॅक्सिन आणि कोव्हिशिल्ड या दोन लस उपलब्ध आहेत. या दोन्ही लस याच देशात तयार झाल्या आहेत. आणि ज्या कंपन्यांनी ज्या चाचण्या घेतल्या आहेत, त्यातून असं पाहिलं गेलं आहे की, त्यांची परिणामकारकता 60 टक्क्याहून अधिक आहे. आणि जम्मू आणि काश्मीरबाबत बोलायचं तर, आमच्या केंद्रशासित प्रदेशात आतापर्यंत 15 ते 16 लाख लोकांनी लस घेतली आहे. एक आहे की, समाजमाध्यमांमध्ये या बद्दल खूप गैरसमज आहेत किंवा गृहितकं आहेत. लस घेतल्यानं दुष्परिणाम होतात वगैरे. तर आमच्याकडे ज्यांनी लस टोचून घेतली आहे, त्यांच्यात काहीही दुष्परिणाम दिसलेले नाहित. कोणत्याही नेहमीच्या लसीसोबत जे परिणाम संबंधित असतात म्हणजे ताप येणं, संपूर्ण अंगदुखी किंवा जेथे इंजेक्शन टोचलं जातं त्या भागात वेदना होणं हे दुष्परिणाम प्रत्येक रूग्णाच्या बाबतीत पाहिले आहेत. परंतु एकंदरीत कोणतेही विपरित परिणाम आम्ही पाहिलेले नाहित. दुसरी गोष्ट म्हणजे, काही लोक लसीकरणाच्या नंतर कोविड पॉझिटिव्ह झाले. याबाबतीत तर कंपन्यांनीच मार्गदर्शक तत्वांमध्ये जाहिर केलं आहे की, जर लस टोचून घेतल्यानंतर कुणाला संसर्ग झाला तर तो पॉझिटिव्ह असू शकतो. परंतु, त्या रूग्णांमध्ये आजाराची जी तीव्रता आहे ती तितकीशी रहाणार नाही म्हणजे ते पॉझटीव्ह असू शकतात परंतु तो आजार जीवघेणा सिद्ध होऊ शकत नाही. त्यामुळे लसीबाबत जो आमच्या मनात गैरसमज आहे तो आपण काढून टाकला पाहिजे. आणि जे जे पात्र ठरतील त्यांनी लस टोचून घेतली पाहिजे. कारण एक मे नंतर देशात 18 वर्षावरील प्रत्येकाला लस टोचण्याचा कार्यक्रम सुरू होईल. म्हणून लोकांना हेच आवाहन करेन की, आपण लस टोचून घ्या आणि स्वतःला सुरक्षित करून घ्या. त्यामुळे एकंदरीत आमचा समाज, आमचा समुदाय कोविड-19 संसर्गापासून संरक्षित होईल.

मोदी जीः डॉ. नाविद, आपल्याला खूप खूप धन्यवाद. आणि आपल्याला रमजानच्या पवित्र महिन्याच्या खूप खूप शुभेच्छा.

डॉ० नाविद: खूप खूप धन्यवाद.

मोदी जीः मित्रांनो, कोरोनाच्या या संकट काळात लसीचं महत्व तर सगळ्यांनाच पटलं आहे. म्हणून, लसीच्या बाबतीत कोणत्याही अफवांना बळी पडू नका, असा माझा आग्रह आहे. आपल्याला सर्वांना माहितच असेल की, भारत सरकारकडून सर्व राज्यसरकारांना विनामूल्य लस पुरवण्यात आली आहे, जिचा लाभ 45 वर्षांवरील सर्व लोक घेऊ शकतात. आता तर एक मेपासून देशात 18 वर्षांवरील प्रत्येकाला लस उपलब्ध होणार आहे. आता देशातलं कॉर्पोरेट क्षेत्र, कंपन्यासुद्धा आपल्या कर्मचाऱ्यांच्या लसीकरणाची मोहिम राबवण्यातील भागीदारीचं पालन करू शकतील. भारत सरकारकडून जो विनामूल्य लसीकरणाचा कार्यक्रम सुरू आहे, तो पुढेही चालूच राहिल, हे ही मला सांगायचं आहे. माझा राज्यांना आग्रह आहे की, त्यांनी भारत सरकारच्या या विनामूल्य लसीकरण मोहिमेचा फायदा आपल्या राज्यातील नागरिकांना जास्तीत जास्त प्रमाणात पोहचवावा.

मित्रांनो, आजाराच्या काळात, आपली तसंच आमच्या कुटुंबाची देखभाल करणं मानसिक स्तरावर किती अवघड असतं, हे आपणा सर्वाना माहितच आहे. परंतु, आमच्या रूग्णालयातील परिचारिकांना तर हेच काम सातत्यानं, अनेक रूग्णांसाठी एकाचवेळेस करावं लागतं. हा सेवाभाव आमच्या समाजाची खूप मोठी शक्ति आहे. परिचारिका ज्या प्रकारची सेवा देतात आणि कठोर कष्ट करतात, त्याबाबतीत तर सर्वात चांगल्या प्रकारे एखादी परिचारिकाच सांगू शकेल. म्हणून, मी रायपूरच्या डॉ. बी आर आंबेडकर मेडिकल कॉलेज हॉस्पिटलमध्ये सेवारत असलेल्या सिस्टर भावना ध्रुवजी यांना मन की बातमध्ये निमंत्रित केलं आहे. त्या अनेक कोरोना रूग्णांची शुश्रुषा करत आहेत. आता त्यांच्याशी बोलू या.

मोदी जीः नमस्कार भावना जी!

भावना: आदरणीय प्रधानमंत्री जी, नमस्कार !

मोदी जी: भावना जी...

भावना:- येस सर

मोदी जी: मन की बात ऐकणाऱ्यांना आपण हे सांगा की, आपल्या कुटुंबात इतक्या मोठ्या जबाबदाऱ्या पार पाडतानाच मल्टीटास्क करत असताना आपण कोविड रूग्णांच्या शुश्रुषेचं काम करत आहात. कोरोना रूग्णांबाबतीत आपला अनुभव देशवासियांना ऐकायला आवडेल कारण सिस्टर किंवा परिचारिका ही रूग्णाच्या सर्वात जवळ शिवाय सर्वात दीर्घकाळ असते. प्रत्येक गोष्ट ती बारकाईने समजून घेऊ शकते.

भावना: जी सर, कोविडच्या संदर्भात माझा एकूण अनुभव दोन महिन्यांचा आहे. आम्ही 14 दिवस ड्युटी करतो आणि 14 दिवस आम्हाला विश्रांती दिली जाते. नंतर दोन महिन्यांनी आमची कोविडची ड्युटी पुन्हा लावली जाते. जेंव्हा सर्वप्रथम माझी कोविड ड्युटी लागली तेव्हा मी आपल्या कुटुंबातील लोकांना कोविड ड्युटीबाबत सांगितलं. मे महिन्यातली ही गोष्ट आहे आणि मी जसं हे सांगितलं तसं सर्वजण घाबरले. व्यवस्थित काम कर, असं मला बजावत होते. तो एक भावनात्मक क्षण होता, सर. जेंव्हा माझी मुलगी मला म्हणाली, “ममा आप कोविड ड्युटीवर जा रहे हो”, तेंव्हा तो क्षण माझ्यासाठी खूपच भावनिक होता. परंतु, जेंव्हा मी कोविड रूग्णाच्या जवळ गेले तेंव्हा एक जबाबदारी घरी सोडून आले. जेंव्हा मी कोविड रूग्णाला भेटले तेंव्हा ते सर्वात जास्त घाबरले होते. कोविडच्या नावानेच सारे रूग्ण इतके घाबरले होते सर की, आपल्याला हे काय होत आहे, आपलं पुढे काय होणार आहे. हेच त्यांना समजत नव्हते. त्यांची भीती दूर करण्यासाठी आम्ही त्यांना एक चांगलं आरोग्यदायी वातावरण तयार केलं सर. आम्हाला जेव्हा कोविड ड्युटी करायला सांगण्यात आलं तेव्हा सर्वप्रथम आम्हाला पीपीई किट घालण्यास सांगण्यात आलं सर, पीपीई किट घालून काम करणं खूपच अवघड आहे. सर, आमच्यासाठी हे सारं खूप अवघड होतं, मी दोन महिन्याच्या ड्युटीमध्ये चौदा चौदा दिवस वॉर्डात, आयसीयू मध्ये आणि आयसोलेशनमध्ये ड्युटी केली, सर.

मोदी जी: म्हणजे एकूण आपण एक वर्षापासून याच प्रकारचे काम करत आहात.

भावना: येस सर. तिथं जाण्यापूर्वी मला माझे सहकारी कोण आहेत, हे माहित नव्हतं. आम्ही एका टीमप्रमाणे काम केलं. त्यांचे जे प्रश्न होते, ते सांगितले. आम्ही रूग्णांच्या बाबतीतील माहिती घेतली आणि त्यांच्यातील गैरसमज दूर केले. अनेक लोक कोविडच्या नावानेच घाबरत असत. जेंव्हा आम्ही त्यांची केस हिस्टरी घेत असू तेव्हा त्यांच्यात आम्हाला लक्षणं दिसत होती परंतु भीतीपोटी ते आपली चाचणी करायला धजावत नव्हते. तेंव्हा आम्ही त्यांना समजावून सांगत होतो आणि सर, जेंव्हा आजाराची तीव्रता वाढायची, तेव्हा त्यांची फुफ्फुसं संसर्गित झालेली असत. त्यांना आयसीयूची गरज लागे आणि तेंव्हा ते त्यांच्या संपूर्ण कुटुंबासह येत. एक दोन प्रकरणात आम्ही हे पाहिलं सर आणि प्रत्येक वयोगटाबरोबर आम्ही काम केलं सर. ज्यात लहान मुलं होती, महिला, पुरूष, ज्येष्ठ नागरिक, सर्व प्रकारचे रूग्ण होते. त्या सर्वांशी आम्ही बोललो तेव्हा सर्वांनी हेच सांगितलं की, घाबरल्यामुळे आम्ही आलो नाही. सर्वांकडून आम्हाली हीच उत्तरं मिळाली सर. आम्ही त्याना समजावून सांगितलं की, भीती वगैरे काही नसते आणि आपण आम्हाला साथ द्या, आम्ही आपल्याला मदत करू. बस आपण कोविडच्या नियमावलीचं पालन करा आणि आम्ही त्यांच्याकडून हे करून घेऊ शकलो सर.

मोदी जीः भावना जी, आपल्याशी बोलल्यामुळे मला खूप छान वाटलं. आपण खूप चांगली माहिती दिली आहे. आपल्या स्वतःच्या अनुभवावरून दिली आहे. त्यामुळे देशवासियांना यातून एक प्रकारचा सकारात्मकतेचा संदेश जाईल . आपल्याला खूप खूप धन्यवाद भावना जी.

भावनाः धन्यवाद सर. जय हिंद सर.

भावना जी, नर्सिंग स्टाफचे आपल्यासारखेच लाखो बंधुभगिनी आपलं कर्तव्य अत्यंत चांगल्या प्रकारे पार पाडत आहेत. आपण आपल्या आरोग्याची काळजी घ्या. आपल्या परिवाराचींही काळजी घ्या.

मित्रांनो, आपल्या सोबत आता बंगळूरू इथल्या सिस्टर सुरेखा जी आहेत. सुरेखा जी के सी सामान्य रुग्णालयात वरिष्ठ परिचारिका अधिकारी म्हणून कार्यरत आहेत. चला, त्यांचे अनुभवही जाणून घेऊया.

मोदीजी: नमस्कार सुरेखा जी

सुरेखा: देशाच्या पंतप्रधानांसोबत बोलण्याची संधी मला मिळाली. याचा मला अभिमान वाटतो आणि हा मी माझा गौरव समजते.

मोदीजी:सुरेखा जी, आपण आपल्या सहकारी परीचारिकांसोबत तसंच रुग्णालयातल्या इतर कर्मचाऱ्यांसोबत अत्यंत उत्कृष्ट काम करत आहात. भारत तुम्हा सर्वांचा ऋणी आहे. कोविड-19 विरुद्धच्या या लढाईत देशातल्या नागरिकांना तुम्ही काय संदेश द्याल?

सुरेखा: हो सर. एक जवाबदार नागरिक म्हणून मला सर्वांना नक्कीच सांगयला आवडेल की, तुमच्या शेजाऱ्यांशी प्रेमाने वागा तसंच लवकर चाचण्या आणि संपर्कात आलेल्या संशयित रुग्णांचा शोध आपल्याला मृत्यू दर कमी करण्यात नक्कीच मदत करेल. तसंच जर तुम्हाला कोविडची लक्षणं आढळली, तर स्वतःला वेगळं करा आणि जवळच्या डॉक्टरांचा सल्ला घेऊन जितक्या लवकर शक्य आहे, तितक्या लवकर उपचार सुरु करा. सर्व लोकांमध्ये या आजाराबाबत जागृती होणं गरजेचं आहे. सकारात्मक दृष्टीकोन ठेवा. घाबरू नका आणि कुठलाच तणावही घेऊ नका. यामुळे रुग्णाची स्थिती आणखी ढासळू शकते. आणि आमच्या सरकारचे आभारी आहोत आणि आपल्या देशात लस उपलब्ध झाल्याचा आम्हाला अभिमान आहे. मी स्वतः लस घेतली आणि माझ्या अनुभवावरून मला भारताच्या सर्व नागरिकांना सांगायचं आहे की कोणतीही लस तुमचं लगेचच 100% संरक्षण करू शकत नाही. आपल्यात रोगप्रतिकारशक्ती निर्माण व्हायला वेळ लागतो. लस घ्यायला अजिबात घाबरू नका. स्वतःचं लसीकरण करून घ्या. त्याचे अगदी किरकोळ दुष्परिणाम होतात आणि मला आणखी एक संदेश द्यायचा आहे की, घरी राहा, निरोगी राहा, आजारी लोकांसोबत संपर्क टाळा तसंच गरज नसताना नाक, डोळे आणि तोंडाला स्पर्श करू नका. शारीरिक अंतराचे नियम पाळा, मास्क योग्य प्रकारे लावा. आपले हात नियमितपणे स्वच्छ धुवा. आणि आपण घरी जे उपाय करू शकता ते अवश्य करा. आयुर्वेदीक काढा प्या, वाफ घ्या आणि दररोज गुळण्या करा. तसंच श्वसनाचे व्यायाम देखील तुम्ही करू शकता. आणखी एक शेवटची, मात्र अत्यंत महत्वाची गोष्ट म्हणजे कोरोना योद्धे आणि वैद्यकीय व्यावासायिकांबद्दल सहानुभूती असू द्या. आम्हाला आपला पाठिंबा आणि सहकार्याची गरज आहे. आपण एकत्र लढूया. आपण या महामारीतून निश्चित बाहेर पडू. हाच माझा लोकांसाठी संदेश आहे सर.

मोदीजी: धान्यवाद सुरेखा जी.

सुरेखा: धन्यवाद सर.

सुरेखाजी, खरंच या अत्यंत कठीण प्रसंगी आपण नेटाने मोर्चा सांभाळला आहे. आपण आपली काळजी घ्या आपल्या कुटुंबालाही माझ्या खूप खूप शुभेच्छा आहेत. मी सर्व देशबांधवांनाही आग्रह करेन की, जसं भावना जी, सुरेखा जी यांनी त्यांच्या अनुभवातून सांगितलं आहे, तसं कोरोनाशी लढण्यासाठी सकारात्मक उर्जा अत्यंत आवश्यक आहे. आणि देशबांधवांना ही ऊर्जा कायम ठेवायची आहे.

मित्रांनो,

डॉक्टर्स आणि परिचारिकांसोबतच या काळात प्रयोगशाळेतले तंत्रज्ञ आणि रुग्णवाहिकांचे चालक यांच्यासारखे पहिल्या फळीतले कोरोना योद्धे ही देवाप्रमाणेच काम करत आहेत. जेंव्हा एखादी रुग्णवाहिका रूग्णांना घ्याला येते, तेव्हा त्यांना रुग्णवाहिकेचा चालक देवदूतासारखाच वाटतो. हे सर्व लोक करत असलेल्या सेवांविषयी, त्यांच्या अनुभवांविषयी देशाला नक्कीच कळायला हवं. माझ्यासोबत आता असेच एक सज्जन आहेत. श्री प्रेम वर्मा जी. हे एक रुग्णवाहिका चालक आहेत. त्यांच्या नावावरूनच जसं आपल्याला कळतं

तसं प्रेम वर्मा जी आपलं काम, आपलं कर्तव्य अत्यंत प्रेमानं आणि चिकाटीनं करत असतात. चला, आपण त्यांच्याशी बोलूया.

मोदी जी: नमस्कार प्रेमजी.

प्रेम जी: नमस्ते सर.

मोदी जी: भाई प्रेम

प्रेम जी: हो सर..

मोदी जी: आपण आपल्या कार्याविषयी...

प्रेम जी: हां सर...

मोदी जी: जरा विस्तारानं सांगा. आपल्याला जे अनुभव येतात ते ही सांगा.

प्रेम जी: सर, मी CATS रुग्णवाहिकामध्ये चालक म्हणून काम करतो. नियंत्रण कक्षातून जसा आमच्या टॅब वर कॉल येतो. 102 क्रमांकावरून जेंव्हा फोन येतो, त्यावेळी आम्ही आमच्या रुग्णाकडे जातो. गेल्या दोन वर्षांपासून आम्ही सातत्यानं हे काम करतो आहोत. आपली कीट घालून, हात मोजे, मास्क घालून रुग्णांना, ते जिथे घेऊन जायला सांगतात, मग ते कोणतेही रुग्णालय असो, आम्ही लवकरात लवकर त्यांना तिथे पोहोचवतो.

मोदी जी: आपण तर लसींच्या दोन्ही मात्रा घेतल्या असतील.

प्रेम जी: हो, नक्कीच सर.

मोदी जी: मग इतरांनी ही लस घ्यावी यासाठी तुम्ही त्यांना काय संदेश द्याल?

प्रेम जी: हो सर, नक्कीच. सर्वांना लसीच्या मात्रा घ्यायला हव्यात. आपल्या कुटुंबासाठी हे लसीकरण हिताचेच आहे. आता माझी आई मला म्हणत असते की ही नोकरी सोडून दे. मी सांगितलं, आई, मी जर नोकरी सोडून घरी बसलो, तर सगळीकडे रुग्णांना सोडायला कोण जाणार? कारण आता कोरोना काळात तर सगळेच दूर पळताहेत. सगळे नोकरी सोडून जात आहेत. आई मलाही म्हणत असते की बेटा ही नोकरी सोडून दे. मात्र मी सांगितलं, आई मी नोकरी नाही सोडणार.

मोदी जी –प्रेम जी, आपल्या आईचे मान नाराज करु नका, त्यांना समजून घ्या.

प्रेम जी- हो, सर.

मोजी जी – पण ही जी आईची गोष्ट तुम्ही सांगितलीत ना....

प्रेम जी – हो सर,

मोदी जी –ती मनाला स्पर्शून जाणारी आहे.

प्रेम जी –हो, सर.

मोदी जी –आपल्या आईंनाही.....

प्रेम जी – हो सर,

मोदी जी- माझा नमस्कार सांगा.

प्रेम जी – बिलकूल !

मोदी जी – हो...

प्रेम जी – हो सर...

मोदी सर- आणि प्रेम जी, आपल्या माध्यमातून...

प्रेम जी—हो सर,

मोदी जी—हे रुग्णवाहिका चालवणारे सगळे चालक देखील ....

प्रेम जी—हो ...

मोदी जी --किती मोठा धोका पत्करून काम करत आहेत.

प्रेम जी---हो सर

मोदी जी —आणि प्रत्येकाची आई काय विचार करत असेल?

प्रेम जी –बिलकूल सर

मोदी जी—जेव्हा आपल्या श्रोत्यांपर्यंत हे तुमचं हे बोलणं पोहोचेल..

प्रेम जी—हो सर,

मोदी जी—मला निश्चित वाटतं की त्यांच्याही मनाला ही गोष्ट स्पर्शून जाईल.

प्रेम जी—हो सर..

मोदी जी—प्रेम जी, खूप खूप धन्यवाद ! आपण एकप्रकारे प्रेमाची गंगाच पुढे नेत आहात...

प्रेम जी –धन्यवाद सर !

मोदी जी- धन्यवाद भाऊ..

प्रेम जी—धन्यवाद !!

मित्रांनो,

प्रेम वर्मा जी आणि त्यांच्यासारखे हजारो लोक आज आपल्या जीवाची पर्वा न करता, लोकांची सेवा करत आहेत. कोरोना विरुध्दच्या या लढाईत जितकी आयुष्ये वाचवली जात आहेत, त्यात या रुग्णवाहिका चालकांचेयोगदान खूप मोठे आहे.

प्रेम जी, आपल्याला आणि देशभरातल्या आपल्या सर्व सहकाऱ्यांना मी खूप खूप साधूवाद देतो. आपण वेळेवर पोहोचत रहा, असेच लोकांचे जीव वाचवत रहा.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, हे खरे आहे की सध्या कोरोनाचा संसर्ग खूप लोकांना होतो आहे. मात्र, कोरोनामधून बरे होणाऱ्या लोकांची संख्या देखील तितकीच जास्त आहे.

गुरूग्रामच्या प्रीती चतुर्वेदी जी यांनी अलीकडेच कोरोनावर मात केली आहे. प्रीती जी, ‘मन की बात’ मध्ये आपल्याशी संवाद साधण्यासाठी आल्या आहेत. त्यांचे अनुभव आपल्याला खूप उपयोगी पडतील.

मोदी जी-प्रीती जी, नमस्कार !

प्रीती—नमस्कार सर. कसे आहात आपण?

मोदी जी—मी तर ठीक आहे. सर्वात आधी मी कोविड-19 वर ...

प्रीती—जी

मोदी जी—यशस्वीपणे मात मिळवल्याबद्दल ..

प्रीती –जी

मोदी जी—आपलं कौतुक करतो.

प्रीती – धन्यवाद सर !

मोदी जी—आपले आरोग्य लवकरच सुदृढ, निरोगी व्हावे,याच शुभेच्छा !

प्रीती – धन्यवाद सर !

मोदी जी—प्रीती जी,

प्रीती—हो सर

मोदी जी—या कोविड लाटेत केवळ आपल्याला संसर्ग झाला की आपल्या कुटुंबांतल्या इतर व्यक्तीनांही त्याची बाधा पोहोचली?

प्रीती—नाही नाही सर, मला एकटीलाच संसर्ग झाला होता.

मोदी जी- चला, देवाची कृपा झाली. अच्छा, माझी अशी इच्छा आहे...

प्रीती—हो सर..

मोदी जी—की आपण जर आपल्या या त्रासाच्या काळातले काही अनुभव लोकांना सांगितले, तर कदाचित जे श्रोते आहेत, त्यांनाही अशा वेळी आपल्या स्वतःला कसं सांभाळायचं याविषयी मार्गदर्शन मिळू शकेल.

प्रीती—हो सर, नक्कीच ! सर सुरुवातीला मला खूप आळस... सुस्त सुस्त वाटतहोतं. त्यानंतर, माझ्या गळ्यात थोडीशी खवखव जाणवायला लागली. त्यावेळी, माझ्या असं लक्षात आलं की ही लक्षणे वाटताहेत, त्यामुळे मग मी चाचणी करुन घेतली आणि दुसऱ्या दिवशी रिपोर्ट आल्यावर मी पॉझिटिव्ह असल्याचं कळलं. मग मी स्वतःला सर्वांपासून विलग केलं. एका वेगळ्या खोलीत गेले. डॉक्टरांचा सल्ला घेतली. त्यांच्या सल्ल्यानुसार औषधे सुरु केली.

मोदी – म्हणजे आपल्या या तत्परतेमुळे आपले कुटुंबीय सुरक्षित राहिले.

प्रीती- हो सर, इतरांचीही नंतर चाचणी केली. ते सगळे निगेटिव्ह होते. मी एकटीच पॉझिटिव्ह आले होते. आणि आधीच मी स्वतःला आयसोलेट केलं होतं, एका वेगळ्या खोलीत.

मला आवश्यक ते सगळं सामान ठेवून घेत,मी स्वतःला खोलीत बंद करुन घेतलं होतं. त्यासोबतच मी नंतर डॉक्टरांच्या सल्ल्यानं औषधोपाचार पण सुरु केले होते. सर, मी या औषधोपचारांसह योगाभ्यास, आयुर्वेदिक उपचारही सुरु केले होते.आणि त्यासोबतच, मी काढाही घ्यायला सुरुवात केली होती. माझी रोगप्रतिकारशक्ती वाढावी, यासाठी सर, मी जेंव्हाही जेवत असे, त्यावेळी सकस अन्न घेत असे. प्रथिनयुक्त पदार्थ खात असे. मी खूप द्रवपदार्थ ही खात होते. मी वाफ घेत होते, गुळण्या करत होते आणि गरम पाणी पीत होते. रोज दिवसभर मी हेच सगळं करत होते. आणि सर, या दिवसांबद्दल सांगायचं ना, तर एक सर्वात मोठी गोष्ट मला सांगायची आहे ती अशी-, की अजिबात घाबरू नका. मानसिक शक्ती मजबूत असू द्यात. आणि यासाठी मला योगाभ्यासाची, श्वसनाच्या व्यायामांची खूपच मदत झाली. मला ते सगळं करतानांच खूप छान वाटत असे.

मोदी जी—हो. अच्छा,प्रीती जी, आता जेंव्हा तुमची सगळी प्रक्रिया पूर्ण झाली, आपण संकटांतून बाहेर पडलात ना ?

प्रीती – हो सर...

मोदी जी—मग आता आपल्या आरोग्याच्या रक्षणासाठी, त्याची काळजी घेण्यासाठी आपण काय करताय?

प्रीती- सर, एकतर मी योगाभ्यास बंद केलेला नाही.

मोदी जी- हो..

प्रीती—त्यासोबतच, मी काढाही घेते आणि माझी रोगप्रतिकार शक्ती उत्तम ठेवण्यासाठी मी अजूनही उत्तम सकस आहार घेते आहे.

मोदी जी—हो, बरोबर

प्रीती—आधी मी स्वतःच्या प्रकृतीकडे फार दुर्लक्ष करत असे. आता मात्र मी त्याकडे नीट लक्ष देते.

मोदी जी—धन्यवाद प्रीती जी!

प्रीती—धन्यवाद सर !

मोदी जी—आपण आता जी माहिती आणि आपला अनुभव सांगितला तो अनेकांना उपयोगी पडेल असे मला वाटते. आपण निरोगी रहा, आपल्या कुटुंबातले लोक निरोगी राहावेत, यासाठी माझ्या खूप खूप शुभेच्छा !

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, आज आपल्या वैद्यकीय क्षेत्रातले लोक, पहिल्या फळीत काम करणारे सर्व कर्मचारी, अहोरात्र सेवाकार्य करत आहेत. तसेच, समाजातले इतर लोकही, या काळात कुठेहही मागे नाहीत. देश पुन्हा एकदा एकजूट होऊन कोरोनाविरुध्द लढा देत आहेत. आजकाल मी पाहतो,

कोणी विलगीकरणात असलेल्या कुटुंबांपर्यंत औषधं पोहोचवत आहेत. कोणी भाज्या, दूध, फळे अशा गोष्टी पोहचवत आहेत. कोणी मोफत रुग्णवाहिका सेवा रूग्णांना देत आहेत. देशाच्या कानाकोपऱ्यातून या आव्हानात्मक काळात देखील अनेक स्वयंसेवी संस्था पुढाकार घेऊन इतरांची मदत करण्यासाठी जे जे करु शकतात, ते करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. यावेळी, गावांमध्ये देखील नवी जागृती दिसते आहे. कोविड नियमांचं पालन कठोर पालन करत लोक आपापल्या गावांचं कोरोनापासून रक्षण करत आहेत. जे लोक बाहेरून येत आहेत, त्यांच्यासाठी योग्य त्या व्यवस्था तयार केल्या जात आहेत. शहरात देखील अनेक युवक मैदानात उतरले आहेत. ते आपापल्या भागात, कोरोनाचे रुग्ण वाढू नयेत, यासाठी, स्थानिक रहिवाशांसोबत प्रयत्न करत आहेत. म्हणजे एकीकडे देश, दिवसरात्र रुग्णालये, व्हेंटीलेटर्स आणि औषधांसाठी काम करत आहे, तर दुसरीकडे, देशबांधव देखील प्राणपणाने कोरोनाच्या या आव्हानाचा सामना करत आहेत. ही भावना आपल्याला किती बळ देते ! केवढा विश्वास निर्माण करते. हे जे सगळे प्रयत्न सुरु आहेत, ते समाजाची खूप मोठी सेवा आहे. यातून समाजाची शक्ती वाढत असते.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, आज ‘मन की बात’ मधली पूर्ण चर्चा आपण कोरोना महामारीवरच घेतली. कारण, आज आपली सर्वात मोठी प्राथमिकता आहे, या आजारावर मात करणे. आज भगवान महावीर जयंती देखील आहे. यानिमित्त मी सर्व देशबांधवांना शुभेच्छा देतो. भगवान महावीरांची शिकवण आपल्याला तप आणि आत्मसंयमाची प्रेरणा देते. सध्या रमझानचा पवित्र महिनाही सुरु आहे. पुढे बुद्धपौर्णिमा आहे. गुरु तेगबहादूर यांचे 400 वे प्रकाश पर्व देखील आहे. आणखी एक महत्वाचा दिवस म्हणजे- पोचीशे बोईशाक- टागोर जयंतीचा दिवस आहे. हे सगळे उत्सव आपल्याला प्रेरणा देतात.

आपली कर्तव्ये पूर्ण करण्याची प्रेरणा देतात. एक नागरिक म्हणून आपण आपल्या आयुष्यात जेवढ्या कौशल्याने आपली कर्तव्ये पार पाडू, तेवढ्या लवकर आपण संकटातून मुक्त होत भविष्याच्या आपल्या मार्गांवर तितक्याच वेगाने आपण पुढे जाऊ. याच कामनेसह, मी आपल्या सर्वांना पुन्हा एकदा आग्रह करतो की लस आपण सर्वांनी घ्यायची आहे आणि पूर्णपणे सतर्कही राहायचं आहे. ‘औषधही –अनुशासन ही’. हा मंत्र कधीही विसरायचा नाही. आपण सगळे एकत्रितपणे या संकटातून बाहेर पडणार आहोत. याच विश्वासासह आपल्या सर्वांना खूप खूप धन्यवाद ! नमस्कार !!

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार! यावेळी, जेव्हा मी, 'मन की बात' साठी आलेली पत्रे, टिप्पण्या/ सूचना तसेच मिळालेली वेगवेगळी माहिती ह्यावर नजर टाकत होतो तेव्हा बऱ्याच लोकांनी एका महत्वाच्या गोष्टीची आठवण केली.

‘मायगव्ह’ येथे आर्यन श्री, बंगलोर येथील अनुप राव, नोएडाचे देवेश, ठाणे येथील सुजित, हे सर्वजण म्हणाले,” मोदी जी, यावेळी ‘मन की बात’चा 75 वा भाग आहे. ह्याबद्दल आपले अभिनंदन”.

मी तुम्हाला खूप खूप धन्यवाद देतो, तुम्ही खूप बारकाईने लक्ष ठेवले आहे आणि 'मन की बात'चे अनुसरण केले आहे. ‘मन की बात’ शी जोडलेले राहिला आहात. ही माझ्यासाठी अभिमानाची गोष्ट आहे, आनंदाची गोष्ट आहे. माझ्या कडून आपल्याला तर धन्यवाद आहेतच, मी ‘मन की बात’ च्या सर्व श्रोत्यांचे आभार मानतो. कारण आपल्या साथी शिवाय हा प्रवास शक्य नव्हता. असं वाटतंय..जणू ही आत्ता आत्ता आत्ताची गोष्ट आहे, जेव्हा आपण सर्वांनी एकत्रितपणे हा वैचारिक प्रवास सुरू केला होता.

 तेव्हा 3 ऑक्टोबर 2014 ला ‘विजयादशमी’ हा पवित्र सण होता आणि योगायोग पहा की आज, ‘होलिका दहन’ आहे. “ दिव्याने व्हावा दुसरा दिवा प्रज्वलित, आपले राष्ट्र व्हावे उज्वल, प्रकाशित.” ह्याच भावनेनें आपण हा मार्ग चालतो आहोत.

आपण देशाच्या कानाकोपऱ्यातील लोकांशी बोललो, त्यांच्या विलक्षण कामांबद्दल जाणून घेतले. आपल्यालाही अनुभव आला असेल की देशाच्या दूरदूरच्या कोपऱ्यातही किती अभूतपूर्व क्षमता दडलेली आहे! भारत मातेच्या कुशीत कशी कशी रत्ने घडत आहेत! हा समाजाकडे बघण्याचा, समाजाला जाणून घेण्याचा, समाजाचे सामर्थ्य ओळखण्याचा माझ्यासाठी देखील एक अद्भुत अनुभव होता.

ह्या 75 भागांमध्ये आपण किती-किती विषय घेतले? कधी नदीची गोष्ट तर कधी हिमालयाच्या शिखरांची गोष्ट, कधी बाब वाळवंटाची तर कधी नैसर्गिक आपत्तीची, कधी कधी मानवी सेवेच्या असंख्य कथांचा साक्षात्कार तर कधी तंत्रज्ञानाचा अविष्कार, कधी तरी अज्ञात कोपऱ्यातील एखाद्याच्या, काही नवे करून दाखवण्याच्या अनुभवाची गोष्ट.

आता तुम्हीच पाहा ना , ती स्वच्छतेची गोष्ट असेल, आपला वारसा जतन करण्याची चर्चा असेल, एवढेच नव्हे तर, खेळणी बनविण्याची गोष्ट असेल, काय काय नव्हते ह्यात? आपण ज्या विषयांना स्पर्श केला आहे, तेसुद्धा असंख्य आहेत.

या काळात आपण वेळोवेळी थोर व्यक्तींना श्रद्धांजली वाहिली, ज्यांनी भारत घडविण्यात अतुलनीय योगदान दिले आहे, त्यांच्याविषयी जाणून घेतले. आपण बर्‍याच जागतिक मुद्द्यांवर देखील बोललो आहोत, त्यांच्याकडून प्रेरणा घेण्याचा प्रयत्न केला आहे.

तुम्ही मला बर्‍याच गोष्टी सांगितल्या, अनेक कल्पना दिल्या. एक प्रकारे, ह्या विचार प्रवासात आपण सोबतीने चाललो, एकमेकांशी जोडले गेलो आणि नविनही काही जोडत राहिलो.

मी आज, या 75 व्या पर्वाच्या वेळी, सर्वप्रथम, प्रत्येक श्रोत्याचे 'मन की बात' यशस्वी करण्यासाठी, समृद्ध करण्यासाठी आणि ह्या कार्यक्रमाशी जोडलेले राहण्यासाठी अनेक अनेक आभार मानतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, किती सुखद योगायोग आहे ते पहा!

आज मला 75 व्या 'मन की बात' मध्ये बोलण्याची संधी आणि हा महिना, स्वातंत्र्याची 75- वर्षे, 'अमृत महोत्सव' सुरू होणारा महिना. अमृत महोत्सव दांडी यात्रेच्या दिवशी सुरु झाला आणि 15 ऑगस्ट 2023 पर्यंत चालेल. संपूर्ण देशभरात 'अमृत महोत्सवा शी' संबंधित कार्यक्रम सतत होत आहेत.

वेगवेगळ्या ठिकाणाहून या कार्यक्रमांची छायाचित्रे, माहिती लोक शेअर करत आहेत, पाठवत आहेत. ‘नमोॲप’वरही अशा च काही छायाचित्रांसमवेत, झारखंडच्या नवीन ह्यांनी मला एक निरोप पाठविला आहे.

त्यांनी लिहिले आहे की त्यांनी 'अमृत महोत्सवा ' चे कार्यक्रम पाहिले आणि ठरवले की स्वातंत्र्यलढ्याशी संबंधित असलेल्या किमान दहा ठिकाणांना भेट द्यायची. त्यांच्या यादीतील पहिले नाव भगवान बिरसा मुंडांच्या जन्मस्थळाचे आहे. नवीन यांनी लिहिले आहे की झारखंडमधील आदिवासी स्वातंत्र्यसैनिकांच्या कथा ते देशाच्या इतर भागात घेऊन जातील. नवीन दादा, तुमच्या ह्या विचारसरणीबद्दल मी तुमचे अभिनंदन करतो.

 मित्रांनो, एखाद्या स्वातंत्र्यसैनिकाच्या संघर्षाची गाथा म्हणा

एखाद्या जागेचा इतिहास म्हणा, देशाची एखादी सांस्कृतिक कथा म्हणा , 'अमृत महोत्सवाच्या’ दरम्यान आपण ते देशासमोर, देशवासियांच्या समोर आणू शकता. ह्या गोष्टींचा देशवासीयांशी संपर्क होण्याचे साधन बनू शकता. तुम्हाला दिसेल की बघता बघता 'अमृत महोत्सव' अशा बऱ्याच प्रेरणादायक अमृत बिंदूंनी भरून जाईल. आणि मग अशी अमृत धारा वाहू लागेल जी आपल्याला भारताच्या स्वातंत्र्याला शंभर वर्षे झाली तरी प्रेरणा देत राहील. देशाला एका नवीन उंचीवर नेईल, काही न काही करण्याचा उत्साह निर्माण करेल.

स्वातंत्र्याच्या लढाईत आपल्या स्वातंत्र्यसैनिकांनी अतोनात कष्ट सहन केले. कारण देशासाठी त्याग करणे, बलिदान देणे हे आपले कर्तव्य आहे असे ते मानत असत.त्यांच्या त्याग आणि बलिदानाच्या अमर कहाण्या आपल्याला आता सदैव कर्तव्याच्या मार्गाने जाण्यासाठी प्रेरित करत राहोत आणि जसे भगवान श्रीकृष्णांनी गीतेमध्ये म्हटले आहे,

“नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मण: “

त्याप्रमाणे, त्याच भावनेने, आपण सर्वजण आपल्या नियत कर्तव्यांचे पूर्ण निष्ठेने पालन करू या. आणि स्वातंत्र्याच्या 'अमृत महोत्सवाचा’ अर्थ हाच आहे की आपण काहीतरी नवीन संकल्प करूया. तो संकल्प पूर्ण करण्यासाठी संपूर्ण शक्तीनिशी प्रयत्न करू या. संकल्प असा असावा, जो समाजाच्या हिताचा असेल देशाच्या भल्याचा असेल आणि भारताच्या उज्वल भविष्यासाठी असेल. संकल्प असा असावा, ज्यामध्ये माझी स्वतःची काही जबाबदारी असेल, माझे कर्तव्य त्याच्याशी जोडलेले असेल. माझा विश्वास आहे की गीता प्रत्यक्षात जगण्याची ही सुवर्णसंधीच आपल्याला मिळाली आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मागील वर्षी हाच मार्च महिना होता, जेव्हा देशाने ‘जनता कर्फ्यू’ हा शब्द प्रथमच ऐकला होता. पण ह्या महान देशाच्या महान प्रजेच्या, महान सामर्थ्याचा अनुभव पहा, ‘जनता कर्फ्यू’ संपूर्ण जगासाठी एक आश्चर्य बनला.. शिस्तीचे हे एक अभूतपूर्व उदाहरण होते, येणाऱ्या अनेक पिढ्या, या गोष्टीचा, नक्कीच अभिमान बाळगतील.

त्याच प्रमाणे, आमच्या कोरोना योद्धांच्याविषयी सन्मान, आदर, थाळ्या वाजवणे, टाळ्या वाजवणे, दिवा लावणे…

आपल्याला कल्पना नाही, हे सगळे कोरोना योद्ध्यांच्या हृदयाला किती स्पर्शून गेले आणि तेच कारण आहे की पूर्ण वर्षभर ते, न थकता, न थांबता, चिकाटीने काम करत राहिले. देशातील प्रत्येक नागरिकाचा जीव वाचवण्यासाठी, पूर्ण शक्तीनिशी लढत राहिले.

गेल्या वर्षी यावेळी, प्रश्न होता की कोरोनाची लस कधी येणार? मित्रांनो, आपल्या सर्वांसाठी ही अभिमानाची बाब आहे की आज भारतात, जगातील सर्वात मोठा लसीकरण कार्यक्रम चालविला जात आहे. लसीकरण कार्यक्रमाच्या छायाचित्रांबद्दल भुवनेश्वरच्या पुष्पा शुक्ला यांनी मला लिहिले आहे. त्या म्हणतात की घरातील वडील माणसे लसीबद्दल जो उत्साह दाखवत आहेत, त्याविषयी मी ‘मन की बात’ मध्ये बोलावे.

मित्रांनो, बरोबरच आहे. देशाच्या कानाकोपऱ्या तून आपण अशा बातम्या ऐकत आहोत, छायाचित्रे पाहत आहोत, जी आपल्या अंतःकरणाला स्पर्श करत आहेत.

 उत्तर प्रदेशच्या जौनपुरमधील 109 वर्षांच्या वयोवृद्ध माता राम दुलैया ह्यांनी लस घेतली आहे. त्याचप्रमाणे, दिल्लीमध्ये देखील, 107 वर्षे वयाच्या, केवल कृष्णजी ह्यांनी पण लसीचा एक डोस घेतला आहे. हैदराबाद मध्ये 100 वर्षांच्या जय चौधरीजी ह्यांनी लस घेतली आणि इतर सर्वांनाही लस अवश्य घेण्याचे आवाहन केले.

मी ट्विटर-फेसबुकवर पाहत आहे की कसे लोक त्यांच्या घराच्या वडीलधाऱ्यांचे, लस घेतल्यानंतरचे फोटो अपलोड करीत आहेत. केरळमधील एक तरुण, आनंदन नायर ह्यांनी तर त्याला एक नवीन नाव दिले आहे – 'लस सेवा'.

 असेच संदेश दिल्लीहून शिवानी, हिमाचल येथील हिमांशू आणि इतर अनेक तरुणांनीही पाठविले आहेत. मी तुम्हा सर्व श्रोत्यांच्या विचारांचे कौतुक करतो.

ह्या सगळ्या दरम्यान, कोरोनाशी लढा देण्याचा मंत्र पण नक्की लक्षात ठेवा. 'दवाई भी – कडाई भी' ! आणि आपल्याला फक्त बोलायचेच आहे असे नाही! आपल्याला ते प्रत्यक्ष आचरणात आणायचे आहे, बोलायचे आहे, सांगायचे आहे आणि लोकांनाही ‘दवाई भी कडाई भी’ असे वागण्यासाठी वचनबद्ध करायचे आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मला आज, इंदूरच्या रहिवासी असलेल्या सौम्या ह्यांना धन्यवाद द्यायचे आहेत. त्यांनी एका विषयाकडे माझे लक्ष वेधले आणि ‘मन की बात’ मध्ये याचा उल्लेख करावा असे सांगितले. हा विषय आहे – भारताच्या क्रिकेटर मिताली राज जी ह्यांचा नवीन विक्रम. मिताली जी, नुकत्याच आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये दहा हजार धावा करणाऱ्या पहिल्या भारतीय महिला क्रिकेटपटू बनल्या आहेत.. त्यांचे ह्या यशाबद्दल खूप खूप अभिनंदन. एक दिवसीय आंतरराष्ट्रीय सामन्यांत सातहजार धावा काढणाऱ्या अशा त्या एकमेव आंतरराष्ट्रीय महिला खेळाडू आहेत.

महिला क्रिकेट क्षेत्रात त्यांचे योगदान खूप प्रभावी आहे. दोन दशकांहूनही जास्त अशा आपल्या कारकीर्दीत मिताली राज ह्यांनी हजारो, लाखो लोकांना प्रेरणा दिली आहे. त्यांचे कठोर परिश्रम आणि यशोगाथा, फक्त महिला क्रिकेटपटूंसाठीच प्रेरणा नव्हे, तर पुरुष क्रिकेटपटूंसाठीही प्रेरणा आहे.

मित्रांनो, हे चित्तवेधक आहे, ह्या मार्च महिन्यात,जेव्हा आम्ही महिला दिवस साजरा करत होतो तेव्हाच अनेक महिला खेळाडूंनी पदके मिळवली आहेत, विक्रम प्रस्थापित केले आहेत.

दिल्लीत आयोजित नेमबाजीच्या ‘आयएसएसएफ विश्वचषकात’ भारताने अव्वल स्थान मिळविले. सुवर्ण पदकांच्या संख्येच्या बाबतीतही भारत जिंकला. हे भारतातील महिला व पुरुष नेमबाजांच्या उत्तम कामगिरीमुळेच शक्य झाले.

ह्या दरम्यान, ‘बीडब्ल्यूएफ स्विस ओपन सुपर 300 स्पर्धेत’ पी.व्ही. सिंधू जी ह्यांनी रौप्यपदक जिंकले. आज शिक्षणापासून उद्योजकतेपर्यंत, सशस्त्र सैन्यापासून विज्ञान आणि तंत्रज्ञानापर्यंत, सर्वत्र..देशातील मुली स्वत: ची वेगळी ओळख निर्माण करीत आहेत. मला विशेष आनंद ह्यामुळे आहे की मुली, खेळात स्वत: साठी एक नवीन स्थान बनवत आहेत.

खेळ ही एक व्यावसायिक निवड म्हणून उदयास येत आहेत.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, काही काळापूर्वी झालेले मेरीटाईम इंडिया समिट तुम्हाला आठवते का? या शिखर परिषदेत मी काय बोललो हे तुम्हाला आठवते का? साहजिकच आहे, बरेच कार्यक्रम होत असतात, बर्‍याच गोष्टी घडत राहतात, प्रत्येक गोष्ट कुठे आपल्याला आठवते आणि तितके लक्ष तरी कुठे दिले जाते, – स्वाभाविक आहे.

पण मला हे आवडले की माझ्या एका विनंतीवर गुरु प्रसाद जी यांनी मनःपूर्वक अंमल केला. ह्या शिखर परिषदेत मी देशातील दीपगृह संकुलांच्या आसपास पर्यटन सुविधा विकसित करण्याविषयी बोललो होतो.

गुरु प्रसाद जी ह्यांनी तामिळनाडूमधील दोन दीपगृहांना, चेन्नई दीप गृह आणि महाबलीपुरम दीप गृह ह्यांना 2019 मध्ये भेट दिली होती, त्या प्रवासाचे अनुभव सांगितले आहेत. ज्या ऐकून मन की बात च्या श्रोत्यांनाही खूप आश्चर्य वाटेल अशा अतिशय मनोरंजक गोष्टी त्यांनी सांगितल्या आहेत.

 चेन्नई दीपगृह हे जगातील, लिफ्ट असलेल्या काही मोजक्या दीपगृहांपैकी एक आहे. इतकेच नाही तर हे भारतातील एकमेव दीपगृह आहे जे शहरी भागात आहे. इथे विद्युत ऊर्जेसाठी सौर पॅनेल्स पण लावलेली आहेत. गुरु प्रसाद जी ह्यांनी दीपगृहाजवळ असलेल्या, सागरी सुचालनाचा इतिहास सांगणाऱ्या व वारसा जपणाऱ्या एका संग्रहालयाविषयी देखील सांगितले आहे. संग्रहालयात, तेलावर जळणारे मोठेमोठे दिवे, रॉकेलचे दिवे, पेट्रोलियमच्या गॅसबत्त्या व जुन्या काळी वापरले जाणारे विद्युत दिवे प्रदर्शित केलेले आहेत..

भारतातील सर्वात जुन्या दीपगृहाबद्दल- महाबलीपुरम दीपगृहाबद्दल देखील गुरु प्रसाद जी यांनी सविस्तर माहिती दिली. त्यांचे म्हणणे आहे की ह्या दीपगृहाजवळ शेकडो वर्षांपूर्वी, ‘पल्लव राजा महेंद्र वर्मन प्रथम’ यांनी बांधलेले 'उलकनेश्वर' मंदिर आहे.

मित्रांनो, 'मन की बात' दरम्यान, मी पर्यटनाच्या विविध पैलूंविषयी बर्‍याच वेळा बोललो आहे, परंतु ही दीपगृहे पर्यटनाच्या दृष्टीने अद्वितीय आहेत. त्याच्या भव्य रचनांमुळे दीपगृहे नेहमीच लोकांसाठी आकर्षण केंद्र असतात. पर्यटनाला चालना देण्यासाठी भारतातील एक्काहत्तर दीपगृहे चिन्हांकित केली गेली आहेत. या सर्व दीपगृहांमध्ये त्यांच्या क्षमतेनुसार वस्तूसंग्रहालय, अ‍ॅम्फी-थिएटर, खुला रंगमंच, उपाहार गृह, मुलांसाठी बाग , पर्यावरणस्नेही पर्णकुटी आणि landscaping केले जाईल.

तसेच, दीपगृहाबद्दलच चर्चा चालू आहे तर मी एका अद्वितीय दीपगृहाबद्दल तुम्हाला सांगू इच्छितो. हे दीपगृह गुजरातच्या सुरेंद्र नगर जिल्ह्यात जिन्झुवाडा नावाच्या ठिकाणी आहे.

आपणास माहित आहे का की हे दीपगृह विशेष का आहे? हे विशेष आहे कारण जिथे हे दीपगृह आहे, तेथून समुद्री किनारा सध्या शंभर किलोमीटरहून अधिक अंतरावर आहे. या गावात तुम्हाला असे दगडही सापडतील, जे सांगतील की, इथे, कधीकाळी , एक गजबजलेले बंदर असावे.

म्हणजे याचा अर्थ असा आहे की यापूर्वी किनारपट्टी  जिन्झुवाड़ा पर्यंत होती. समुद्राची पातळी घटणे , वाढणे , मागे जाणे , एवढे दूर जाणे हे देखील त्याचे एक स्वरुप आहे. याच महिन्यात जपानमध्ये आलेल्या महाभयंकर सुनामीला 10  वर्ष पूर्ण होत आहेत. या सुनामीत हजारो लोकांचा मृत्यू झाला होता. अशीच एक सुनामी भारतात  2004 मध्ये आली होती.  सुनामी दरम्यान आपण आपल्या लाईटहाऊसमध्ये  काम करणारे  आपले 14 कर्मचारी गमावले होते. अंदमान निकोबार मध्ये आणि तामिळनाडूत लाईटहाऊसवर  ते आपले कर्तव्य बजावत होते.  कठोर परिश्रम करणाऱ्या आपल्या या लाईट कीपर्सना मी  आदरपूर्वक श्रद्धांजली अर्पण करतो आणि लाईट कीपर्सच्या कामाची भरपूर प्रशंसा करतो. 

प्रिय देशवासियांनो, जीवनातील प्रत्येक क्षेत्रात, नावीन्य, आधुनिकता, अनिवार्य असते नाहीतर, तोचतोचपणा कधी-कधी आपल्यासाठी ओझे बनते. भारताच्या कृषी जगात  आधुनिकता, ही काळाची गरज आहे. खूप उशीर झाला आहे. आपण खूप वेळ दवडला आहे. कृषी क्षेत्रात रोजगाराच्या नव्या संधी निर्माण करण्यासाठी, शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवण्यासाठी, पारंपरिक शेतीबरोबरच नवीन पर्याय, नवनवीन संशोधने स्वीकारणे देखील तितकेच आवश्यक आहे. श्वेत क्रांती दरम्यान देशाने याचा अनुभव घेतला आहे. आता मधमाशी पालन देखील असाच एक पर्याय बनून समोर आला आहे. मधमाशी पालन देशात मध क्रांति किंवा मधुर क्रांतीचा पाया रचत आहे. शेतकरी मोठ्या संख्येने यात सहभागी होत आहेत, नवसंशोधन करत आहेत. उदा.  पश्चिम बंगालच्या दार्जिलिंगमध्ये एक गाव आहे गुरदुम . उंच पर्वत, भौगोलिक अडचणी, मात्र इथल्या लोकांनी मधमाशी पालनाचे काम सुरु केले आणि  आज, या ठिकाणी तयार होणाऱ्या मधाला चांगली मागणी आहे.यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न देखील वाढत आहे. पश्चिम बंगालच्या  सुंदरबन परिसरातील नैसर्गिक सेंद्रिय मध देश विदेशात प्रसिद्ध आहे. असाच एक वैयक्तिक  अनुभव माझा गुजरातमधील आहे.  गुजरातच्या  बनासकांठा इथं  2016 मध्ये एक कार्यक्रम आयोजित करण्यात आला होता. त्या कार्यक्रमात मी लोकांना सांगितले की इथे इतक्या क्षमता आहेत, तर  बनासकांठा आणि आपल्याकडचे शेतकरी यांनी मधुर क्रांतीचा नवीन अध्याय लिहिला तर ? तुम्हाला हे ऐकून आनंद होईल , एवढ्या कमी वेळेत  बनासकांठा, मध  उत्पादनाचे प्रमुख केंद्र बनले आहे. आज बनासकांठाचे शेतकरी मध निर्मितीतून वर्षाला  लाखो रुपये कमवत आहेत. असेच एक उदाहरण हरियाणाच्या यमुना नगरचे देखील आहे.

यमुना नगरमध्ये शेतकरी मधमाशी पालन करून वर्षाला शंभर टन मध तयार करत आहेत, आपले उत्पन्न वाढवत आहेत. शेतकऱ्यांच्या या मेहनतीचा परिणाम आहे की देशात मधाचे उत्पादन सातत्याने वाढत आहे. आणि वर्षाला अंदाजे सव्वा लाख टनावर पोहचले आहे. यापैकी मोठ्या प्रमाणात मध परदेशात निर्यात देखील केला जात आहे.

मित्रानो, मधमाशी पालनात केवळ मधातूनच कमाई होत नाही, तर मधाच्या पोळ्यातले मेण हे देखील उत्पन्नाचे एक खूप मोठे माध्यम आहे. औषध निर्मिती उद्योग, खाद्यपदार्थ  उद्योग , वस्त्रोद्योग आणि कॉस्मेटिक उद्योग , प्रत्येक ठिकाणी या मेणाला मागणी आहे. आपला देश सध्या या मेणाची आयात करतो , मात्र आपले शेतकरी आता वेगाने ही परिस्थिती बदलत आहेत. म्हणजेच एक प्रकारे आत्मनिर्भर भारत अभियानात मदत करत आहेत.  आज तर संपूर्ण जग आयुर्वेद आणि नैसर्गिक आरोग्य उत्पादनांकडे वळत आहेत. या पार्श्वभूमीवर मधाची मागणी आणखी वेगाने वाढत आहे. माझी इच्छा आहे की देशातील जास्तीत जास्त शेतकऱ्यांनी आपल्या शेतीबरोबरच मधमाशी पालन देखील करावे. यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न देखील वाढेल आणि त्यांचे जीवन देखील सुमधुर होईल.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, आता काही दिवसांपूर्वी, जागतिक चिमणी दिन साजरा करण्यात आला. स्पॅरो म्हणजे चिमणी. काही याला  चकली म्हणतात, काही चिमणी म्हणतात , काही  घान चिरिका म्हणतात. पूर्वी आपल्या घरांच्या भिंतींवर , आजूबाजूच्या झाडांवर चिमण्यांचा चिवचिवाट सुरु असायचा. मात्र आता लोक चिमण्यांची आठवण काढताना म्हणतात कि शेवटचे कितीतरी वर्षांपूर्वी चिमण्यांना पाहिले होते. आज त्यांना वाचवण्यासाठी आपल्याला प्रयत्न करावे लागत आहेत. माझ्या  बनारसचे एक मित्र इंद्रपाल सिंह बत्रा यांनी असे  काम केले आहे जे मी ‘मन की बात’ च्या श्रोत्यांना जरूर सांगू इच्छितो. बत्रा यांनी आपल्या घरालाच चिमण्यांचे घर बनवले आहे. त्यांनी आपल्या घरात लाकडाची अशी घरटी बनवली आहेत, ज्यात चिमण्या आरामात राहू शकतील. आज बनारसमधली अनेक घरे या अभियानाशी जोडली गेली आहेत. यामुळे घरांमध्ये  एक अद्भुत नैसर्गिक वातावरण देखील निर्माण झाले आहे. मला वाटते निसर्ग, पर्यावरण, प्राणी, पक्षी ज्यांच्यासाठी म्हणून शक्य आहे , कमी-अधिक प्रयत्न आपण देखील करायला हवेत. असेच एक मित्र आहेत  बिजय कुमार काबी. बिजय हे ओदिशाच्या  केंद्रपाड़ा इथले रहिवासी आहेत.  केंद्रपाड़ा समुद्र किनारी आहे. म्हणूनच या जिल्ह्यातील अनेक गावे अशी आहेत ज्यांना समुद्राच्या उंच लाटा आणि चक्रीवादळाचा कायम धोका असतो. यामुळे अनेकदा मोठ्या प्रमाणात नुकसान देखील होते.  बिजय यांना जाणवले की जर या नैसर्गिक आपत्तीला कुणी रोखू शकत असेल तर तो निसर्गच रोखू शकतो. मग काय ,  बिजय यांनी  बड़ाकोट गावातून आपल्या मोहिमेला सुरुवात केली. त्यांनी  12 वर्षे, मित्रानो, 12 वर्ष, मेहनत करून , गावाबाहेर, समुद्राजवळ 25 एकरचे कांदळवन उभे केले.

आज हे जंगल गावाचे संरक्षण करत आहे. असेच काम ओदिशाच्याच  पारादीप जिल्ह्यातले एक इंजीनियर अमरेश सामंत यांनी केलं आहे. अमरेश यांनी छोटी छोटी जंगल उभारली आहेत, ज्यामुळे आज अनेक गावांचा बचाव होत आहे. मित्रानो, अशा प्रकारच्या कामांमध्ये जर आपण समाजाला सहभागी करून घेतलं तर मोठे परिणाम  दिसून येतात. जसे तामिळनाडूच्या कोईमतूरमध्ये बस कन्डक्टरचे काम करणारे मरिमुथु योगनाथन आहेत.  योगनाथान हे आपल्या बसमधील प्रवाशांना तिकीट देतात, तेव्हा त्याबरोबर एक रोपटे देखील मोफत देतात. अशा प्रकारे  योगनाथन यांनी कितीतरी झाडे लावली आहेत. योगनाथन आपल्या वेतनाचा मोठा हिस्सा याच कामावर खर्च करत आले आहेत. आता हे ऐकल्यानंतर असा कोणता नागरिक असेल जो मरिमुथु योगनाथन यांच्या कामाची प्रशंसा करणार नाही. त्यांच्या या प्रेरणादायी कार्यासाठी मी मनापासून त्यांच्या या प्रयत्नांचे खूप अभिनंदन करतो.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,  Waste पासून Wealth म्हणजेच कचऱ्यापासून सोने बनवण्याबाबत आपण सर्वानी पाहिले देखील आहे, ऐकले देखील आहे, आणि आपणही इतरांना सांगत असतो. काहीसे अशाच प्रकारे कचऱ्याला मौल्यवान बनवण्याचे काम केले जात आहे. असेच एक उदाहरण केरळच्या  कोच्चि मधील  सेंट टेरेसा महाविद्यालयाचे आहे. मला आठवतंय कि 2017 मध्ये मी या महाविद्यालयाच्या संकुलात पुस्तक वाचनावरील एका कार्यक्रमात सहभागी झालो होतो. या महाविद्यालयाचे विद्यार्थी पुनर्वापर करता येईल अशी खेळणी सर्जनशील पद्धतीने बनवत आहेत. हे विद्यार्थी, जुने कपडे, टाकण्यात आलेले लाकडाचे तुकडे, बॅग आणि बॉक्सेसचा वापर खेळणी बनवण्यासाठी करत आहेत. काही विद्यार्थी कोडे तयार करत आहेत, तर काही कार आणि रेल्वेगाडी बनवत आहेत. इथे या गोष्टीबर विशेष लक्ष दिले जाते कि खेळणी सुरक्षित असण्याबरोबरच मुलांना खेळता  येतील अशी असतील. आणि या संपूर्ण प्रयत्नांची एक चांगली गोष्ट ही देखील आहे की ही खेळणी अंगणवाडीतल्या मुलांना खेळण्यासाठी दिली जातात. आज जेव्हा भारत खेळणी उत्पादनात वेगाने पुढे जात असताना कचऱ्यातून मूल्य निर्मितीचे  हे  अभियान, हा अभिनव प्रयोग खूप महत्वाचा आहे.  आंध्र प्रदेशच्या  विजयवाडा  इथं  एक प्राध्यापक  श्रीनिवास पदकांडला म्हणून आहेत. ते खूपच रंजक काम करत आहेत. त्यांनी ऑटोमोबाईल मेटल स्क्रॅपमधून शिल्प बनवली आहेत. त्यांनी बनवलेली ही भव्य शिल्पे सार्वजनिक उद्यानांमध्ये बसवण्यात आली आहेत आणि लोक त्याकडे खूप उत्साहाने पाहत आहेत. इलेक्ट्रॉनिक आणि ऑटोमोबाईल कचऱ्याच्या पुनर्वापराचा हा एक अभिनव प्रयोग आहे. मी पुन्हा एकदा कोच्चि आणि  विजयवाड़ाच्या या प्रयत्नांची प्रशंसा करतो आणि आशा करतो की अशा प्रयत्नांमध्ये आणखी लोक पुढे येतील. |

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, भारतीय लोक जगाच्या कानाकोपऱ्यात जिथे कुठे जातात तिथे अभिमानाने सांगतात कि ते भारतीय आहेत. आपला  योग, आयुर्वेद, तत्त्वज्ञान कायकाय नाही आपल्याकडे , ज्याचा आपल्याला अभिमान वाटतो , अभिमानाच्या गोष्टी करतो, त्याचबरोबर आपली स्थानिक भाषा, बोली, ओळख, पेहराव खाणे-पिणे याचाही अभिमान बाळगतो. आपल्याला नवे हवे असते आणि तेच तर जीवन असते, मात्र त्याचबरोबर जुने गमवायचे नाही. आपल्याला अतिशय  परिश्रमपूर्वक आपल्या आजूबाजूला असलेल्या या सांस्कृतिक वारशाचे जतन करायचे आहे, नव्या पिढीपर्यंत पोचवायचे आहे. हेच  काम, आज, आसाममध्ये राहणारे  ‘सिकारी टिस्सौ’ अतिशय मनापासून करत आहेत. कार्बी अँग्लोन्ग जिल्ह्यातले  ‘सिकारी टिस्सौ’ गेल्या 20 वर्षांपासून कार्बी भाषेचे दस्तऐवजीकरण करत आहेत . कोणे एके काळची एका युगातली  ‘कार्बी आदिवासी’ बंधू-भगिनींची ‘कार्बी’ भाषा आज मुख्य प्रवाहातून गायब होत आहे.

‘सिकारी टिस्सौ’ यांनी हे ठरवले होते कि आपली ही ओळख ते कायम राखतील आणि आज त्यांच्या प्रयत्नांमुळे कार्बी भाषेच्या बऱ्याच माहितीचे दस्तऐवजीकरण झाले आहे. या प्रयत्नांबद्दल त्यांचे अनेक ठिकाणी  कौतुक देखील झाले आहे आणि पुरस्कार देखील मिळाला आहे. ‘मन की बात’ च्या माध्यमातून ‘सिकारी टिस्सौ’ यांचे मी अभिनंदन तर करत आहेच मात्र देशाच्या अनेक भागात अशा प्रकारचे अनेक साधक असतील, जे  एक काम हाती घेऊन मेहनत करत असतील , त्या सर्वांचे देखील मी अभिनंदन करतो.

 माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, कोणतीही नवी सुरुवात , नवा प्रारंभ नेहमीच खूप खास  असतो. नवीन सुरुवातीचा अर्थ आहे नवीन शक्यता-नवीन प्रयत्न  नवीन प्रयत्नांचा अर्थ आहे  – नवी  ऊर्जा आणि नवा  जोश. हेच कारण आहे  कि विविध राज्ये आणि क्षेत्रांमध्ये तसेच विविधतेने नटलेल्या आपल्या  संस्कृतीत कुठलीही सुरुवात उत्सव म्हणून साजरी करण्याची परंपरा आहे. आणि ही वेळ नवीन सुरुवात आणि नव्या उत्सवांच्या आगमनाची आहे. होळी देखील वसंत हा उत्सव म्हणून साजरी करण्याची  एक परंपरा आहे. ज्यावेळी आपण रंगांबरोबर होळी साजरी करत असतो, त्यावेळी वसंत देखील आपल्या चहूबाजूला नवीन रंग पसरवत असतो.

याच वेळी फुले उमलायला लागतात आणि निसर्ग जिवंत होतो. देशाच्या विविध भागात लवकरच नवीन वर्ष देखील साजरे केले जाईल. मग ते उगादी असेल, किंवा पुथंडू, गुढी पाडवा असेल किंवा मग बिहू, नवरेह असेल, किंवा पोइला, किंवा मग  बोईशाख असेल किंवा बैसाखी – संपूर्ण  देश, उमंग, उत्साह आणि नव्या आशेच्या रंगात रंगलेला दिसेल. याच काळात केरळ देखील सुंदर विशु उत्सव साजरा करते. त्यानंतर लगेचच  चैत्र नवरात्रीचे पवित्र पर्व देखील सुरु होईल.  चैत्र महिन्याच्या नवव्या दिवशी आपल्याकडे रामनवमीचा सण असतो.  भगवान रामाच्या जन्मोत्सवाबरोबरच  न्याय आणि पराक्रमाच्या एका नव्या युगाची सुरुवात म्हणून देखील साजरा केला जातो. या काळात चोहोबाजूला उत्साहाबरोबरच  भक्तिभावाने भारलेले वातावरण असते. जे लोकांना आणखी जवळ आणते, त्यांना कुटुंब आणि समाजाशी जोडते, परस्पर संबंध मजबूत करते. या सणांच्या निमित्ताने मी सर्व देशवासियांना शुभेच्छा देतो.

मित्रानो, याच दरम्यान 4 एप्रिलला देश ईस्टर देखील साजरा करेल. येशू ख्रिस्ताच्या  पुनर्जीवनाचा  उत्सव म्हणून ईस्टरचा सण साजरा केला जातो.  प्रतीकात्मक दृष्ट्या सांगायचे तर ईस्टर आयुष्याच्या नवीन सुरुवातीशी निगडित आहे. ईस्टर आशा पुनर्जीवित होण्याचे  प्रतीक आहे.

या पवित्र आणि शुभ प्रसंगी मी केवळ भारतातील ख्रिस्ती समुदायाला नव्हे तर जगभरातील ख्रिस्ती बांधवांना देखील शुभेच्छा देतो.

माझ्या प्रिय देशबांधवानो , आज  ‘मन की बात’ मध्ये आपण  ‘अमृत महोत्सव’ आणि देशाप्रति आपल्या कर्तव्यांबाबत बोललो. आपण  अन्य पर्व आणि सण -उत्सवांबाबतही चर्चा केली. याच दरम्यान आणखी एक पर्व येणार आहे जे आपल्या घटनात्मक अधिकार आणि कर्तव्यांचे स्मरण करून देते. ते आहे 14 एप्रिल  – डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांची जन्म जयंती. यावेळी  ‘अमृत महोत्सव’ मध्ये तर हा दिवस आणखी खास बनला आहे. मला विश्वास आहे , बाबासाहेबांची ही  जन्म जयंती आपण नक्कीच संस्मरणीय बनवू, आपल्या कर्तव्यांचा संकल्प करून त्यांना  श्रद्धांजली अर्पण करू. याच विश्वासासह तुम्हा सर्वाना सणांच्या पुन्हा एकदा शुभेच्छा. तुम्ही सर्व आनंदी रहा, निरोगी रहा, आणि उत्साहाने साजरे करा. याच कामनेसह पुन्हा एकदा आठवण करून देतो "दवाई भी – कड़ाई भी’ . खूप-खूप  धन्यवाद .

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार! काल माघ पौर्णिमेचा दिवस होता. माघ या महिन्याचा संबंध विशेषत्वानं नद्या, सरोवर आणि जलस्त्रोतांबरोबर असतो, असं मानलं जातं. आपल्या शास्त्रांमध्ये सांगितलं आहे की –

‘‘माघे निमग्नाः सलिले सुशीते, विमुक्तपापाः त्रिदिवम् प्रयान्ति।।’’

याचा अर्थ असा आहे की, माघ महिन्यामध्ये कोणत्याही पवित्र जलाशयामध्ये स्नान करणं, पवित्र मानलं जातं. दुनियेतल्या प्रत्येक समाजामध्ये नदीशी संबंधित काही ना काहीतरी परंपरा असतातच. नदीकाठच्या भागांमध्येच अनेक संस्कृती, वसाहती विकसित झाल्या आहेत. आपली संस्कृती हजारो वर्षांची आहे, त्यामुळे तिचा विस्तार आपल्या इथं खूप जास्त झाला आहे.देशाच्या कोणत्या ना कोणत्या कानाकोप-यामध्ये पाण्याशी संबंधित एखादा उत्सव, सण नाही,  असा भारतामध्ये  एकही  दिवस जाणार नाही. माघातल्या दिवसांमध्ये तर लोक आपलं घर, परिवार, घरातल्या सुख-सुविधा सोडून संपूर्ण महिनाभर नदीकिनारी ‘कल्पवास’  करण्यासाठी जाणारी अनेक मंडळी आहेत. यंदा हरिव्दारमध्ये कुंभही होत आहे. आपल्यासाठी जल म्हणजे जीवन आहे. आस्था आहे आणि विकासाची धारासुद्धा आहे. एकप्रकारे पाणी हे परिसापेक्षा जास्त महत्वपूर्ण आहे. लोखंडाला जर परिसाच्या स्पर्श झाला, तर त्याचं सोन्यामध्ये रूपांतर होतं असं म्हणतात. त्याचप्रमाणं पाण्याचा स्पर्श जीवनासाठी जरूरीचा आहे. विकासासाठीही पाण्याची गरज आहे.

मित्रांनो, माघ महिना आणि पाणी यांचा संबंध जोडला जाण्यामागं कदाचित आणखी एक कारण असू शकेल. माघानंतरच थंडी कमी होत जाते आणि उन्हं तापायला लागतं. यासाठी पाण्याच्या बचतीसाठी आपण आत्तापासूनच प्रयत्न सुरू केले पाहिजेत. काही दिवसांनंतर म्हणजे दिनांक 22 मार्च या तारखेला ‘जागतिक जल दिन’ येत आहे.

उत्तर प्रदेशातल्या आराध्या जी यांनी मला लिहिलं आहे की, दुनियेमध्ये कोट्यवधी लोकांना आपल्या जीवनाचा खूप मोठा काळ पाण्याच्या कमतरतेची-अभावाची पूर्तता करण्यासाठीच घालवावा लागतो. ‘पाण्याविना सर्व  काही व्यर्थ’ असं उगाच म्हटलेलं नाही. पाणीसंकट सोडविण्यासाठी एक खूप चांगला संदेश पश्चिम बंगालमधल्या उत्तर दीनाजपूर इथल्या सुजीत जी, यांनी मला पाठवला आहे. सुजीत यांनी लिहिले आहे की, निसर्गाने पाण्याच्या रूपानं आपल्या सर्वांना एक सामूहिक भेट दिली आहे. त्यामुळे ती भेट जपून खर्च करण्याची जबाबदारीही सामूहिक आहे. ज्याप्रमाणे सामूहिक भेट आहे, त्याप्रमाणे ती भेट सांभाळण्याची जबाबदारीही सामूहिक, ही गोष्ट तर अगदी  योग्य आहे. सुजीत जी, यांचं म्हणणं, एकदम बरोबर आहे. नदी, तलाव, सरोवर, पावसाचं  अथवा जमिनीतलं असं सर्व पाणी, प्रत्येकासाठी आहे.

मित्रांनो, एके काळी गावामध्ये असलेल्या विहिरी, वाव, पोखर, गावतळी यांची देखभाल सर्व गावकरी मिळून करीत असत. आत्ताही असाच प्रयत्न तामिळनाडूतल्या तिरूवन्नामलाई इथं होत आहे. इथल्या स्थानिक लोकांनी आपल्या विहिरी संरक्षित करण्यासाठी मोहीम सुरू केली आहे. हे लोक आपल्या भागातल्या अनेक वर्षांपासून बंद पडलेल्या सार्वजनिक विहिरींना पुन्हा एकदा जीवंत करीत आहेत.

मध्य प्रदेशातल्या अगरोथा गावातल्या बबीता राजपूत जी जे काही करीत आहेत, त्यापासून आपल्या सर्वांनाच प्रेरणा मिळेल. बबीताजींचे गाव बुंदलखंडात आहे. त्यांच्या गावाजवळच आधी एक खूप मोठा तलाव होता. तो तलाव सुकून गेला. त्यांनी गावातल्याच इतर महिलांना बरोबर घेऊन त्या तलावापर्यंत पाणी घेऊन जाण्यासाठी एक कालवा बनवला. या कालव्याच्या माध्यमातून पावसाचं पाणी थेट तलावामध्ये जायला लागलं. आता हा तलाव पाण्यानं भरलेला असतो.

मित्रांनो, उत्तराखंडच्या बागेश्वरमध्ये वास्तव्य करणारे जगदीश कुनियाल जी यांनी केलेल्या कामातूनही खूप काही शिकता येणार आहे. जगदीशजी यांचं  गाव आणि आजू-बाजूचा परिसर पाण्याची गरज भागविण्यासाठी नैसर्गिक स्त्रोतांवर अवलंबून होता. परंतु काही वर्षे झाली, हे नैसर्गिक स्त्रोत आटून गेले. यामुळं  त्यांच्या संपूर्ण भागामध्ये पाण्याचं  संकट अधिकाधिक बिकट बनायला लागलं. जगदीशजी यांनी या संकटावर उत्तर म्हणून वृक्षारोपण करण्याचा दृढनिश्चय केला. त्यांनी संपूर्ण परिसरामध्ये गावातल्या लोकांना बरोबर घेऊन हजारों रोपांची-वृक्षांची लागवड केली आणि आज त्यांच्या भागामध्ये जो आटलेला जलस्त्रोत होता, तो आता पुन्हा पाण्यानं भरला आहे.

मित्रांनो, पाण्याच्याबाबतीत आपण अशा पद्धतीनं आपली सामूहिक जबाबदारी जाणून घेतली पाहिजे. भारताच्या बहुतांश भागामध्ये मे-जूनमध्ये पावसाला प्रारंभ होतो. आपल्या परिसरातल्या जलस्त्रोतांची स्वच्छता करण्यासाठी आणि येणा-या पावसाच्या पाण्याचा संचय करण्यासाठी, आपण सर्वजण आत्तापासूनच 100 दिवसांचं एखादं अभियान सुरू करू शकतो का? हाच विचार करून आता काही दिवसांतच जलशक्ती मंत्रालयाच्यावतीनंही जल शक्ती अभियान म्हणजेच ‘कॅच द रेन’ ही सुरू करण्यात येणार आहे. या अभियानाचा मूलमंत्र आहे, – ‘‘कॅच द रेन, व्हेअर इट फॉल्स, व्हेन इट फॉल्स’’ या मोहिमेसाठी आपण आत्तापासूनच काम सुरू करूया. आापल्याकडं  ज्या आधीपासूनच  रेन वॉटर हार्वेस्टिंग सिस्टम आहेत, त्यांची दुरूस्ती करून घ्यायची आहे. गावांची, तलावांची, पोखर,वाव यांची स्वच्छता करून घेऊ. जलस्त्रोतांपर्यंत जात असलेल्या पाण्यामध्ये जर कुठे अडथळा येत असेल, तर ते दूर करूया आणि जास्तीत जास्त पावसाच्या पाण्याचा संचय कसा होईल, याकडे लक्ष देऊया.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, ज्यावेळी माघ महिना आणि त्याच्या आध्यात्मिक, सामाजिक महत्वाची चर्चा होते, त्यावेळी ती चर्चा एक नावाशिवाय पूर्णच होत नाही. हे नाव आहे- संत रविदास जी यांचं! माघ पौर्णिमेला संत रविदास जी यांची जयंती असते. आजही संत रविदास जींचे शब्द, त्यांचे ज्ञान, आपल्याला मार्गदर्शन करतात. त्यांनी म्हटलं  होतं की –

एकै माती के सभ भांडे,

सभ का एकौ सिरजनहार।

रविदास व्यापै एकै घट भीतर,

सभ कौ एकै घडै़ कुम्हार ।।

याचा अर्थ असा आहे की, आपण सर्वजण एकाच मातीनं बनलेली भांडी आहोत. आपल्या सर्वांना एकानंच बनवलंय-घडवलंय. संत रविदासजी यांनी समाजामध्ये असलेल्या विकृतीविषयी नेहमीच मोकळेपणानं आपलं मनोगत व्यक्त केलंय.   त्यांनी त्या विकृती समाजासमोर मांडल्या. त्यांच्यामध्ये सुधारणा करण्यासाठी मार्ग दाखवला आणि म्हणूनच मीरा जी यांनी रविदास यांच्याविषयी म्हटलं होतं –

‘‘गुरू मिलिया रैदास, दीन्हीं ज्ञान की गुटकी’’।

संत रविदास यांचं  जन्मस्थान असलेल्या वाराणसी या क्षेत्राबरोबर माझा खूप मोठा संबंध आहे, हे मी स्वतःचं भाग्य मानतो. संत रविदास जी यांनी जीवनामध्ये गाठलेली आध्यात्मिक उंची आणि त्यांच्याठायी असलेली अपार ऊर्जा यांचा अनुभव मी वाराणसी या तीर्थक्षेत्री घेतला आहे. मित्रांनो, रविदास सांगत होते-

करम बंधन में बन्ध रहियो, फल की ना तज्जियो आस।

कर्म मानुष का धर्म है, सत् भाखै रविदास ।।

याचा अर्थ असा की, आपण निरंतर आपलं कर्म करीत राहिलं पाहिजे, मग त्याचं फळ तर नक्कीच मिळेल. म्हणजेच कर्मानं सिद्धी साध्य होतेच. संत रविदास यांची आणखी एक गोष्ट आजच्या युवावर्गानं जरूर शिकली पाहिजे. युवकांनी कोणतंही काम करताना, स्वतःला, जुन्या पद्धती, रिती यांच्यामध्ये स्वतःला अडकवून घेता कामा नये. आपल्या जीवनात, नेमकं  कोणतं  काम करायचंय , कसं  करायचंय, हे स्वतःच ठरवावं. कामाची पद्धतही आपण स्वतःच निश्चित करावी. आपलं लक्ष्यही स्वतः ठरवावं. जर आपली सद्सद्विवेकबुद्धी आणि आत्मविश्वास मजबूत असेल तर मग तुम्हाला दुनियेतल्या कोणत्याही गोष्टीला घाबरण्याची गरज नाही. असं मी का सांगतोय, हे जाणून घ्या. पूर्वापार सुरू असलेल्या पद्धतीप्रमाणं काम करणं अनेकवेळा युवकांना खरोखरीच आवडत नाही, तरीही त्यामध्ये बदल कसा काय करायचा- असा विचार करून आपल्याकडचे युवक दबावामुळं मनपसंत काम करू शकत नाहीत, हे मी पाहिलं आहे. वास्तविक तुम्हा मंडळींना कधीही नवा विचार करणं, नवीन काही काम करणं यासाठी संकोच वाटता कामा नये. संत रविदास जी यांनी आणखी एक महत्वपूर्ण संदेश दिला आहे. हा संदेश आहे, तो म्हणजे-  ‘‘आपल्या पायावर उभं राहणं’’  आपली स्वप्नं पूर्ण करण्यासाठी आपण दुस-या कुणावर तरी अवलंबून रहावं, हे तर अजिबातच बरोबर नाही. जे काही- जसं आहे, तसंच सुरू रहावं, असं रविदासजींना कधीच वाटत नव्हतं. आणि आज आपण पाहतो की, देशातले युवकही असा विचार कधीच करणार नाहीत. आज ज्यावेळी देशातल्या युवकांमध्ये मी नवसंकल्पनांचे चैतन्य पाहतो, त्यावेळी वाटतं की, आमच्या युवकांविषयी संत रविदासजींना नक्कीच अभिमान वाटला असता.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आज ‘राष्ट्रीय विज्ञान दिवस’ही आहे. आजचा दिवस भारताचे महान वैज्ञानिक, डॉक्टर सी.व्ही. रमण यांनी शोधून काढलेल्या ‘रमण इफेक्ट’ला समर्पित आहे. केरळच्या योगेश्वरन यांनी ‘नमोॲप’वर लिहिलं आहे की, रमण इफेक्टच्या शोधामुळं  संपूर्ण विज्ञानाची दिशाच बदलली गेली होती. यासंबंधित एक खूप चांगला संदेश मला नाशिकच्या स्नेहीलजी यांनीही पाठवला आहे. स्नेहीलजी यांनी लिहिलं आहे की, आपल्या देशात अगणित संशोधक आहेत, त्यांनी दिलेल्या योगदानाशिवाय विज्ञानामध्ये इतकी प्रगती झाली नसती. आपल्याला दुनियेतल्या इतर वैज्ञानिकांची माहिती असते, तशीच आपण भारतातल्या संशोधकांची माहितीही जाणून घेतली पाहिजे. ‘मन की बात’च्या या श्रोत्यांनी व्यक्त केलेल्या मताशी मीही सहमत आहे. आपल्या युवकांनी भारतातल्या संशोधकांचा इतिहास- आमच्या वैज्ञानिकांनी केलेलं कार्य याविषयी माहिती वाचावी आणि त्यांना जाणून घ्यावं, अशी माझीही इच्छा आहे.

मित्रांनो, ज्यावेळी आपण विज्ञान-शास्त्र याविषयावर बोलतो, त्यावेळी लोकांना भौतिक-रसायन शास्त्र अथवा प्रयोगशाळा यांच्यापुरता हा विषय सीमित आहे असं वाटतं. मात्र विज्ञानाचा विस्तार त्यापेक्षा खूप प्रचंड आहे आणि ‘आत्मनिर्भर भारत अभियान’ मध्ये तर विज्ञानाच्या शक्तीचे खूप जास्त योगदानही आहे. आपण विज्ञानाला ‘लॅब टू लँड’ म्हणजेच ‘प्रयोगशाळेपासून ते भूमीपर्यंत’ असा मंत्र मानून पुढं नेलं पाहिजे.

यासंदर्भात उदाहरण म्हणून हैद्राबादच्या चिंतला वेंकट रेड्डी यांचं देता येईल. रेड्डी जी यांच्या एका डॉक्टर मित्रानं त्यांना एकदा ‘विटामिन-डी’ च्या कमतरतेमुळं  होणारे आजार आणि त्याचे धोके, यांच्याविषयी सांगितलं. रेड्डी जी शेतकरी आहेत. त्यांनी या समस्येवर उपाय योजना म्हणून आपण काय करू शकतो? यावर विचार करायला सुरूवात केली. त्यांनी खूप परिश्रम केले आणि गहू, तांदूळ या पिकांचे ‘विटामीन-डी’ युक्त वाण विकसित केलं. याच महिन्यामध्ये जिनिव्हाच्या ‘जागतिक बौद्धिक संपदा संघटनेकडून त्यांनी  विकसित केलेल्या पिकांच्या वाणांचे बौद्धिक स्वामित्वही त्यांना मिळालं आहे. अशा संशोधक वेंकट रेड्डी यांना आमच्या सरकारनं गेल्या वर्षी पद्मश्रीचा पुरस्कार देऊन गौरवलं होतं.

अशाच अनेक नवसंकल्पना प्रत्यक्षात आणून लडाखचे उरगेन फुत्सौग काम करीत आहेत. उरगेनजी इतक्या उंचस्थानीही सेंद्रीय पद्धतीने शेती करून जवळपास 20 प्रकारची पिके घेतात. चक्राकार पद्धतीनं ते शेती करतात. म्हणजेच एका पिकाच्या वाया जाणा-या कच-याचा ते दुस-या पिकासाठी खत म्हणून वापर करतात. आहे की नाही कमाल?

याच पद्धतीनं गुजरातमधल्या पाटण जिल्ह्यात कामराज भाई चौधरी यांनी घरामध्येच शेवग्याचं  अतिशय चांगले बियाणं  विकसित केलं  आहे. शेवग्याला काही लोक सहजन किंवा सर्गवा, मोरिंगा असंही म्हणतात. इंग्लिशमध्ये याला ‘ड्रम स्टिक’ असं म्हणतात. जर चांगलं बियाणं असेल तर झाडाला खूप शेवग्याच्या शेंगा लागतात. शेंगांचा दर्जाही चांगला असतो. आपल्या शेवग्याच्या शेंगा आता तामिळनाडू आणि पश्चिम बंगाल या राज्यांमध्ये पाठवून त्यांनी उत्पन्न वाढवलंय.

मित्रांनो, आजकाल चिया सीडस् हे नाव तुम्ही लोकांनी खूप ऐकलं असेल. आरोग्याविषयी जे जागरूक आहेत, त्या लोकांना चिया सीडचं  महत्व वाटतं. जगभरातून त्याला खूप मोठी मागणी आहे. भारतामध्ये बहुतांश प्रमाणात चिया सीड बाहेरून मागवले जाते. परंतु आता  चिया सीडस् बाबतीत आत्मनिर्भर बनण्याचा संकल्पही अनेक लोकांनी केला आहे. अशाच प्रकारे उत्तर प्रदेशातल्या बाराबंकी इथल्या हरिश्चंद्र जी यांनी चिया सीडस्ची शेती सुरू केली आहे. चिया सीडस्च्या शेतीमुळे त्यांच्या कृषी उत्पन्नामध्ये वाढ होणार आहे आणि आत्मनिर्भर भारत अभियानालाही मदत मिळणार आहे.

मित्रांनो, कृषी कच-यातून संपत्ती निर्माण करण्याचेही अनेक प्रयोग देशभरामध्ये यशस्वी होत आहेत. ज्याप्रमाणे मदुराईच्या मुरूगेसन जी यांनी केळाच्या कच-यापासून दोरखंड बनविण्याचे यंत्र तयार केलं आहे. मुरूगेसनजी यांच्या या नवसंकल्पनेमुळे पर्यावरण आणि कचरा यांच्या समस्येवर उपाय मिळणार आहे तसंच शेतकरी बांधवांना अतिरिक्त उत्पन्न कमावण्याचा मार्गही मिळणार आहे.

मित्रांनो, ‘मन की बात’ च्या श्रोत्यांना इतक्या सर्व लोकांविषयी माहिती देण्यामागं  माझा हेतू हाच आहे की, आपण सर्वांनी या वेगळं काम करणा-या लोकांकडून प्रेरणा घ्यावी. ज्यावेळी देशाचा प्रत्येक नागरिक आपल्या जीवनामध्ये विज्ञानाचा विस्तार करेल, प्रत्येक क्षेत्रामध्ये विज्ञान येईल, त्यावेळी प्रगतीचे मार्गही मुक्त होणार आहेत आणि देश आत्मनिर्भर बनणार आहे. अशा अनेक गोष्टी देशाचा प्रत्येक नागरिक करू शकतो, असा मला विश्वास आहे.

माझ्या प्रिय मित्रांनो, कोलकाताचे रंजन जी यांनी आपल्या पत्रामध्ये खूप चांगला आणि मूलभूत म्हणावा असा प्रश्न उपस्थित केला आहे आणि त्याचबरोबर एका चांगल्या पद्धतीनं त्या प्रश्नाला उत्तर देण्याचाही प्रयत्न केला आहे. रंजन जी यांनी लिहिलं आहे, ज्यावेळी आपण आत्मनिर्भर होण्याची चर्चा करतो, त्यावेळी त्याचा  आमच्यासाठी नेमका काय अर्थ असतो? या प्रश्नाच्या उत्तरामध्ये त्यांनीच पुढं  लिहिलं आहे की, – ‘‘ आत्मनिर्भर भारत अभियान’ केवळ सरकारी धोरण नाही, तर एक राष्ट्रीय चैतन्य आहे. त्यांना असं वाटतं की, आत्मनिर्भर होण्याचा अर्थ असा आहे की, आपल्या नशीबाचा निर्णय स्वतः करणं-घेणं. याचाच अर्थ आपण स्वतःच आपल्या भाग्याचे नियंता होणं. आपल्या जीवनाचं शिल्पकार आपणच होणं. रंजनबाबू यांचं म्हणणं अगदी शंभर टक्के योग्य आहे. त्यांचं हे म्हणणं मी पुढे नेत असंही म्हणतो की, आत्मनिर्भरतेची पहिली अट असते – आपल्या देशाच्या वस्तूंविषयी, मालाविषयी अभिमान बाळगणे. आपल्या देशातल्या लोकांनी बनविलेल्या वस्तूंचा अभिमान वाटणं. ज्यावेळी प्रत्येक देशवासीयाला असा अभिमान वाटेल, त्यावेळी देशवासी त्या वस्तूशी जोडला जाईल  आणि मग आत्मनिर्भर भारत बनेल. फक्त हे एक आर्थिक अभियान राहणार नाही. ते एक राष्ट्रीय चैतन्य बनेल. ज्यावेळी आपण आकाशामध्ये आपल्या देशामध्ये बनवलेल्या तेजस लढाऊ विमानांची उत्तुंग भरारी आणि कलाकारी पाहतो, ज्यावेळी भारतामध्ये बनलेले रणगाडे, भारतामध्ये बनलेली क्षेपणास्त्रे, पाहतो, त्यावेळी आपल्याला गौरव वाटतो. ज्यावेळी समृद्ध देशांमध्ये आपण मेट्रो ट्रेनमध्ये ‘मेड इन इंडिया’ असा शिक्का असलेले कोच पाहतो, ज्यावेळी डझनभर देशांमध्ये ‘मेड इन इंडिया’ कोरोनाची लस पोहोचताना पाहतो, त्यावेळी आमची मान अभिमानानं  अधिक उंचावते. असं नाही की, मोठ-मोठ्या गोष्टींमुळेच भारताला आत्मनिर्भरता येईल. भारतामध्ये बनणारे कापड, भारतातल्या प्रतिभावंत कारागिरांनी बनविलेल्या हस्तकलेच्या वस्तू, भारतातली इलेक्ट्रॉनिक उपकरणं, भारतात बनणारे मोबाइल, प्रत्येक क्षेत्रामध्ये, आपल्याला गौरव वाढवायचा आहे. ज्यावेळी आपण असा विचार करून पुढची वाटचाल करणार आहोत, त्याचवेळी ख-या अर्थाने देश आत्मनिर्भर बनणार आहे. आणि मित्रांनो, आत्मनिर्भर भारताचा हा  मंत्र, देशातल्या गावां-गावांमध्ये पोहोचतोय, याचा मला आनंद होत आहे. बिहारमधल्या बेतियामध्येही असंच झालं आहे. याविषयीची माहिती  मला प्रसार माध्यमांतून वाचायला मिळाली.

बेतियाचे रहिवासी प्रमोदजी दिल्लीत एका एलईडी बल्ब बनविणाऱ्या कारखान्यात तंत्रज्ञ म्हणून काम करायचे,  कारखान्यात काम करत असताना त्यांनी ही संपूर्ण निर्मिती प्रक्रिया व्यवस्थित समजून घेतली. परंतु कोरोनना काळात प्रमोद जी यांना त्यांच्या घरी परत जावे लागले. प्रमोद जी घरी परत आल्यावर त्यांनी काय केले हे तुम्हाला माहित आहे का? त्यांनी एलईडी बल्ब तयार करण्याचा स्वतःचा एक छोटासा कारखाना सुरु केला. त्यांनी या कामात आपल्या परिसरातील काही तरुणांना सोबत घेतले घेतले आणि काही महिन्यांमध्येच कारखान्यात काम करणारा एक कामगार ते कारखान्याचा मालक असा प्रवास पूर्ण केला. तोही आपल्या स्वतःच्या घरात राहून.

अजून एक उदाहरण आहे- उत्तरप्रदेशातील गढमुक्तेश्वर मधील. गढमुक्तेश्वर येथे राहणाऱ्या संतोष जी यांनी कोरोना काळातील संकटाचे रूपातंर कसे संधीत केले हे त्यांनी एका पत्राद्वारे आम्हाला कळवले. संतोषजी यांचे पूर्वज हुशार कारागीर होते, ते चटई बनवायचे. कोरोना काळात जेव्हा सर्व कामकाज ठप्प झाले होते तेव्हा या लोकांनी उत्साहाने चटई बनविण्याचे काम सुरू केले. आणि अगदी अल्पावधीतच त्यांना केवळ उत्तर प्रदेशमधूनच नव्हे तर इतर राज्यांकडूनही त्यांच्या चटईला मागणी वाढू लागली. या भागातील शेकडो वर्ष जुन्या सुंदर कलेलाही यामुळे एक नवीन पाठबळ  मिळाल्याचे संतोष जी यांनी सांगितले आहे.

मित्रांनो, देशभरात अशी अनेक उदाहरणे आहेत जिथे लोक 'आत्मनिर्भर भारत अभियान’ मध्ये अशाच प्रकारे आपले योगदान देत आहेत. आज सर्वसामान्यांच्या हृदयात वाहणारी ही एक भावना बनली आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मी नामोॲपवर गुडगाव येथे राहणारे मयूर यांची एक मनोरंजक पोस्ट पहिली. ते पक्षी निरीक्षक आणि निसर्ग प्रेमी आहेत. मी हरियाणामध्ये राहतो, परंतु, तुम्ही आसाम आणि विशेषतः काझीरंगा येथे राहणाऱ्या लोकांविषयी बोलावे अशी माझी इच्छा आहे असे त्यांनी पोस्ट मध्ये लिहिले आहे. मला वाटले मयूरजी तिथले गौरव असणाऱ्या गेंड्या (रिनोस) बद्दल बोलतील परंतु त्यांनी काझीरंगामधल्या पाण पक्षांच्या (वॉटर-फॉउल्स) वाढलेल्या आकड्यासाठी त्यांनी आसामच्या लोकांचे कौतुक केले. वॉटर-फॉउल्सला सोप्या शब्दात काय म्हणतात याचा मी शोध घेत होतो, तेव्हा मला एक शब्द सापडला – पाणपक्षी. असे पक्षी ज्यांचे घरटे झाडांवर नाही तर पाण्यावर आहेत, जसे बदके इत्यादी. काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान आणि व्याघ्र प्रकल्प प्राधिकरण मागील काही काळापासून पाण पक्ष्यांची वार्षिक गणना करत आहे. या गणनेत पाण पक्ष्यांची संख्या आणि त्यांचे आवडते निवासस्थान याची माहिती मिळते. दोन-तीन आठवड्यांपूर्वी पुन्हा सर्वेक्षण केले होते. गेल्या वर्षीच्या तुलनेत या वेळी पाण पक्ष्यांची संख्या सुमारे एकशे पंचाहत्तर (175) टक्क्यांनी वाढली आहे हे जाणून तुम्हालाही आनंद होईल. या गणनेदरम्यान काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यानात पक्ष्यांच्या एकूण 112 प्रजाती पाहायला मिळाल्या. यापैकी 58 प्रजाती या युरोप, मध्य आशिया आणि पूर्व आशियासह जगाच्या विविध भागांमधून आलेले हिवाळी स्थलांतरित पक्षी आहेत. यामागील महत्त्वाचे कारण म्हणजे येथे मोठ्या प्रमाणात जलसाठा असण्या सोबतच मानवी हस्तक्षेप फारच कमी आहे. काही ठिकाणी, सकारात्मक मानवी हस्तक्षेप देखील खूप महत्वाचा आहे.

आसामचे जादव पायेंग यांचीच गोष्ट पहा. आपल्यातील काही लोकांना त्यांच्याबद्दल माहित देखील असेल. त्यांच्या कामांसाठी त्यांना पद्म पुरस्कार मिळाला आहे. जादव पायेंग यांनी  आसाममधील माजुली बेटात सुमारे 300 हेक्टर क्षेत्रात वृक्षारोपण कार्यात सक्रिय योगदान दिले आहे. ते वन संवर्धनासाठी काम करतात तसेच ते लोकांना वृक्षारोपण आणि जैवविविधता संवर्धनासाठी प्रेरित देखील करतात.

मित्रांनो, आसाममधील मंदिरे देखील निसर्ग संवर्धनात आपली स्वतःची एक वेगळी भूमिका बजावत आहेत, जर तुम्ही लक्षपूर्वक पहिले तर इथल्या प्रत्येक मंदिराच्या परिसरात तुम्हाला एक तलाव दिसेल. हाजो येथील हयाग्रीव मधेब मंदिर, सोनीतपूर येथील नागाशंकर मंदिर आणि गुवाहाटी येथील उग्रतारा मंदिराच्या जवळ अशी अनेक तळी आहेत. कासव्यांच्या नामशेष होत असलेल्या प्रजातींचे संरक्षण करण्यासाठी या तळ्यांचा उपयोग केला जात आहे. आसाममध्ये कासवांची सर्वाधिक प्रजाती आहेत. कासवांचे संवर्धन, प्रजनन व प्रशिक्षण यासाठी मंदिरांतील हे तलाव एक उत्कृष्ट स्थान बनू शकतात.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, काही लोकांना असे वाटते की नवनिर्मितीसाठी वैज्ञानिक असणे आवश्यक आहे, तर काहींना असे वाटते की इतरांना काहीतरी शिकवण्यासाठी शिक्षक असणे गरजेचे आहे. ज्यांना या विचाराला आव्हान देणारी लोकं नेहमीचे कौतुकास पात्र असतात. आता हेच बघा, एखादी व्यक्ती एखाद्या व्यक्तीला सैनिक बनण्याचे प्रशिक्षण देत असेल तर त्याचे स्वतःचे सैनिक असणे आवश्यक आहे का?  तुम्ही विचार करत असाल, हो आवश्यक आहे. पण इथेच थोडीसी कलाटणी आहे.

कमलाकांत यांनी MyGov वर एक मीडिया रिपोर्ट सामायिक केला आहे ज्यामध्ये काहीतरी वेगळेच म्हटले आहे. ओडिशाच्या अरखुडा मध्ये एक गृहस्थ आहेत – नायक सर | त्याचे खरे नाव आहे सिलू नायक पण सर्वजण त्यांना नायक सर म्हणतात. वास्तविक ते मॅन ऑन अ मिशन आहेत. सैन्यात भरती होऊ इच्छिणाऱ्या तरुणांना ते मोफत प्रशिक्षण देतात. नायक सरांच्या संघटनेचे नाव महागुरु बटालियन असे आहे. इथे शारीरिक स्वास्थ्यापासून ते मुलाखती पर्यंत आणि लेखनापासून ते प्रशिक्षणा पर्यंत सर्व गोष्टींचे प्रशिक्षण दिले जाते. त्यांनी ज्या लोकांना प्रशिक्षण दिले आहे त्यांनी सैन्य, नौदल, हवाई दल, सीआरपीएफ, बीएसएफ सारख्या दलांमध्ये आपले स्थान निर्माण केले आहे हे जाणून तुम्हाला आश्चर्य वाटेल. सिल्लू नायक यांनी स्वतः ओडिशा पोलिस दलात भरती होण्यासाठी करण्याचा प्रयत्न केला होता परंतु त्यांना यश मिळाले नाही, असे असूनही, त्यांनी त्यांना मिळालेल्या प्रशिक्षणाच्या आधारे अनेक तरुणांना देश सेवेसाठी पात्र केले आहे हे ऐकून देखील तुम्हाला आश्चर्य वाटेल. चला, आपण सर्वजण नायक सरांना आपल्या देशासाठी आणखी नायक तयार करण्यासाठी शुभेच्छा देऊया.

मित्रांनो, कधीकधी अगदी छोटे आणि साधे प्रश्न देखील आपले मन विचलित करतात. हे प्रश्न फार खूप मोठे नसतात, अगदी सोपे असतात तरीदेखील ते आपल्याला विचार करायला भाग पाडतात. काही दिवसांपूर्वी हैदराबादच्या अपर्णा रेड्डी यांनी मला असाच एक प्रश्न विचारला. तुम्ही इतकी वर्षे पंतप्रधान आहात आहेत, इतकी वर्षे मुख्यमंत्री होता, तुम्हाला असे कधी वाटले का की काहीतरी उणीव राहिली आहे? असा प्रश्न त्यांनी मला विचारला. अपर्णा जी यांचा प्रश्न अगदी सोपा पण तितकाच कठीण आहे. या प्रश्नावर मी विचार केला तेव्हा माझ्या लक्षात आले की, एक उणीव नक्की राहिली आहे, जगातील सर्वात जुनी भाषा तामिळ शिकण्यासाठी मी जास्त प्रयत्न केले नाहीत मी तामिळ शिकलो नाही. जगभरात लोकप्रिय असलेली ही एक सुंदर भाषा आहे. अनेकांनी मला तामिळ साहित्याचा दर्जा आणि त्यातील कवितांच्या सखोल भावार्थाबद्द्ल अनेक गोष्टी सांगितल्या आहेत. आपली संस्कृती आणि अभिमानाचे प्रतिक असणाऱ्या अशा अनेक भाषा भारतात आहेत. भाषेबद्दल बोलत असताना , मला तुम्हाला एक छोटीशी मनोरंजक क्लिप ऐकवायची आहे.

आता तुम्ही जे ऐकले ते सरदार पटेल यांचा जगातील सर्वात उंच पुतळा, स्टॅच्यू ऑफ युनिटी बद्दल एक गाईड लोकांना संस्कृत भाषेतून माहिती देत आहे. केवडियामध्ये 15 हून अधिक गाईड आहेत जे अस्खलित संस्कृत भाषेतून लोकांना माहिती देतात. आता मी तुम्हाला आणखी एक आवाज ऐकवतो-

हे ऐकून तुम्हालाही आश्चर्य वाटले असेल! हे संस्कृत मधून केलेले क्रिकेटचे धावते समालोचन आहे.  वाराणसीमध्ये संस्कृत महाविद्यालयांमध्ये क्रिकेटचे सामने होतात.  ही महाविद्यालये आहेत – शास्त्रार्थ महाविद्यालय, स्वामी वेदांती वेद विद्यापीठ, श्री ब्रह्म वेद विद्यालय आणि आंतरराष्ट्रीय चंद्रमौली चैरिटेबल ट्रस्ट . या सामन्यांच्या वेळी संस्कृत भाषेतून देखील धावते समालोचन केले जाते. त्या धावत्या सामालोचनातील एक छोटासा भाग आता मी तुम्हाला ऐकवला. इतकेच नाही तर या स्पर्धेतील खेळाडू आणि समालोचक पारंपारिक वेषभूषा करतात. जर तुम्हाला उर्जा, जोश, थरार या सगळ्या गोष्टी एकाचवेळी अनुभवायच्या असतील तर तुम्हाला या सामन्यांचे समालोचन ऐकले पाहिजे. टीव्ही. येण्यापूर्वी समालोचनाच्या माध्यमातूनच  देशातील लोकांना क्रिकेट आणि हॉकीसारख्या खेळाचा थरार अनुभवायला मिळायचा. टेनिस व फुटबॉलच्या सामन्यांचे समालोचन देखील उत्तम प्रकारे सादर केले जाते. ज्या खेळांचे समालोचन उत्तम प्रकारे केले जाते त्या खेळांचा प्रचार खूप वेगाने होते हे आपण पाहिले आहे. आपल्याकडे अनेक भारतीय खेळ आहेत ज्यांच्यासाठी समालोचन केले जात नाही यामुळे हे खेळ आता नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत. वेगवेगळे खेळ आणि विशेषत: भारतीय क्रीडा प्रकारांचे समालोचन जास्तीत जास्त भाषांमध्ये व्हावे यासाठी आपण प्रोत्साहन दिले पाहिजे असा विचार माझ्या मनात आला.  क्रीडा मंत्रालय आणि खासगी संस्थेच्या सहकार्यांना याबद्दल विचार करण्याचे मी आवाहन करतो.

माझ्या प्रिय मित्रांनो, आगामी काही महिने तुमच्या आयुष्यातील महत्वाचे महिने आहेत.  अनेकांच्या परीक्षा असतील. तुम्हाला सगळ्यांना लक्षात आहे ना तुम्हाला योद्धा बनायचे आहे, चिंता करणारे नाही, आपल्याला हसत हसत परीक्षेला जायचे आहे आणि हसत परत यायचे आहे.  आपल्याला दुसऱ्या कोणाबरोबर नाही तर स्वतःशीच स्पर्धा करायची आहे. तसेच पुरेशी झोप घ्यायची आहे  आणि वेळेचे योग्य नियोजन देखील कार्याचे आहे.  खेळणे देखील थांबवायचे नाही कारण जे खेळतात तेच समृद्ध होतात. उजळणीच्या सुधारित आणि स्मार्ट पद्धती अवलंबल्या पाहिजेत, म्हणजे  एकूणच काय तर या परीक्षांमध्ये तुम्हाला तुमची सर्वोत्तम कामगिरी करायची आहे. या सगळ्याबाबत तुम्ही नक्कीच विचार करत असाल. आपण सगळ्यांनी एकत्र मिळून यावर विचार करूया. दरवर्षीप्रमाणे यावर्षीही आपण 'परीक्षा पे चर्चा’ करणार आहोत. मार्च महिन्यात होणाऱ्या या ‘परीक्षा पे चर्चा’ आधी तुम्हा सर्व परीक्षा योद्धा, पालक आणि शिक्षक यांना मी विनंती करतो की तुम्ही तुमचे अनुभव आणि सूचना मला कळवा. आपण MyGov वर हे सामायिक करू शकता. तुम्ही NarendraModi App वर सामायिक करू शकता. यावेळी, तरुण विद्यार्थ्यांसह पालक आणि शिक्षकांना देखील यावेळच्या ‘परीक्षा पे चर्चा’ या कार्यक्रमात सहभागी होण्यासाठी आमंत्रित केले आहे. सहभाग कसा घ्यायचा, बक्षीस कसे जिंकता येईल, माझ्याशी चर्चा करण्याची संधी कशी मिळवायची यासंबंधी सर्व माहिती आपल्याला MyGov वर मिळेल. आतापर्यंत एक लाखाहून अधिक विद्यार्थी, सुमारे 40 हजार पालक आणि सुमारे 10 हजार शिक्षक सहभागी झाले आहेत. तुम्हीही आजच सहभागी व्हा. या कोरोनाच्या काळात, मी थोडा वेळ काढून, exam warrior पुस्तकात काही मंत्र जोडले आहेत, आता पालकांसाठीही यात काही मंत्र जोडले आहेत. या मंत्रांशी संबंधित बरेच मनोरंजक उपक्रम NarendraModi App वर उपलब्ध आहेत. जे तुम्हाला तुमच्यातील परीक्षा योद्धाला उत्तेजित करतील. तुम्ही नक्की हे करून पहा. सर्व तरुणांना आगामी परीक्षांसाठी अनेक शुभेच्छा.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मार्च महिना हा आपल्या आर्थिक वर्षाचा शेवटचा महिना देखील आहे, म्हणूनच, तुमच्यातील अनेक जण खूप व्यस्त देखील असतील. आता आपल्या देशातील आर्थिक उपक्रमांना वेग आला आहे त्यामुळे आपले व्यापारी आणि उद्योजक देखील खूपच व्यस्त असतील. या सर्व कामांमध्ये आपण कोरोना प्रतिबंधक सावधगिरीकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही. तुम्ही सर्व निरोगी असाल, आनंदी असाल, कर्तव्याच्या मार्गावर ठाम राहाल तेव्हाच देश वेगाने पुढे मार्गक्रमण करत राहील.

तुम्हाला सर्व सण-उत्सवाच्या शुभेच्छा, कोरोना संदर्भातील नियमांचे पालन करण्यात कोणताही हलगर्जीपणा करू नका.  खूप खूप धन्यवाद.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार. जेव्हा मी मन की बात करत असतो, तेव्हा असं वाटतं की, जणू आपल्यामध्ये, आपल्या कुटुंबातल्या सदस्याच्या रूपानं उपस्थित आहे. आमच्या लहान लहान गोष्टी, ज्या एकमेकांना काही तरी शिकवण देऊन जातात, जीवनातील आंबटगोड अनुभव, जे आयुष्य संपूर्णपणाने जगण्याची प्रेरणा बनतात, बस, हीच तर आहे मन की बात. आज, 2021 च्या जानेवारीचा अखेरचा दिवस आहे. आताच काही दिवसांपूर्वी तर 2021 वर्ष सुरू झालं होतं, माझ्याप्रमाणे आपणही असाच विचार करत आहात का? असं वाटतच नाही की, पूर्ण जानेवारी महिना संपून गेला आहे- काळाची गति यालाच तर म्हणतात. जेव्हा आम्ही एकमेकांना शुभेच्छा देत होतो, नंतर आम्ही लोहडी सण साजरा केला, मकर संक्रांति साजरी केली, पोंगल, बिहु हे सण साजरे केले, या आताच काही दिवसांपूर्वीच्या घटना वाटतात. देशाच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये सणांची धामधूम होती. 23जानेवारीला आपण नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांची जयंती पराक्रम दिवस म्हणून साजरी केली आणि 26 जानेवारीला प्रजासत्ताक दिनी शानदार संचलनही पाहिलं. राष्ट्रपतीं महोदयांनी संसदेच्या संयुक्त अधिवेशनाला संबोधन केल्यावर अर्थसंकल्पीय अधिवेशनही सुरू झालं आहे. हे सर्व होत असतानाच, आणखी एक गोष्ट झाली, ज्याची आपणा सर्वांनाच प्रतिक्षा असते-आणि ती म्हणजे पद्म पुरस्कारांची घोषणा. असामान्य काम करणाऱ्या  लोकांचा, त्यांची कामगिरी आणि मानवतेप्रति त्यांनी दिलेल्या योगदानाबद्दल, देशानं गौरव केला. या वर्षीही, पुरस्कार मिळालेल्यांमध्ये, ज्यांनी वेगवेगळ्या क्षेत्रांमध्ये अत्युत्कृष्ट काम केलं आहे, आपल्या काऱ्या नं लोकांच्या जीवनात परिवर्तन घडवून आणलं आहे, देशाला पुढे नेलं आहे, त्यांचा समावेश आहे. म्हणजे, प्रत्यक्ष मैदानात काम करणाऱ्या  आणि कुठेही प्रसिद्धी न मिळालेल्या अशा अप्रसिद्ध नायकांना पद्म पुरस्कारानं सन्मानित करण्याची जी परंपरा देशानं काही वर्षांपूर्वी सूरू केली होती, ती, या प्रकारे, यावर्षीही कायम राखण्यात आली आहे. माझा आपल्या सर्वांना विनंती आहे की, या लोकांबद्दल, त्यांच्या योगदानाबद्दल, आपण जरूर माहिती करून घ्या, कुटुंबात त्यांच्याबद्दल चर्चा करा. पहा, त्यापासून किती प्रेरणा मिळते.

या महिन्यात, क्रिकेटच्या मैदानातूनही खूप चांगली बातमी मिळाली. आमच्या क्रिकेट संघानं सुरूवातीच्या अडचणींनंतर, शानदार पुनरागमन करत, ऑस्ट्रेलियाविरूद्धची कसोटी मालिका जिंकली. आमच्या खेळाडुंची कठोर मेहनत आणि सांघिक वृत्ती ही प्रेरित करणारी आहे. हे सर्व घडत असताना, दिल्लीत, 26 जानेवारीला तिरंग्याचा अपमान झालेला पाहून, देश, अत्यंत व्यथितही झाला आहे. आम्हाला आगामी काळ हा नवीन आशा आणि नाविन्यानं भरून टाकायचा आहे. गेल्या वर्षी आम्ही असामान्य संयम आणि धाडसाचं प्रदर्शन घडवलं होतं. यावर्षीही आम्हाला कठोर मेहनत करून आमच्या संकल्पांची पूर्तता करायची आहे. आमच्या देशाला आणखी वेगानं पुढं न्यायचं आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, या वर्षीच्या सुरूवातीलाच कोरोनाच्या विरोधातल्या आमच्या लढ्याला जवळपास एक वर्ष पूर्ण झालं आहे. ज्याप्रमाणे, कोरोनाच्या विरोधातली आमची लढाई एक उदाहरण म्हणून समोर आली, तसंच, आता आमचा लसीकरण कार्यक्रम हा ही जगात एक उदाहरण ठरत आहे. आज भारत जगातला सर्वात मोठा लसीकरण कार्यक्रम राबवत आहे. आपल्याला माहित आहे, यापेक्षा जास्त अभिमानाची गोष्ट ती कोणती? आम्ही सर्वात मोठ्या लसीकरण कार्यक्रमाबरोबरच जगात सर्वाधिक वेगानं आमच्या नागरिकांचं लसीकरणही करत आहोत. केवळ 15 दिवसांमध्ये, भारतानं, आपल्या 30 लाखांहून अधिक, कोरोना योद्ध्यांचं लसीकरण केलं असून अमेरिकेसारख्या समृद्ध देशातही, या कामासाठी 18 दिवस लागले होते तर ब्रिटनला तब्बल 36दिवस लागले होते.

मित्रांनो, भारतात बनवलेली लस (मेड इन इंडिया) आज, भारताच्या आत्मनिर्भरतेची प्रतिक आहे, भारताच्या आत्मसन्मानाचंही प्रतिक आहे. नमो अपवर उत्तरप्रदेशातले भाई हिमांशु यादव यांनी लिहिलं आहे की, मेड इन इंडिया लसीमुळे मनात एक प्रकारचा आत्मविश्वास निर्माण झाला आहे. मदुराईहून कीर्तिजी यांनी लिहिलं आहे की, त्यांचे अनेक परदेशी असलेले अनेक मित्र, त्यांना, संदेश पाठवून भारताचे आभार मानत आहेत. कीर्तिजींच्या मित्रांनी त्यांना लिहिलेल्या संदेशात म्हटलं आहे की, भारतानं ज्या प्रकारे कोरोनाविरोधातल्या लढ्यात जगाला मदत केली आहे, त्यामुळे भारताबद्दल त्यांच्या मनात असलेली प्रतिष्ठा आणि आदर आणखीच वाढला आहे. कीर्तिजी, देशाबद्दलचं हे गौरवगीत ऐकून, मन की बातच्या श्रोत्यांनाही अभिमान वाटतो.

सध्या मलाही वेगवेगळ्या देशांचे राष्ट्राध्यक्ष आणि प्रधानमंत्र्याकडून भारताबद्दल असेच संदेश प्राप्त होत आहेत. आपण पाहिलंच असेल, अलिकडेच ब्राझिलच्या राष्ट्राध्यक्षांनी, ट्विट करून ज्या पद्धतीनं भारताला धन्यवाद दिले आहेत, ते पाहून प्रत्येक भारतीयाला किती छान वाटलं. हजारो किलोमीटर दूरवर असलेल्या, जगातल्या प्रत्येक कानाकोपऱ्यात वास्तव्य करणाऱ्या भारतीयांना रामायणातल्या त्या प्रसंगाची इतकी सखोल माहिती आहे, त्यांच्या मनावर इतका खोल प्रभाव आहे-हेच आमच्या  संस्कृतीचं वैशिष्ट्य आहे.

मित्रांनो, या लसीकरण कार्यक्रमात, आपण, आणखी एका गोष्टीवर जरूर लक्ष केंद्रित केलं असेल. संकटाच्या घडीला, भारत आज जगाची सेवा करू शकत आहे, कारण, भारत, आज, औषधे आणि लसीच्या बाबतीत सक्षम आहे, आत्मनिर्भर आहे. हाच विचार आत्मनिर्भर भारत अभियानाच्या मागेही आहे. भारत जितका अधिक सक्षम होईल, तितकी अधिक, मानवतेची सेवा करेल, तितका जास्त जगाला त्याचा लाभ होईल.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, प्रत्येक वेळेला आपली अनेक पत्रं मिळतात, नमो ॲप आणि मायगव्ह वर आपले संदेश येतात आणि फोन कॉल्सच्या माध्यमातून आपली मतं जाणून घेण्याची संधी मिळते. याच संदेशांमध्ये, एका संदेशानं माझं लक्ष वेधलं- हा संदेश भगिनी प्रियंका पांडेयजी यांचा आहे. 23 वर्षाच्या प्रियकांजी, हिंदी साहित्याच्या विद्यार्थिनी असून बिहारच्या सिवानमध्ये रहातात. प्रियंकाजी यांनी नमो ॲपवर लिहिलं आहे की, देशातल्या 15 पर्यटन स्थळांना भेटी देण्याच्या माझ्या सूचनेनं त्या अत्यंत प्रेरित झाल्या आणि म्हणून, एक जानेवारीला त्या अशा स्थळी निघाल्या जे अतिशय खास होतं.  हे स्थळ होतं, देशाचे पहिले राष्ट्रपति डॉक्टर राजेंद्रप्रसाद यांचं वडलोपार्जित घर, जे त्यांच्या घरापासून फक्त 15 किलोमीटर अंतरावर आहे. प्रियंकाजी यांनी खूप सुंदर लिहिलं आहे की, आपल्या देशातल्या महान विभूतींना जाणून घेण्याच्या दृष्टिनं त्यांचं हे पहिलंच पाऊल होतं. प्रियंकाजी यांना तिथं डॉक्टर राजेंद्रप्रसाद यांनी लिहिलेली अनेक पुस्तकं मिळाली, अनेक ऐतिहासिक छायाचित्रं मिळाली. खरोखर, प्रियंकाजी, तुमचा हा अनुभव, इतरांनाही, प्रेरित करेल.

मित्रांनो, यावर्षापासून भारत, आपल्या स्वातंत्र्याच्या पंचाहत्तरीचा समारंभ- अमृतमहोत्सव सुरू करत आहे. अशातच, आमच्या त्या महानायकांशी संबंधित स्थानिक स्थळांचा शोध घेण्याचा हा उत्कृष्ट काळ आहे, ज्यांच्यामुळे आम्हाला स्वातंत्र्य मिळालं.

मित्रांनो, आम्ही स्वातंत्र्याच आंदोलन आणि बिहारबद्दल चर्चा करत असताना, मी नमो ॲपवर करण्यात आलेल्या आणखी एका टिप्पणीबद्दल चर्चा करू इच्छितो. मुंगेरमध्ये रहाणारे जयराम विप्लव़जींनी मला तारापूर शहिद दिनाबद्दल लिहिलं आहे. 15 फेब्रुवारी, 1932 रोजी, देशभक्तांच्या एका गटामध्ये सामिल झालेल्या अनेक तरूण वीर जवानांची, इंग्रजांनी अत्यंत निर्दयीपणे हत्या केली होती. वंदे मातरम आणि भारत माता की जय अशा घोषणा ते देत होते, एवढा एकच त्यांचा गुन्हा होता. मी त्या हुतात्म्यांना वंदन करतो आणि त्यांच्या धाडसाचं श्रद्धेनं स्मरण करतो. मी जयराम विप्लवजी यांना धन्यवाद देऊ इच्छितो. ज्या घटनेवर तितकीशी चर्चा झाली नाही , जी व्हायला हवी होती, अशी एक घटना त्यांनी देशासमोर आणली आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, भारताच्या प्रत्येक भागात, प्रत्येक शहर, प्रत्येक कसबा आणि गावात स्वातंत्ऱ्या चा संग्राम अगदी संपूर्ण ताकदीनिशी लढला गेला होता. भारताच्या भूमीच्या प्रत्येक कानाकोपऱ्यात अशा महान सुपुत्र आणि वीरांगनांनी जन्म घेतला, ज्यांनी, राष्ट्रासाठी आपलं जीवन वाहून टाकलं, अशात, आम्ही त्यांचा संघर्ष आणि त्यांच्या आठवणी काळजीपूर्वक जतन करणे हे अत्यंत महत्वपूर्ण आहे.  आणि त्यांच्याबाबतीत लिहून आपण आपल्या भावी पिढ्यांसाठी त्यांच्या स्मृति चिरंतन ठेवू शकतो.

मी सर्व देशवासी आणि खासकरून युवक मित्रांना, त्यांनी देशाच्या स्वातंत्र्यसैनिकांबद्दल, स्वातंत्ऱ्या शी संबंधित घटनांबद्दल लिहावं, असं आवाहन करतो. आपल्या भागातल्या स्वातंत्र्य संग्रामाच्या काळातल्या वीरगाथांबद्दल पुस्तक लिहावं. आता, भारत आपल्या स्वातंत्ऱ्या ची पंचाहत्तरी साजरी करत असताना, आपलं लिखाण स्वातंत्र्य संग्रामातल्या नायकांच्या प्रति एक उत्तम श्रद्धांजलि ठरेल. तरूण लेखकांसाठी भारताच्या पंचाहत्तरीनिमित्त एक उपक्रम सुरू केला जात आहे. यातून सर्व राज्यं आणि भाषांमधील युवा लेखकांना प्रोत्साहन मिळेल. देशात अशा विषयांवर लिहिणारे लेखक मोठ्या प्रमाणात तयार होतील, ज्यांचा भारतीय परंपरा आणि संस्कृतीचा सखोल अभ्यास असेल. आम्हाला अशा होतकरू प्रतिभावंतांना पूर्ण मदत करायची आहे. यामुळे भविष्याची दिशा निश्चित करणाऱ्या विचारवंत नेत्यांचा एक वर्गही तयार होईल. माझ्या युवा मित्रांना, या पुढाकाराचा भाग बनून आपल्या साहित्यिक कौशल्याचा अधिकाधिक उपयोग करून घेण्यासाठी मी आमंत्रित करतो. या पुढाकाराशी संबंधित माहिती शिक्षण मंत्रालयाच्या संकेतस्थळावरून प्राप्त करता येईल.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मन की बात मध्ये श्रोत्यांना काय आवडतं, हे आपल्यालाच अधिक चांगल्या प्रकारे माहित आहे.परंतु, मला मन की बात मध्ये सर्वात जास्त हे आवडतं की, मला खूप काही जाणून घ्यायला, शिकायला आणि वाचायला मिळतं. एक प्रकारे, प्रत्यक्षात, आपणा सर्वांमध्ये, सामिल होण्याची संधी मिळते. कुणाचा प्रयत्न, कुणाची उत्कट भावना, देशासाठी काही तरी करून जाण्याचं कुणाचं वेड- हे सारं, मला, खूप प्रेरित करतं आणि उर्जा देऊन जातं.

हैदराबादच्या बोयिनपल्लीमध्ये, एक स्थानिक भाजी मंडई, कशा प्रकारे आपली जबाबदारी पार पाडत आहे, हे वाचूनही मला खूप चांगलं वाटलं. आपण सर्वांनी हे पाहिलंच आहे की, भाजी मंडईत अनेक कारणांनी भाजी खराब होत असते. ही भाजी इकडेतिकडे पडलेली असते, त्यामुळे दुर्गंधीही पसरलेली असते. परंतु, बोयिनपल्लीच्या भाजी मंडईनं, अशा पद्धतीनं दररोज उरलेली ही भाजी तशीच फेकायची नाही, असं ठरवलं. भाजी मंडईशी संबंधित लोकांनी या भाजीपासून वीज तयार करायची, असा निर्णय घेतला. खराब झालेल्या भाजीपासून वीज तयार करण्याबद्दल आपण क्वचितच ऐकलं असेल-हीच तर नाविन्यपूर्ण संशोधनाची शक्ति आहे. आज बोयिनपल्ली मंडईत जो कचरा होता, त्यापासून संपत्तीची निर्मिती होत आहे- हा कचऱ्यापासून सोनं बनवण्याचा प्रवास आहे. तिथं जो दररोज 10 टन कचरा निघतो, तो एका प्रकल्पात तो जमा केला जातो. प्रकल्पात या कचऱ्यापासून दररोज 500 युनिट वीज निर्माण केली जाते आणि जवळपास 30 किलो जैविक इंधनही तयार केलं जातं. याच विजेतून भाजी मंडई प्रकाशमान होते आणि जे जैविक इंधन तयार होतं, त्यावरच, मंडईतल्या कँटिनमध्ये खाण्याचे पदार्थ तयार केले जातात. आहे नं प्रयत्नांची कमाल!

अशीच एक प्रयत्नांची कमाल, हरियाणाच्या पंचकुलाच्या बडौत ग्रामपंचायतीनंही करून दाखवली आहे. या पंचायत  क्षेत्रामध्ये पाण्याचा निचरा होण्याची समस्या होती. यामुळे गलिच्छ पाणी इकडेतिकडे पसरत होतं, त्यामुळे आजार बळावले होते. परंतु, बडौतच्या लोकांनी या वाया जाणाऱ्या  पाण्यापासून संपत्ती निर्माण करू या, असं ठरवलं.

ग्रामपंचायतीनं पूर्ण गावात येणारं गलिच्छ पाणी एका ठिकाणी साठवून गाळायला सुरूवात केली आणि गाळलेलं हे पाणी आता गावातील शेतकरी, शेतातील सिंचनासाठी वापरत आहेत, म्हणजे, प्रदूषण, घाण आणि आजारांपासून सुटकाही मिळाली आणि शेताला पाणीही मिळालं.

मित्रांनो, पर्यावरण संरक्षणातून उत्पन्नाचे कसे मार्ग निघतात, याचं एक उदाहरण  अरूणाचल प्रदेशाच्या तवांगमध्येही पहायला मिळालं आहे. अरूणाचल प्रदेशाच्या या पहाडी भागात मोन शुगु नावाचा कागद शतकांपासून बनवला जातो. हा कागद इथल्या स्थानिक शुगु शँग नावाच्या रोपाच्या सालीपासून बनवला जातो. म्हणून, हा कागद तयार करण्यासाठी या झाडांना तोडावं लागत नाही . याशिवाय, हा कागद बनवताना कोणत्याही रसायनाचा वापर करावा लागत नाही , म्हणजे हा कागद पर्यावरण दृष्ट्या आणि आरोग्यासाठीही अगदी सुरक्षित आहे. एक काळ असा होता की,  जेव्हा या कागदाची निर्यात होत असे. पंरतु, जेव्हा आधुनिक तंत्रज्ञानानं मोठ्या प्रमाणात कागदाचं उत्पादन होऊ लागलं, तेव्हा ही स्थानिक कला बंद पडण्याच्या बेतात आली. आता एक सामाजिक कार्यकर्ता, गोम्बू यांनी या कलेला पुनरूज्जीवित करण्याचा प्रयत्न केला आहे, ज्यामुळे इथल्या आदिवासींना रोजगारही मिळत आहे.

मी केरळची एक बातमी पाहिली आहे, जी, आम्हा सर्वांना आमच्या जबाबदारीची जाणिव करून देते. केरळच्या कोट्टायममध्ये एक दिव्यांग ज्येष्ठ नागरिक  आहेत-एन एस राजप्पन साहेब. राजप्पन जी पक्षाघाताचा झटका आल्यानं चालू शकत नाहीत, परंतु त्यामुळे, स्वच्छतेप्रति त्यांच्या समर्पित भावनेत काहीही उणिव आलेली नाही . गेल्या अनेक वर्षांपासून ते, वेम्बनाड तलावात जातात आणि तलावात फेकण्यात आलेल्या प्लॅस्टिकच्या बाटल्या बाहेर काढून घेऊन येतात. विचार करा, राजप्पनजी यांचे विचार किती उच्च दर्जाचे आहेत. आम्हालाही, राजप्पनजी यांच्यापासून प्रेरणा घेऊन, स्वच्छतेसाठी, जिथं शक्य असेल तिथं, आपलं योगदान दिलं पाहिजे.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो

काही दिवसांपूर्वी आपण पाहिलं असेल, अमेरिकेच्या सॅन फ्रान्सिस्कोहून बंगळुरू साठी उड्डाण केलेल्या एका नॉन स्टॉप विमानाची धुरा भारताच्या 4 महिला वैमानिकांनी सांभाळली होती. दहा हजार किलोमीटर पेक्षा  जास्त दूरचा प्रवास करून हे विमान सव्वा दोनशे पेक्षा जास्त प्रवाशांना घेऊन भारतात आलं. तुम्ही यावेळी 26 जानेवारीच्या संचलनातही पाहिलं असेल, भारतीय वायुदलाच्या दोन महिला अधिकाऱ्यांनी नवा इतिहास रचला आहे. क्षेत्र कुठलेही असो, आपल्या देशातल्या महिलांचं योगदान सातत्यानं वाढतच आहे. पण एक गोष्ट आपल्या नेहमीच लक्षात येत असेल की देशातल्या गावागावांमध्ये सुद्धा अशाच प्रकारच्या बदल घडवणाऱ्या  घडामोडी होत असतात, मात्र त्या बदलांची तेवढी चर्चा होत नाही. म्हणूनच मी जेव्हा मध्यप्रदेशच्या जबलपूर मधली एक बातमी पाहिली तेव्हा मला असं वाटलं की या बातमीचा उल्लेख मला मन की बात मध्ये नक्कीच करायला हवा. ही बातमी खूपच प्रेरणादायी आहे. जबलपूरच्या चिचगावात काही आदिवासी बायका एका राईस मिल म्हणजेच भाताच्या गिरणी मध्ये रोजंदारी वर काम करत होत्या. कोरोनाच्या जागतिक महासाथीनं जसं जगातल्या प्रत्येक व्यक्तीला ग्रासलं त्याचप्रमाणे या महिलांना सुद्धा त्याची झळ पोहोचली. त्यांचं राईस मिलमधलं काम थांबलं. स्वाभाविकच आहे यामुळे त्यांच्या कमाईतही अडथळे येऊ लागले, पण त्यामुळे त्या निराश झाल्या नाहीत, त्यांनी हार मानली नाही. सगळ्या जणी एकत्र मिळून स्वतःची राईस मिल सुरू करूया, असं त्यांनी ठरवलं. त्या ज्या मिलमध्ये आधी काम करत होत्या त्या मालकालाही आपली यंत्रसामुग्री विकायचीच होती. या महिलांपैकी मीना रहांगडळेजींनी  सर्व महिलांना एकत्र आणून स्वयंसहाय्यता गट तयार केला आणि सर्वजणींनी आपल्या आजवरच्या बचतीतून पैसे गोळा केले. जेवढे पैसे कमी पडले त्यासाठी आजीविका मिशन योजनेअंतर्गत बँकेतून कर्ज घेतलं आणि आता पहा या आदिवासी भगिनींनी तीच राईस मिल खरेदी केली, जिथे त्या कधी कामगार म्हणून काम करत होत्या. त्या आता आपली स्वतःची राईस मिल चालवत आहेत. या एवढ्या गेल्या काही दिवसात या मिलमधून त्यांनी सुमारे तीन लाख रुपयांचा नफा सुद्धा कमावला आहे. या नफ्यातून मीनाजी आणि त्यांच्या सहकारी महिला, सर्वात आधी बँक कर्ज चुकवून, नंतर आपला व्यापार आणखी वाढवण्याची तयारी करत आहेत. कोरोनानं जी परिस्थिती निर्माण केली त्याचा सामना करण्यासाठी देशाच्या कानाकोपऱ्यातून अशी विलक्षण कामं झाली आहेत.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो,

बुंदेलखंड विषयी बोताना, बुंदेलखंड विषयी अशा कोणत्या गोष्टी आहेत ज्या लगेच आपल्या मनात येतील?  इतिहासात रस असलेले लोक या भागाला झाशीची राणी लक्ष्मीबाईंशी जोडतील, तर काही लोक सुंदर आणि शांत अशा ओरछा या पर्यटनस्थळा विषयी विचार करतील. काहीजणांना या भागात जाणवणाऱ्या जबरदस्त अशा उकाड्याची आठवण येईल. पण सध्या इथे काही वेगळच होत आहे, जे खूप उत्साहवर्धक आहे आणि याविषयी आपल्याला नक्कीच जाणून घ्यायला हवं. काही दिवसांपूर्वी झाशीत एक महिना चालणारा स्ट्रॉबेरी महोत्सव सुरू झाला. प्रत्येकाला आश्चर्य वाटेल, स्ट्रॉबेरी आणि बुंदेलखंड! पण हे सत्य आहे! आता बुंदेलखंडात स्ट्रॉबेरीची शेती करण्याबाबत उत्साह वाढतोय आणि यात खूप मोठी भूमिका निभावली आहे, झाशीची एक सुपुत्री गुरलीन चावला हिनं. कायद्याची विद्यार्थिनी असलेल्या गुरलीननं आधी आपल्या घरात आणि नंतर शेतात, स्ट्रॉबेरी शेतीचा यशस्वी प्रयोग करून झाशीमध्ये सुद्धा स्ट्रॉबेरी शेती होऊ शकते हा विश्वास जागवला आहे. झाशीचा स्ट्रॉबेरी महोत्सव, स्टे ॲट होम संकल्पनेवर भर देतो. या महोत्सवाच्या माध्यमातून शेतकरी आणि युवावर्गाला, आपल्या घराच्या सभोवताली रिकाम्या जागेवर किंवा घराच्या गच्चीवर बागकाम करून स्ट्रॉबेरी पिकवण्यासाठी प्रोत्साहित केलं जात आहे. नव्या तंत्रज्ञानाच्या मदतीनं असेच प्रयत्न देशाच्या इतर भागांमध्ये सुद्धा होत आहेत. डोंगराळ भागात थंड हवामानात घेतलं जाणारं पीक म्हणून स्ट्रॉबेरीची कधीकाळी ओळख होती. हीच स्ट्रॉबेरी आता कच्छच्या रेताड जमिनीत सुद्धा उगवायला लागली आहे, शेतकऱ्यांचं उत्पन्न वाढवत आहे.

मित्रांनो, स्ट्रॉबेरी महोत्सवासारखे प्रयोग नवोन्मेषाची उर्मी तर दर्शवतातच, पण त्याच बरोबर हे ही दाखवतात की आमच्या देशातलं कृषिक्षेत्र कसा नव्या तंत्रज्ञानाचा अंगीकार करत आहे.मित्रांनो, शेतीला आधुनिक बनवण्यासाठी सरकार वचनबद्ध आहे आणि अनेक पावलं उचलत आहे. सरकारचे प्रयत्न यापुढेही असेच सुरू राहतील.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो,

काही दिवसांपूर्वी मी एक व्हिडिओ बघितला. हा व्हिडीओ पश्चिम बंगालच्या वेस्ट मिदनापूर इथल्या नया पिंगला या गावातले एक चित्रकार सरमुद्दीन यांच्याबाबत होता. रामायणावर बनवलेल्या त्यांच्या चित्राची दोन लाख रुपयांमध्ये विक्री झाल्याबद्दल, ते समाधान व्यक्त करत होते. यामुळे त्यांच्या गाववाल्यांनाही खूप आनंद झाला. हा व्हिडिओ पाहिल्यानंतर याबाबत आणखी काही जाणून घेण्याची माझी उत्सुकता वाढली. अशाच प्रकारे  मला पश्चिम बंगालशी संबंधित आणखी एका खूपच चांगल्या उपक्रमाविषयी माहिती मिळाली, ज्याबाबत  तुमच्याशी बोलायला मला नक्कीच आवडेल. पर्यटन विभागाच्या प्रादेशिक कार्यालयाने या महिन्याच्या सुरुवातीलाच, बंगालमधल्या गावांमध्ये, 'इनक्रेडीबल इंडिया विकेंड गेटवेज' या उपक्रमाची सुरुवात केली. यामध्ये, पश्चिम मिदनापूर, बांकुरा, बीरभूम, पुरुलिया, पूर्व वर्धमान इथल्या हस्तशिल्प कलाकारांनी, तिथे येणाऱ्या पर्यटकांसाठी हस्तकला कार्यशाळांचं आयोजन केलं. मला असंही सांगण्यात आलं की या इन्क्रेडिबल इंडिया विकेंड गेटवेज दरम्यान झालेली हस्त कलाकुसरीच्या वस्तूंची विक्री, इथल्या हस्तकला कारागिरांना प्रोत्साहित करणारी ठरली. देशभरातले इतर भागातले लोक सुद्धा वेगवेगळ्या पद्धतीनं आपली कला लोकप्रिय बनवत आहेत. ओदीशाच्या राऊरकेला मधल्या भाग्यश्री साहू यांनाच पहा. तशा त्या अभियांत्रिकीच्या विद्यार्थ्यांनी आहेत, पण गेल्या काही महिन्यात त्यांनी पट्टचित्र कला शिकायला सुरुवात केली आणि त्यात नैपुण्यही मिळवलं. पण आपल्याला एक गोष्ट माहितेय की त्यांनी पेन्ट कुठे केलं!  सॉफ्ट स्टोन्स, चक्क सॉफ्ट स्टोन्सवर! महाविद्यालयाकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर भाग्यश्रीना हे सॉफ्ट स्टोन्स मिळाले, त्यांनी ते एकत्र केले, स्वच्छ केले. नंतर त्यांनी रोज दोन तास या दगडांवर पट्टचित्राच्या शैलीत पेंटिंग केलं. या दगडांवर चित्र रंगवून त्यांनी ते दगड आपल्या मित्र–मैत्रिणींना भेटवस्तू म्हणून द्यायला सुरुवात केली. लॉक डाऊनच्या काळात त्यांनी बाटल्यांवर सुद्धा पेंटिंग करायला सुरुवात केली. आता तर त्या, ही कला शिकवण्यासाठी कार्यशाळा सुद्धा आयोजित करत आहेत. काही दिवसांपूर्वी सुभाषबाबूंच्या जयंतीनिमित्त, भाग्यश्रींनी या दगडांवर आपल्या चित्रकलेच्या माध्यमातून त्यांना अनोखी श्रद्धांजली वाहिली. त्यांच्या भविष्यातल्या अशा प्रकारच्या उपक्रमांसाठी मी त्यांना शुभेच्छा देतो. आर्ट आणि कलर्स च्या माध्यमातून खूप काही ही नवं शिकता येऊ शकतं, करता येऊ शकतं. झारखंडच्या दुमका इथल्या अशाच एका सुंदर उपक्रमाबाबत मला माहिती मिळाली. इथल्या माध्यमिक शाळेच्या एका मुख्याध्यापकांनी मुलांना शिकवण्यासाठी, गावातल्या सगळ्या भिंतीच, इंग्रजी आणि हिंदी अक्षरांनी रंगवल्या, सोबत वेगवेगळ्या प्रकारची चित्रही रंगवली. त्यामुळे गावातल्या मुलांना शिक्षणाच्या दृष्टीनं मदत मिळत आहे. मी, असे उपक्रम राबवणाऱ्या सर्व लोकांचं अभिनंदन करतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,

भारतापासून हजारो किलोमीटर दूर, अनेक महासागर–बेटांच्या पलीकडे चिली नावाचा एक देश आहे. भारतातून चिलीला पोहोचण्यासाठी खूप वेळ लागतो, मात्र भारतीय संस्कृतीचा सुगंध तिथे खूप आधीपासूनच पसरलेला आहे. आणखी एक विशेष गोष्ट अशी आहे, तिथे योग खूपच लोकप्रिय आहे. तुम्हाला नवल वाटेल, चिलीची राजधानी सॅन्टीयागोत तीस पेक्षा जास्त योग विद्यालयं आहेत. चिलीत आंतरराष्ट्रीय योग दिवस सुद्धा मोठ्या उत्साहानं साजरा केला जातो. मला असं समजलं की चिलीतल्या हाऊस ऑफ डेप्युटीजमध्ये योग दिवसाच्या निमित्तानं खूपच उत्साहानं भारलेलं वातावरण असतं. कोरोनाच्या काळात प्रतिकारशक्ती वर भर देणं, प्रतिकारशक्ती वाढवणं यासाठी योगाचा होणारा चांगला उपयोग लक्षात घेऊन, इथले लोक आता योगाला पहिल्या पेक्षाही खूप जास्त महत्त्व देत आहेत. चिलीच्या संसदेनं एक प्रस्तावही संमत केला आहे. तिथेच चार नोव्हेंबरला राष्ट्रीय योग दिन साजरा करण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे. आपण विचार कराल, चार नोव्हेंबरमध्येच असं काय आहे?  4 नोव्हेंबर 1962 रोजी चीलीमध्ये, होजे राफाल एस्ट्राडा यांनी पहिली योग संस्था स्थापन केली होती. हा दिवस राष्ट्रीय योग दिवस म्हणून घोषित करून एस्ट्राडाजींना श्रद्धांजली सुद्धा वाहण्यात आली आहे. चिली संसदेनं केलेला हा एक असा विशेष सन्मान आहे ज्याचा प्रत्येक भारतीयाला अभिमान वाटतो. चिली संसदेशी संबंधित आणखी एक गोष्ट आपल्याला भावेल. चिली सिनेटच्या उपाध्यक्षांचं नाव रवींद्रनाथ क्विन्टेरॉस आहे. त्यांचं हे नाव जागतिक कवी गुरुदेव टागोर यांच्या नावावरून ठेवण्यात आलं आहे.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो

माय गोव्ह या संकेतस्थळावर महाराष्ट्रातल्या जालन्याचे डॉक्टर स्वप्नील मंत्री आणि केरळच्या पलक्कड इथले प्रल्हाद राजगोपालन यांनी आग्रह केला आहे की मन की बात मध्ये मी आपल्या सर्वांशी रस्ते सुरक्षेविषयी चर्चा करावी. याच महिन्यात 18 जानेवारी ते 17 फेब्रुवारी पर्यंत आपला देश, रस्ते सुरक्षा महिना म्हणजेच रोड सेफ्टी मंथ साजरा करत आहे. रस्ते अपघात केवळ आपल्याच देशासाठी नाही तर संपूर्ण जगासाठी चिंतेचा विषय आहे. आज भारतात रस्ते सुरक्षेसाठी सरकारच्या बरोबरीनं वैयक्तिक आणि सामूहिक पातळीवर अनेक प्रयत्न केले जात आहेत. आपला जीव वाचवण्यासाठी असलेल्या या प्रयत्नांमध्ये आपल्याला सर्वांनाच आपलं सक्रिय योगदान दिलं पाहिजे.

मित्रांनो, आपल्या लक्षात आलं असेल की बॉर्डर रोड ऑर्गनायझेशन म्हणजेच सीमा रस्ते संघटना जे रस्ते बनवत आहे, त्या रस्त्यांवरून जाताना आपल्याला कितीतरी छान अशी नवनवीन स्लोगन्स म्हणजेच घोषवाक्य पाहायला मिळतात. धिस इज हाय वे–नॉट रन वे, किंवा मग, बी मिस्टर लेट दॅन लेट मिस्टर, अशी घोषवाक्य, रस्त्यांवर सावधगिरी बाळगण्यासाठी लोकांना जागृत करण्यात प्रभावशाली ठरतात. आता आपणही अशाच प्रकारच्या वेगवेगळ्या नव्या कल्पना, नवी घोषवाक्य माय गोव्ह वर पाठवू शकता. आपण पाठवलेल्या चांगल्या घोषवाक्यांचा वापरही होऊ शकतो.

मित्रांनो, रस्ते सुरक्षेबाबत बोलत असताना मी, नमो ॲप वर कोलकात्याच्या अपर्णा दासजी यांनी टाकलेल्या  एका पोस्ट वर चर्चा करू इच्छितो. अपर्णाजींनी मला फास्टॅग सुविधेबाबत बोलण्याचा आग्रह केला आहे. त्यांचं म्हणणं आहे की फास्टॅग मुळे प्रवासाची एकंदर व्याख्याच बदलली आहे. फास्टॅग मुळे वेळेची बचत तर होतेच, पण टोल नाक्यावर थांबून रोख रक्कम भरण्यात येत असलेला त्रास संपला आहे. अपर्णाजींचं म्हणणं बरोबरच आहे. यापूर्वी आपल्या टोलनाक्यांवर एका गाडीला सरासरी सात ते आठ मिनिटं लागत होती. पण आता फास्टॅग आल्यानंतर ही वेळ सरासरी दीड ते दोन मिनिटांवर येऊन ठेपली आहे. टोल नाक्यावर टोल भरण्यासाठी थांबण्यात लागणारा वेळ कमी झाल्यानं गाडीच्या इंधनातही बचत होत आहे. यामुळे आपल्या देशवासीयांचे साधारण 21 हजार कोटी रुपये वाचत असल्याचा अंदाज आहे. म्हणजे पैशांची बचत आणि वेळेचीही बचत. माझा आपल्या सर्वांना आग्रह आहे की सर्व मार्गदर्शक सूचनांचं पालन करत आपण स्वतःकडे लक्ष द्या आणि दुसऱ्यांचा जीव सुद्धा वाचवा.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो,

आपल्याकडे असं म्हणतात-' जलबिंदू निपातेन क्रमश: पूर्यते घट:'. अर्थात पाण्याच्या एकेका थेंबानच अखेर पूर्ण घडा भरतो. आपल्या एकेका प्रयत्नातूनच आपले मोठमोठे संकल्प पूर्ण होत असतात. म्हणूनच 2021 या वर्षाची सुरुवात, जी उद्दिष्ट ठेवून आपण केली आहे, ती सर्व उद्दिष्ट आपल्याला सर्वांनी मिळूनच गाठायची आहेत. तर चला, आपण सर्वजण मिळून हे वर्ष सार्थ ठरवण्यासाठी आपली पावलं उचलू या. आपण आपले संदेश, आपल्या कल्पना नक्की पाठवत रहा. पुढच्या महिन्यात पुन्हा भेटूया.

इति– विदा पुनर्मिलनाय!

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार. आज 27 डिसेंबर आहे. चार दिवसांनी 2021 सुरू होणार आहे. आजची 'मन की बात' ही एकप्रकारे 2020 ची शेवटची 'मन की बात' आहे. पुढील 'मन की बात' 2021 मध्ये सुरू होईल. मित्रांनो, माझ्यासमोर तुमची असंख्य पत्रे आहेत. आपण Mygov वर पाठविलेल्या सूचनासुद्धा माझ्यासमोर आहेत. अनेक लोकांनी दुरध्वनी करून आपले म्हणणे सांगितले आहे. बर्याच संदेशांमध्ये मागील वर्षाचे अनुभव आणि 2021 शी संबंधित संकल्प यांच्या बद्दल लिहिले आहे. अंजली जी यांनी कोल्हापूरहून लिहिले आहे की, आपण नेहमीच एकमेकांना नूतन वर्षाच्या शुभेच्छा देतो, पण यावेळी आपण काहीतरी नवीन करूया. आपण यावर्षी आपल्या देशाला शुभेच्छा देऊया, त्याचे अभिनंदन करूया. अंजली जी, खरोखर ही एक चांगली कल्पना आहे. आपला देश, 2021 मध्ये यशाची नवी शिखरे पादाक्रांत करेल, संपूर्ण जगात भारताची ओळख निर्माण होईल आणि त्याचे स्थान अधिक सशक्त व्हावे, याहून अधिक मोठी इच्छा दुसरी कोणती असू शकते.

मित्रांनो,

मुंबईच्या अभिषेक जी यांनी नमोॲप वर एक संदेश पाठवला आहे. त्यांनी लिहिले आहे की 2020 ने आम्हाला जे काही दाखवले, जे शिकवले त्याचा कधी विचार देखील केला नव्हता. त्यांनी कोरोनाशी संबंधित सर्व गोष्टी लिहिल्या आहेत. या सगळ्या पत्रांमध्ये, या संदेशांमध्ये, मला एक गोष्ट समान दिसून आली आहे, मला एक विशेष गोष्ट दिसते आहे, ती मी आज आपल्यासोबत सामायिक करू इच्छितो. बहुतेक पत्रांमध्ये लोकांनी देशाचे सामर्थ्य, देशवासीयांच्या सामूहिक शक्तीचे कौतुक केले आहे. जनता कर्फ्यूसारखा अभिनव प्रयोग जेव्हा संपूर्ण जगासाठी प्रेरणा बनला, देशवासीयांनी जेव्हा टाळ्या वाजवून, थाळ्या वाजवून आपल्या कोरोना योद्ध्यांचा सन्मान करून आपली एकता दाखविली होती या सर्व गोष्टींचे लोकांनी स्मरण केले आहे.a

मित्रांनो,

देशातील सामान्यातील सामान्य माणसाला हा बदल जाणवला आहे. मी देखील देशात आशेचा एक अद्भुत प्रवाह पाहिला आहे. अनेक आव्हाने आली. बर्याच समस्याही आल्या. कोरोनामुळे जगातील पुरवठा साखळीत देखील अनेक अडथळे आले, परंतु आम्ही प्रत्येक संकटापासून नवीन धडे घेतले. देशात एक नवीन क्षमता देखील जन्माला आली. जर तुम्हाला हे शब्दांतच सांगायचे असेल तर या क्षमतेचे नाव आहे ‘आत्मनिर्भरता’.

मित्रांनो,

दिल्लीमध्ये राहणाऱ्या अभिनव बॅनर्जी यांनी त्यांचा जो अनुभव मला पाठविला आहे, तो खूप मनोरंजक आहे. अभिनव यांना आपल्या नातेवाईकांच्या मुलांना काही भेटवस्तू म्हणून काही खेळणी द्यायची होती,  खेळणी खरेदी करण्यासाठी ते दिल्लीच्या झंडेवालान बाजारात गेले. आपल्यातील बर्याच जणांना हे माहित असेलच की दिल्लीमध्ये हा बाजार सायकल आणि खेळण्यांसाठी खूप प्रसिद्ध आहे. पूर्वी महागड्या खेळण्यांचा अर्थ म्हणजे बाहेरून आयात केलेली खेळणी असाच होता आणि स्वस्त खेळणी देखील बाहेरून येत असत. पण, अभिनव यांनी पत्रात लिहिले आहे की, आता तिथले बरेच दुकानदार ग्राहकांना खेळणी विकताना खेळणी दाखवून असे सांगताना की ही खेळणी खूप छान आहेत, कारण ही 'मेड इन इंडिया' आहेत. ग्राहकही भारतात बनवलेल्या खेळण्यांची मागणी करत आहेत. विचारांमध्ये घडून आलेला हा खूप मोठा बदल आहे –आणि हा एक उत्तम पुरावा आहे. देशवासीयांच्या मानसिकतेत किती मोठा बदल घडून येत आहे आणि तोही एका वर्षाच्या आत. या बदलाचे मूल्यांकन करणे सोपे नाही. अर्थशास्त्रज्ञसुद्धा स्वतःचे आराखडे मांडून यांचे मोजमाप करू शकत नाहीत.

मित्रांनो,

विशाखापट्टणम मधून व्यंकट मुरलीप्रसाद यांनी मला पत्र पाठविले आहे, यामध्ये देखील एक वेगळी कल्पना आहे. व्यंकट यांनी लिहिले आहे की, मी तुम्हाला ट्वेंटी ट्वेंटी वन साठी दोन हजार एकवीस साठी माझा एबीसी जोडतो. मला सुरुवातीला काहीच कळले नाही, एबीसी म्हणजे त्यांना नक्की काय म्हणायचे आहे. मग मी पाहिले की वेंकटजींनी त्यांच्या पत्राला एक चार्ट देखील जोडला आहे. मी तो  चार्ट नीट पहिला आणि मग मला एबीसी म्हणजे काय ते समजले –आत्मनिर्भर भारत चार्ट….एबीसी. हे खूप मनोरंजक आहे. व्यंकट यांनी त्यांना दैनंदिन जीवनात लागणाऱ्या वस्तूंची एक यादी तयार केली होती. यात इलेक्ट्रॉनिक्स, स्टेशनरी, सेल्फ केअर आयटम आणि बऱ्याच गोष्टींचा समावेश होता. यात त्यांनी नमूद केले होते कि आपण कळत-नकळत अशी परदेशी उत्पादने वापरत आहेत ज्यांचे पर्याय भारतात सहज उपलब्ध आहेत. आता त्यांनी शपथ घेतली आहे की आपल्या देशवासीयांनी घाम गाळून कठोर परिश्रम करून तयार केलेली उत्पादनच वापरेन.

मित्रांनो,

परंतु, या सगळ्यासोबत त्यांनी अजून एक गोष्ट सांगितली आहे जी मला खूप मजेशीर वाटते. त्यांनी लिहिले आहे की आम्ही आत्मनिर्भर भारताला पाठिंबा देत आहोत, पण आमच्या उत्पादकांनीही ते तयार करत असलेल्या उत्पादनांच्या गुणवत्तेशी तडजोड करू नये असे त्यांना स्पष्ट शब्दात सांगण्यात यावे. ही गोष्ट तर अगदी बरोबर आहे. Zero effect, zero defect या कल्पनेसह काम करण्याची ही योग्य वेळ आहे. मी देशाच्या उत्पादक आणि उद्योजकांना विनंती करतो : देशातील लोकांनी ठोस पावले उचलली आहेत. Vocal for local हा मंत्र घराघरात गजबजत आहे.अशावेळी आपली उत्पादने जागतिक दर्जाची असली पाहिजेत याची खात्री करण्याची वेळ आली आहे. जे काही जगात सर्वोत्तम आहे ते आम्ही भारतात उत्पादित करून दाखवू. यासाठी आमच्या उद्योजकांना पुढे यावे लागेल. स्टार्ट अपना देखीळ पुढे यावे लागेल. मी पुन्हा एकदा वेंकटजींचे त्यांच्या उत्तम प्रयत्नांसाठी अभिनंदन करतो.

मित्रांनो,

आपल्याला ही भावना कायम राखायची आहे, त्याचे जतन करायचे आहे आणि ही भावना वृद्धिंगत देखील करायची आहे. मी हे आधी देखील सांगितले आहे आणि मी देशवासियांना विनंती करतो. तुम्ही देखील एक यादी तयार करा. तुमच्या दैनंदिन आयुष्यात लागणाऱ्या गोष्टींची व्यवस्थित पडताळणी करा आणि लक्षपूर्वक बघा की, कळत-नकळत अशा कोणत्या परदेशी वस्तू आहेत ज्यांनी  आपल्या आयुष्यात प्रवेश केला आहे. एक प्रकारे, त्यांनी आपल्याला जखडून ठेवले आहे. त्या गोष्टींसाठी भारतात बनविलेले पर्याय शोधा आणि हेही ठरवा की आता आपण भारतात उत्पादित, भारतातील कष्टकरी लोकांनी त्यांच्या कष्टाने बनविलेल्या उत्पादनांचा वापर करू. आपण दरवर्षी नवीन वर्षाचा संकल्प करतो, यावेळी आपण आपल्या देशासाठी देखील एक संकल्प करणे आवश्यक आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,

अत्याचारी लोकांपासून आपल्या देशातील हजारो वर्ष जुनी संस्कृती, सभ्यता, आपल्या परंपरा वाचविण्यासाठी अनेक लोकांनी आपल्या प्राणांचे बलिदान दिले आहे, आजचा दिवस त्याचे स्मरण करण्याचा आहे. याच दिवशी, गुरु गोबिंद यांचे पुत्र, साहिबजादे जोरावर सिंह आणि फतेह सिंग यांना जिवंत भिंतीत पुरले होते. साहिबजादे यांनी आपली शिकवण सोडून द्यावी, थोर गुरुपरंपरा सोडावी अशी या अत्याचारी लोकांची इच्छा होती. परंतु, आमच्या साहिबजादे यांनी इतक्या लहान वयात कमालीचे धैर्य व इच्छाशक्ती दाखविली. त्यांना भिंतीत पुरले जात होते, एकएक दगड लावला जात होता, भिंत वरवर बांधली जात होती, समोर मृत्यू दिसत होता, परंतु ते जरा देखील विचलित झाले नाहीत. या दिवशी गुरु गोविंदसिंग जी – यांची आई गुजरी या देखील शहीद झाल्या होत्या. साधारण आठवडाभरापूर्वी श्रीगुरू तेग बहादुर जी यांची पुण्यतिथी होती. मला दिल्ली येथील गुरुद्वारा रकबगंज येथे जाऊन गुरु तेग बहादुरजींचे दर्शन घेऊन त्यांची पुढे नतमस्तक होण्याची संधी मिळाली. याच महिन्यात श्री गुरु गोविंदसिंग जी यांच्या पासून प्रेरित होऊन अनेक लोक जमिनीवर झोपतात. श्री गुरु गोविंदसिंग जी यांच्या कुटुंबाने जे बलिदान दिले आहे त्याचे लोक आस्थेने स्मरण करतात. या बलिदानाने संपूर्ण मानवतेला, देशाला एक नवीन शिकवण दिली आहे. या बलिदानाने आपली संस्कृती सुरक्षित ठेवण्याचे मोठे कार्य केले आहे. आम्ही सर्व जण या बलीदानाचे ऋणी आहोत. मी पुन्हा एकदा श्री गुरु तेग बहादुर जी, माता गुजरी जी, गुरु गोविंदसिंग जी आणि चार साहिबजादे यांच्या बलिदानाला नमन करतो. त्याचप्रमाणे अनेक हुतात्म्यांनी आपल्या आजच्या या भारताच्या स्वरूपाचे रक्षण केले आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,

आता मी तुम्हाला अशी एक गोष्ट सांगणार आहे, ज्यामुळे तुम्ही आनंदी देखील व्हाल आणि तुम्हाला  अभिमान देखील वाटेल. 2014-18 दरम्यान भारतातील बिबट्यांची संख्या 60 टक्क्यांहून अधिक वाढली आहे. 2014 मध्ये देशात बिबट्यांची संख्या सुमारे 7,900 होती, तर 2019 मध्ये ही संख्या वाढून 12,852 झाली. जिम कॉर्बेटने बिबट्याबद्दल म्हटले आहे : “ज्यांनी बिबट्याला मुक्तपणे फिरताना पाहिले नाहीत, ते त्याच्या सौंदर्याची कल्पनाही करू शकत नाहीत. त्याच्या रंगांचे सौंदर्य आणि त्याच्या चालण्याच्या मोहकपणाची कल्पना करू शकत नाही. "देशातील बर्याच राज्यांत, विशेषत: मध्य भारतात, बिबट्यांची संख्या वाढली आहे. बिबट्यांची सर्वाधिक लोकसंख्या असलेल्या राज्यात मध्य प्रदेश, कर्नाटक आणि महाराष्ट्र अव्वल स्थानी आहेत. ही एक मोठी कामगिरी आहे. अनेक वर्षांपासून जगभरात बिबट्याला अनेक धोक्यांना सामोरे जावे लागत आहे, जगभरातील त्यांचे वास्तव्य धोक्यात आले होते. अशा वेळी बिबट्यांची संख्या सातत्याने वाढवून भारताने संपूर्ण जगाला एक मार्ग दाखविला आहे. तुम्हाला हेही ठाऊक असेल की गेल्या काही वर्षांत भारतातील सिंहांची संख्या देखील वाढली आहे, वाघांची संख्याही वाढली आहे, तसेच भारतीय वनक्षेत्रही वाढले आहे. केवळ सरकारच नाही तर बरेच लोक, नागरी संस्था आणि बर्याच संस्था देखील आपले वृक्ष आणि वन्यजीव यांच्या संरक्षणामध्ये सहभागी झाले आहेत यामुळे हे शक्य झाले आहे. हे सर्व अभिनंदनास पात्र आहेत.

मित्रांनो,

तामिळनाडूच्या कोयंबटूरमधील एका हृदयस्पर्शी प्रयत्नाबद्दल मी वाचले. सोशल मीडियावरही तुम्ही त्याचे व्हिज्युअल पाहिले असतीलच. आपण सर्वांनी माणसांसाठी वापरली जाणारी व्हीलचेयर पाहिली आहे, पण कोयंबटूर येथील गायत्री या मुलीने वडिलांसह एका पीडित कुत्र्यासाठी व्हीलचेयर बनविली आहे. ही संवेदनशीलता प्रेरणादायक आहे आणि व्यक्तीच्या मनात जेव्हा प्रत्येकासाठी दया आणि करुणा असेल तेव्हाच हे शक्य आहे. दिल्ली एनसीआर आणि देशातील इतर शहरांमध्ये कडाक्याच्या थंडीत बरेच लोक बेघर जनावरांची काळजी घेण्यासाठी खूप प्रयत्न करीत आहेत. ते त्या प्राण्यांच्या खाण्यापिण्याची आणि त्यांच्यासाठी स्वेटर आणि झोपण्याची व्यवस्था करत आहेत. काही लोक तर दररोज शेकडो प्राण्यांसाठी जेवण तयार करतात. अशा प्रयत्नांचे कौतुक केले पाहिजे. असेच काही उदात्त प्रयत्न उत्तर प्रदेशातील कौशांबी येथेही केले जात आहेत. तिथल्या कारागृहातील कैदी थंडीपासून गायींचे संरक्षण करण्यासाठी जुन्या व फाटलेल्या ब्लँकेपासून नवीन कवर तयार करत आहेत. हे ब्लँकेट कौशांबीसह इतर जिल्ह्यांच्या तुरूंगातून गोळा करून नंतर ते शिवून गोशाळेत पाठवले जातात. कौशांबी कारागृहातील कैदी दर आठवड्याला अनेक कवर तयार करत आहेत. इतरांची काळजी घेण्यासाठी सेवाभावनेतून केलेल्या प्रयत्नांना प्रोत्साहित करूया. खरंच हे एक असे पुण्य कर्म आहे जे  समाजाच्या भावना बळकट करते.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,

आता जे पत्र माझ्यासमोर आहे, त्यात दोन मोठे फोटो आहेत. हे फोटो एका मंदिराचे आहेत आणि आधीचे आणि नंतरचे असे आहेत. या फोटोंबरोबर जे पत्र आहे, त्यामध्ये युवकांच्या अशा एका टीमबाबत सांगितले आहे, जे स्वतःला युवा ब्रिगेड असे म्हणतात. तर या युवा ब्रिगेडने  कर्नाटकात,  श्रीरंगपट्णच्या जवळ स्थित वीरभद्र स्वामी नावाच्या एका प्राचीन शिवमंदिराचा कायापालट केला आहे. मंदिराच्या आजूबाजूचा परिसर वाळलेले गवत आणि झुडपांनी भरलेला होता, एवढा की वाटसरू देखील सांगू शकले नसते कि इथे मंदिर आहे. एके दिवशी काही पर्यटकांनी या विस्मृतीत गेलेल्या मंदिराचा एक व्हिडिओ सोशल मीडियावर पोस्ट केला.  युवा ब्रिगेडने जेव्हा हा व्हिडिओ सोशल मीडियावर पाहिला तेव्हा त्यांना राहवलं नाही. आणि मग या टीमनं एकत्रितपणे त्याचा जीर्णोद्धार करण्याचा निर्णय घेतला.  त्यांनी मंदिर परिसरात उगवलेली काटेरी झुडपे, गवत आणि रोपं बाजूला हटवली.  जिथे दुरुस्ती आणि बांधकामाची गरज होती , ते केलं. त्यांचे चांगलं काम पाहून स्थानिक लोकांनीही मदतीचे हात पुढे केले. कुणी सिमेंट दिलं तर कुणी रंग दिला, अशा अनेक गोष्टींसह लोकांनी आपापलं योगदान दिल. हे सर्व युवक विविध व्यवसायाशी जोडलेले आहेत. त्यातून त्यांनी आठवड्याच्या शेवटी वेळ काढला आणि मंदिरासाठी काम केलं. युवकांनी मंदिरात  दरवाजा बसवण्याबरोबरच विजेची जोडणी देखील केली. अशा प्रकारे त्यांनी मंदिराचं गतवैभव पुनर्स्थापित करण्याचं काम केलं.  आवड आणि दृढ़निश्चय या अशा दोन गोष्टी आहेत ज्यामुळे लोक प्रत्येक लक्ष्य साध्य करू शकतात. जेव्हा मी भारताच्या युवकांना पाहतो, तेव्हा स्वतःला आनंदी आणि आश्वस्त जाणवतं.  आनंदी आणि आश्वस्त अशासाठी कारण, माझ्या देशातील युवकांमध्ये ' करू शकतो ' हा दृष्टिकोन आहे, आणि 'करेन' ही भावना आहे. त्यांच्यासाठी कोणतंही आव्हान मोठं नाही. त्यांच्या आवाक्यापासून काहीही दूर नाही. मी तामिळनाडूच्या एका शिक्षिकेबाबत वाचलं होत. त्यांचं नाव हेमलता एन. के आहे, ज्या विडुपुरमच्या एका शाळेत जगातील सर्वात प्राचीन भाषा तामिळ शिकवतात. कोविड-19 महामारी देखील त्यांच्या अध्यापनाच्या कामाच्या आड येऊ शकली नाही. हो, त्यांच्यासमोर आव्हानं नक्कीच होती, मात्र त्यांनी एक अभिनव मार्ग काढला. त्यांनी, अभ्यासक्रमातील सर्व 53 (त्रेपन्न) धडे रेकॉर्ड केले  , ऍनिमेटेड  व्हिडिओ तयार केले, आणि ते एका पेन  ड्राइव्ह मध्ये घेऊन आपल्या विदयार्थ्यांना वाटले. यामुळे त्यांच्या विद्यार्थ्यांना खूप मदत झाली.  त्यांना ते बघूनही धडे समजायला लागले. त्याचबरोबर, त्या आपल्या विद्यार्थ्यांशी दूरध्वनीवरून देखील बोलत असायच्या. यामुळे विद्यार्थ्यांसाठी अभ्यास खूप रोचक झाला. देशभरात कोरोनाच्या या काळात शिक्षकांनी ज्या अभिनव पद्धती अवलंबल्या, अभ्यासक्रमाची सामुग्री सृजनात्मकरित्या तयार केली. ती ऑनलाईन शिक्षणाच्या या काळात अमूल्य आहे. माझी सर्व शिक्षकांना विनंति आहे की त्यांनी ही अभ्यास सामुग्री शिक्षण मंत्रालयाच्या  दीक्षा पोर्टलवर नक्की अपलोड करावी. यामुळे देशाच्या दुर्गम भागात राहणाऱ्या विद्यार्थी-विद्यर्थिनीना बराच फायदा होईल.

मित्रांनो,

चला, आता बोलूया झारखंडच्या कोरवा जमातीच्या हीरामन यांच्याशी…   हीरामन जी, गढ़वा जिल्ह्यातील सिंजो गावात राहतात. तुम्ही हे ऐकून हैराण व्हाल की कोऱवाची लोकसंख्या केवळ 6 हजार आहे, जी शहरांपासून दूर डोंगर आणि जंगलांमध्ये वास्तव्य करते. आपल्या समाजाची संस्कृती आणि ओळख यांचं रक्षण करण्यासाठी  हीरामनजी यांनी एक विडा उचलला आहे. त्यांनी 12 वर्षांच्या अथक परिश्रमानंतर विलुप्त होत असलेल्या कोरवा भाषेचा शब्दकोष तयार केला आहे. त्यांनी या शब्दकोशात, घर-संसारात वापरल्या जाणाऱ्या शब्दांचा वापर करून दैनंदिन जीवनात वापरल्या जाणाऱ्या कोऱवा भाषेतील अनेक शब्द अर्थासह लिहून काढले. कोरवा समुदायासाठी हीरामन यांनी जे करून दाखवलं आहे, ते देशासाठी एक उदाहरण आहे.

 माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,

असे म्हणतात की अकबराच्या दरबारात एक प्रमुख सदस्य – अबुल फजल होते. त्यांनी एकदा काश्मीरच्या प्रवासानंतर म्हटलं होतं की काश्मीरमध्ये एक असे दृश्य आहे, ते पाहून चिडचिडे आणि रागावणारे लोक देखील आनंदाने नाचू लागतील. खरंतर, ते काश्मीरमध्ये केशराच्या शेतीचा उल्लेख करत होते. केशर कितीतरी शतकांपासून काश्मीरशी जोडलेले आहे. कश्मीरी केशर प्रामुख्याने पुलवामा, बडगाम आणि किश्तवाड़ सारख्या ठिकाणी उगवलं जातं. याच वर्षी मे महिन्यात काश्मिरी केशरला भौगोलिक संकेत टॅग म्हणजेच GI Tag देण्यात आले. याच्या माध्यमातून आम्ही काश्मिरी केशराला एक जागतिक लोकप्रिय ब्रँड बनवू इच्छितो.

 काश्मिरी केशर जागतिक स्तरावर एक असा मसाला म्हणून प्रसिद्ध आहे, ज्याचे अनेक प्रकारचे औषधी गुण आहेत. ते अतिशय सुगंधी असतं, त्याचा रंग गडद असतो, आणि याचे धागे लांब आणि जाडे असतात,  जे याचे औषधी मूल्य वाढवतात. ते  जम्मू  आणि काश्मीरच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे प्रतिनिधित्व करतं. दर्जाबाबत बोलायचं तर काश्मीरचे केशर खूप वेगळं आहे,आणि इतर देशांच्या केशरापेक्षा अगदी वेगळं आहे, काश्मीरच्या केशरला GI Tag मान्यतेमुळे एक वेगळी ओळख मिळाली आहे. तुम्हाला हे ऐकून आनंद होईल की काश्मीरी केशरला  GI Tag चं प्रमाणपत्र मिळाल्यानंतर दुबईच्या एका सुपर मार्केटमध्ये ते सर्वप्रथम विकायला ठेवण्यात आलं.  आता याची निर्यात वाढायला लागेल. ते आत्मनिर्भर भारत बनवण्याच्या आपल्या प्रयत्नांना अधिक बळ देईल. केशराची शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना याचा विशेष लाभ होईल. पुलवामामध्ये त्रालच्या शार भागात राहणारे अब्दुल मजीद वानी यांचंच उदाहरण घ्या. ते आपलं  GI Tagged  केशर राष्ट्रीय केशर अभियानाच्या मदतीनं पम्पोरच्या व्यापार केंद्रात ई-व्यापाराच्या माध्यमातून विकत आहेत. त्यांच्यासारखे अनेक लोक काश्मीरमध्ये हे काम करत आहेत. पुढल्या वेळी जेव्हा तुम्हाला केशर खरेदी करायचं असेल तेव्हा काश्मीरचेच केशर खरेदी करण्याबाबत विचार करा. काश्मिरी लोकांचा  उत्साह असा आहे की तिथल्या केशराचा स्वादच वेगळा असतो. 

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,

आता दोन दिवसांपूर्वीच गीता जयंती होती. गीता, आपल्याला आपल्या आयुष्याच्या प्रत्येक संदर्भात प्रेरणा देत असते. मात्र तुम्ही कधी असा विचार केला आहे का गीता एवढा अद्भुत ग्रंथ का आहे? ते यासाठी कारण ती  स्वयं भगवान  श्रीकृष्ण यांचीच वाणी आहे.

कारण गीतेचं वैशिष्ट्य हे देखील आहे कि ती जाणून घेण्याची जिज्ञासेपासून सुरु होते. प्रश्नापासून सुरुवात होते. अर्जुनाने भगवानांना प्रश्न केला, जिज्ञासा होती, त्यामुळेच तर गीतेचं ज्ञान जगाला मिळाले. गीतेप्रमाणेच आपल्या संस्कृतीत जेवढे काही ज्ञान आहे, सगळं जिज्ञासेतूनच सुरु होतं.  वेदांतचा तर पहिला मंत्रच आहे  – ‘अथातो ब्रह्म जिज्ञासा’ म्हणजे, या आपण ब्रह्माबाबत जाणून घेऊया. म्हणूनच तर आपल्याकडे ब्रह्माच्या शोधाबाबत बोलले जातं  जिज्ञासेची ताकदच अशी आहे.  जिज्ञासा तुम्हाला नियमितपणे नव्यासाठी प्रेरित करते. लहानपणी आपण म्हणूनच तर शिकतो कारण आपल्या अंतर्मनात जिज्ञासा असते. म्हणजेच जोपर्यंत जिज्ञासा आहे, तोपर्यंत जीवन आहे. जोवर जिज्ञासा आहे, तोवर नवीन शिकण्याचा क्रम जारी आहे. यात कुठलंही वय, कुठलीही परिस्थिती याला महत्व नसत.  जिज्ञासेच्या अशाच ऊर्जेचे एक उदाहरण मला समजलंय, तामिळनाडूचे ज्येष्ठ नागरिक टी श्रीनिवासाचार्य स्वामी जी यांच्याविषयी. टी श्रीनिवासाचार्य स्वामी जी 92 वर्षाचे आहेत. Ninety Two Years ते या वयातही संगणकावर आपले पुस्तक लिहीत आहेत, ते देखील स्वतःच टाईप करून. तुम्ही विचार करत असाल की पुस्तक लिहिणं ठीक आहे मात्र श्रीनिवासाचार्य यांच्या काळात तर संगणक नव्हता. मग त्यांनी संगणकाचे ज्ञान केव्हा मिळवलं? ही गोष्ट खरी आहे की त्यांच्या महाविद्यालयीन काळात संगणक नव्हता. मात्र, त्यांच्या मनात जिज्ञासा आणि आत्मविश्वास अजूनही तेवढाच आहे, जेवढा आपल्या युवावस्थेत होता. खरंतर श्री निवासाचार्य स्वामी जी संस्कृत आणि तामिळचे विद्वान आहेत. आतापर्यंत त्यांनी सुमारे 16 आध्यात्मिक ग्रंथ देखील लिहिले आहेत. मात्र संगणक आल्यानंतर त्यांना जेव्हा वाटलं की आता तर पुस्तक लिहिणं आणि छापण्याची पद्धतच बदलली आहे , तेव्हा वयाच्या  86 व्या वर्षी ते संगणक शिकले, आपल्यासाठी आवश्यक सॉफ्टवेअर शिकले. आता ते आपलं पुस्तक पूर्ण करत आहेत.

मित्रांनो,

श्री टी श्रीनिवासाचार्य स्वामी जी यांचं जीवन या गोष्टीचं प्रत्यक्ष उदाहरण आहे की जीवन, तोपर्यंत ऊर्जेने भरलेलं असतं, जोवर जीवनात जिज्ञासा कायम असते, शिकण्याची इच्छा कायम असते. म्हणूनच आपण कधीही असा विचार करू नये की आपण मागे राहिलो, आपलं चुकलं. मी सुद्धा हे शिकून घेतलं असतं तर. आपण हे देखील मनात आणू नये की आपण शिकू शकत नाही किंवा पुढे जाऊ शकत नाही.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,

आता आपण जिज्ञासेने, काही नवीन शिकणं आणि करण्याबाबत बोलत होतो. नव्या वर्षानिमित्त नव्या संकल्पांबाबत देखील बोलत होतो. मात्र काही लोक असेही असतात जे सातत्याने काही ना काही नवीन करत असतात, संकल्प सिद्धीला नेत असतात. तुम्हाला देखील तुमच्या जीवनात जाणवलं असेल, जेव्हा आपण समाजासाठी काही करतो, तेव्हा बरेच काही करण्याची ऊर्जा समाज स्वतः आपल्याला देतो. सामान्य वाटणाऱ्या प्रेरणांमधून खूप मोठी कामं देखील होऊन जातात. असेच एक युवक आहेत श्रीमान प्रदीप सांगवान.

गुरुग्रामचे प्रदीप सांगवान 2016 पासून हिलिंग हिमालयाज नावाने अभियान राबवत आहेत. ते आपली  टीम आणि स्वयंसेवकांसह हिमालयाच्या वेगवेगळ्या भागात जातात आणि जो प्लास्टिक कचरा पर्यटक टाकून गेलेले असतात, तो साफ करतात. प्रदीप यांनी आतापर्यंत हिमालयाच्या निरनिराळ्या पर्यटन ठिकाणांहून कित्येक टन प्लास्टिक गोळा केलं आहे. याचप्रमाणे , कर्नाटकचं एक युवा दाम्पत्य आहे , अनुदीप आणि  मिनूषा. अनुदीप आणि मिनूषा यांनी आताच गेल्या नोव्हेंबर मध्ये लग्न केलं आहे. लग्नानंतर अनेक युवा फिरायला जातात, मात्र या दोघांनी काहीतरी वेगळं केलं. ही दोघे नेहमी पाहायची की लोक आपल्या घरातून बाहेर फिरायला तर जातात मात्र जिथे जातात तिथे मोठ्या प्रमाणात कचरा सोडून येतात.  कर्नाटक मधल्या सोमेश्वर चौपाटीवर देखील हीच स्थिती होती. अनुदीप आणि  मिनूषा यांनी ठरवलं की ते सोमेश्वर चौपाटीवर लोक जो कचरा टाकून गेले आहेत तो साफ करायचा. पतीपत्नी दोघांनी लग्नानंतर आपला पहिला संकल्प हाच केला. दोघांनी मिळून समुद्राच्या किनाऱ्यावरील बराचसा कचरा साफ केला.

अनुदीप यांनी आपला हा  संकल्प सोशल मीडियावर देखील सामायिक केला. मग काय , त्यांच्या या शानदार विचाराने  प्रभावित होऊन अनेक युवक त्यांच्याबरोबर सहभागी झाले. तुम्ही ऐकून हैराण व्हाल, या लोकांनी मिळून सोमेश्वर चौपाटीवरून  800 किलोपेक्षा अधिक कचरा उचलला.

मित्रांनो,

या प्रयत्नांच्या पार्श्वभूमीवर, आपल्याला हे देखील लक्षात घ्यायला हवं की हा कचरा या चौपाट्यांवर, या डोंगरांवर कसा पोहचतो ? शेवटी, आपल्यातलेच  काही लोक हा कचरा तिथे टाकून येतात. आपल्याला  प्रदीप आणि अनुदीप-मिनूषा यांच्याप्रमाणे स्वच्छता अभियान सुरु करायला हवं. मात्र त्याही आधी आपल्याला हा संकल्प देखील करावा लागेल की आपण कचरा करणारच नाही.

शेवटी, स्वच्छ भारत अभियानाचा देखील पहिला संकल्प हाच आहे. आणि हो, आणखी एका गोष्टीची मला तुम्हाला  आठवण करून द्यायची आहे.  कोरोनामुळे यावर्षी याची चर्चा तेवढी होऊ शकली नाही. आपल्याला देशाला एकदा वापरायच्या प्लॅस्टिकपासून मुक्त करायचेच आहे. हा देखील 2021 च्या संकल्पांपैकी एक आहे. शेवटी, मी तुम्हाला नवीन वर्षासाठी खूप-खूप शुभेच्छा देतो. तुम्ही स्वतः तंदुरुस्त रहा, आपल्या कुटुंबाला तंदुरुस्त ठेवा. पुढल्या वर्षी जानेवारी महिन्यात नव्या विषयांवर  ‘मन की बात’ होईल.

खूप-खूप  धन्यवाद!!

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार! ‘मन की बात’ च्या प्रारंभी आज, तुम्हा सर्वांना एक आनंदाची बातमी देतोय. ही बातमी जाणून प्रत्येक भारतीयाला अभिमान वाटणार आहे. आपली एक अतिशय प्राचीन काळातली देवी अन्नपूर्णा मातेची मूर्ती कॅनडावरून परत भारतात येतेय. ही मूर्ती जवळपास 100 वर्षांपूर्वी म्हणजे 1913 च्या आसपास वाराणसीच्या एका मंदिरातून चोरून बाहेर पाठवली होती. मूर्ती भारतात परत पाठवण्यासाठी ज्या ज्या लोकांनी सर्वतोपरी मदत केली, त्यांचे आणि कॅनडा सरकारचे मी अगदी सहृदयपूर्वक आभार व्यक्त करतो. माता अन्नपूर्णा आणि काशी यांच्यामध्ये विशेष संबंध आहे. आता मातेची प्राचीन मूर्ती मायदेशी परत येतेय, ही एक सुखद गोष्ट आहे. माता अन्नपूर्णेच्या मूर्तीप्रमाणेच आपला अमूल्य वारसा असलेल्या गोष्टी आंतरराष्ट्रीय टोळ्यांच्या शिकार होत आल्या आहेत. या टोळ्या, आंतरराष्ट्रीय बाजारामध्ये अशा वस्तू खूप मोठ्या किंमतीला विकतात. आता, अशा टोळ्यांवर कठोर प्रतिबंध लावण्यात येत आहेत. या टोळ्या पुन्हा सक्रिय होऊ नयेत, यासाठी भारताने आपले प्रयत्न वाढवले आहेत. अशा प्रयत्नांमुळे गेल्या काही वर्षांमध्ये परदेशात गेलेल्या अनेक मूर्ती आणि कलाकृती भारतात परत आणण्यामध्ये यश मिळालंय. माता अन्नपूर्णेची मूर्ती परत येण्यासंबंधी एक योगायोगही आहे. काही दिवसांपूर्वीच जागतिक वारसा सप्ताह साजरा केला. जागतिक वारसा सप्ताह, संस्कृतीप्रेमींसाठी, प्राचीन काळामध्ये जाण्याची, इतिहासातल्या महत्वाच्या टप्प्यांची माहिती घेण्याच्या दृष्टीनं एक खूप चांगली संधी असते. कोरोना काळ असतानाही यावेळी अगदी नाविन्यपूर्ण संकल्पनेतून या लोकांनी वारसा सप्ताह साजरा करताना आपण सर्वांनी पाहिलं. संकटाच्या काळात संस्कृती खूप कामी येत असते. संकटावर मात करण्यासाठी संस्कृती महत्वाची भूमिका बजावत असते. तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातूनही संस्कृती आपल्याला भावनिक ‘रिचार्ज’ करण्याचं  काम करते. आज देशामध्ये अनेक वस्तू संग्रहालयं  आणि ग्रंथालयं आपल्या संग्रहालयांना पूर्णपणे डिजिटल करण्याचं काम करताहेत. दिल्लीमध्ये आपल्या राष्ट्रीय संग्रहालयानं याविषयी काही कौतुकास्पद प्रयत्न केले आहेत. राष्ट्रीय संग्रहालयाव्दारे जवळपास दहा ‘आभासी दीर्घा’ तयार करण्याच्या दिशेनं काम सुरू आहे. आहे ना, ही एक आगळी मजेदार, रंजक  गोष्ट!  आता तुम्ही घरामध्ये बसून दिल्लीच्या राष्ट्रीय संग्रहालयाच्या दीर्घेतून एक फेरफटका मारून येऊ शकता. त्याचबरोबर आणखी एक गोष्ट म्हणजे,  आपला सांस्कृतिक वारसा तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोहचविणं आणि या वारशाच्या संरक्षणासाठी तंत्रज्ञानाचा उपयोग करणं  महत्वाचं आहे. अलिकडेच, एका रंजक प्रकल्पाविषयी माहिती माझ्या वाचनात आली. नॉर्वेच्या उत्तरेकडे स्वालबर्ड नावाचे एक व्दीप आहे. या व्दीपामध्ये आर्कटिक वर्ल्‍ड आर्काईव्हचा प्रकल्प बनवण्यात आलाय. या आर्काईव्हमध्ये बहुमूल्य वारसाविषयक माहिती, अशा प्रकारे जतन करून ठेवण्यात आली आहे की, कोणत्याही प्रकारच्या नैसर्गिक किंवा मानव निर्मित संकटाचा त्या माहितीवर प्रभाव पडू नये. अलिकडेच अशीही माहिती समजली की, अंजिठ्याच्या लेण्यांचा वारसाही डिजिटल करून या प्रकल्पाचे जतन करण्यात येत आहे. यामध्ये अजिंठा लेण्यांची संपूर्ण झलक पहायला मिळेल. यामध्ये डिजिटलाइज्ड आणि पुन्हा स्थापन केलेल्या कलाकृती  यांच्या बरोबरच यासंबंधित दस्तऐवज आाणि अनेकांनी व्यक्त केलेल्या शब्दभावना, त्यांचे  उद्‌गार यांचाही समावेश असेल. मित्रांनो, महामारीने एकीकडे आपल्या कामाच्या पद्धतीमध्ये बदल घडून आला आहे, तर  दुसरीकडे निसर्गाला नव्या ढंगानं अनुभवण्याची संधीही दिली आहे. निसर्गाकडे पाहण्याच्या दृष्टिकोनात आता बदल झाला आहे. ऋतुचक्रातल्या हिवाळ्याला आता प्रारंभ होत आहे. निसर्गामध्ये वेग-वेगळ्या रंगांची उधळण आपल्याला पहायला मिळते. गेल्या काही दिवसांपासून  चेरी ब्लॉसमच्या व्हायरल फोटोंनी इंटरनेट व्यापून गेलं  होतं. आता तुम्ही विचार करीत असणार की, मी चेरी ब्लॉसमविषयी बोलतोय, म्हणजे  नक्कीच जपानची ओळख म्हणून असलेल्या चेरी ब्लॉसमची गोष्ट करतोय.- मात्र तसं काही नाहीए. हे काही जपानचे छायाचित्र नाही. हे छायाचित्र आपल्या मेघालयातल्या शिलाँगचे आहे. सध्याच्या दिवसात मेघालयाच्या सौंदर्यामध्ये या चेरी ब्लॉसमने अधिकच भर घातली आहे.

मित्रांनो, या महिन्यात म्हणजेच दिनांक 12 नोव्हेंबरपासून डॉक्टर सलीम अली जी यांच्या 125 व्या जयंतीच्या कार्यक्रमाला प्रारंभ झाला आहे. डॉक्टर सलीम अली यांनी पक्ष्यांच्या दुनियेमध्ये, पक्षी निरीक्षणासंबंधी अतिशय उल्लेखनीय कार्य केलं आहे. संपूर्ण जगभरातल्या पक्षी निरीक्षकांना भारताकडे  आकर्षितही केलं आहे. पक्षी निरीक्षणाचा छंद जोपासणा-यांचं मी नेहमी कौतुक करतो. ही मंडळी खूप धैर्याने, अगदी चिकाटीनं अनेक तास, अगदी सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत पक्षी निरीक्षण करू शकतात. निसर्गातल्या अगदी अनोख्या दृष्यांचा आनंद घेऊ शकतात.  इतकंच नाही तर त्यांच्याकडचं ज्ञान, आपल्या सारख्या लोकांपर्यंत पोहोचवत राहतात. भारतामध्येही अनेक पक्षी निरीक्षण संघटना सक्रिय आहेत. तुम्हीही जरूर या विषयाशी जोडलं जावं. माझ्या इतक्या धावपळीच्या दैनंदिन व्यवहारातही मला अलिकडेच केवडियामध्ये पक्ष्यांबरोबर काही वेळ घालवता आला, ती एक संस्मरणीय संधी होती. पक्ष्यांबरोबर घालवलेला काळ, वेळ तुमचे निसर्गाशी नाते जोडले जाऊन, पर्यावरणासाठी एक प्रेरणा देईल.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, भारताची संस्कृती आणि शास्त्र नेहमीच संपूर्ण दुनियेच्या दृष्टीने आकर्षणाचं एक केंद्र आहे. अनेक लोक तर, याचा शोध घेण्यासाठी भारतामध्ये आले आणि मग ते इथंच कायम राहिले आहेत, असं तर नेहमीच होत असतं. अनेक लोक शोधकार्य करून मायदेशी परत जातात आणि या संस्कृतीचे चांगले संवाहक बनतात. मला जॉनस मसेट्टींच्या कामाविषयी जाणून घेण्याची संधी मिळाली. त्यांना ‘‘विश्वनाथ’’ या नावानंही ओळखलं जातं. जॉनस ब्राजीलमध्ये लोकांना वेदांत आणि गीता शिकवतात. ते विश्वविद्या नावाची एक संस्थाही चालवतात. रिया-दि-जेनेरोपासून साधारणपणे एक तासभराच्या अंतरावर असलेल्या पेट्रोपोलिस या डोंगरावर त्यांचं विश्वविद्येचं काम चालतं. जॉनस यांनी मेकॅनिकल इंजिनीअरिंगचं  शिक्षण घेतल्यानंतर स्टॉक मार्केटमधल्या आपल्या कंपनीमध्ये काम केलं. त्यानंतर त्यांना भारतीय संस्कृतीचं  आकर्षण निर्माण झालं. विशेष करून वेदांतामध्ये त्यांना अधिक रूची वाटायला लागली. स्टॉकपासून ते स्पिरिच्युॲलिटीपर्यंत, त्यांनी केलेला हा प्रवास वास्तवामध्ये खूप मोठा आहे. जॉनस यांनी भारतामध्ये वेदांत तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास केला आणि चार वर्षे त्यांनी कोइंबतूरच्या आर्ष विद्या गुरूकुलममध्ये वास्तव्य केलं. जॉनस यांच्यामध्ये आणखी एक विशेष गुण आहे, तो म्हणजे आपला संदेश पुढे पोहोचवण्यासाठी ते तंत्रज्ञानाच्या माध्यमाचा उपयोग करतात. ते नियमित ऑनलाइन कार्यक्रम करतात. दररोज पॉडकास्ट करतात. गेल्या सात वर्षांमध्ये जॉनस यांनी वेदांत हा विषय दीड लाखांपेक्षा जास्त विद्यार्थ्‍यांना शिकवला आहे. ते या विषयाचा मोफत अभ्यासक्रम शिकवतात. वेदांत शिकवण्याचं जॉनस एक खूप मोठं काम करतातच शिवाय, ते ज्या भाषेत शिकवतात, ती भाषा समजणा-यांची संख्या खूप मोठी आहे. कोरोना आणि क्वारंटाइनच्या काळामध्ये वेदांत कशी मदत करू शकतो, या विषयी लोकांमध्ये रूची सातत्याने वाढतेय. ‘‘मन की बात’च्या माध्यमातून जॉनस यांनी केलेल्या प्रयत्नांसाठी मी त्यांचे अभिनंदन करतो आणि त्यांच्या भविष्यातल्या कार्याला शुभेच्छा देतो.

मित्रांनो, अशा प्रकारे आणखी एका बातमीकडे तुमचे लक्ष नक्कीच गेलं असेल. न्यूझीलँडमध्ये नव्यानं निवडून आलेले संसद सदस्य डॉक्टर गौरव शर्मा यांनी या विश्वातल्या सर्वात प्राचीन भाषांपैकी एक असलेल्या संस्कृत भाषेतून शपथ घेतली. एक भारतीय म्हणून भारतीय संस्कृतीचा असा होत असलेला प्रचार आपल्या सर्वांसाठी अभिमानाचा विषय आहे. ‘मन की बात’च्या माध्यमातून मी गौरव शर्मा जी, यांना शुभेच्छा देतो. त्यांनी न्यूझीलँडच्या लोकांची सेवा करताना नवीन यशोशिखर गाठावे, अशी कामना व्यक्त करतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, उद्या 30 नोव्हेंबरला आपण श्रीगुरू नानक देव जी यांचा 551 वा प्रकाश पर्व साजरे करणार आहोत. संपूर्ण दुनियेमध्ये गुरू नानक देवजींचा प्रभाव स्पष्ट रूपानं दिसून येतो.

व्हँन्कोवर ते वेलिंग्टनपर्यंत, सिंगापूर ते साउथ अफ्रिकेपर्यंत त्यांचे संदेश सर्व बाजूंनी ऐकायला येतात. गुरूग्रन्थ साहिबमध्ये म्हटले आहे की, ‘‘ सेवक को सेवा बन आइ’’ याचा अर्थ आहे, सेवकाचे काम, सेवा करणं आहे.’’ गेल्या काही वर्षांमध्ये अनेक महत्वाचे टप्पे आले आणि एक सेवक म्हणून आपल्याला खूप काही करण्याची संधी मिळाली. गुरू साहिबने आमच्याकडून ही सेवा करून घेतली. गुरूनानक देव जी यांचं  हे 550 वे प्रकाश पर्व, श्री गुरू गोविंद सिंहजी यांचं 350 वे प्रकाश पर्व, पुढच्या वर्षी श्री गुरू तेग बहादूर जी यांचं 400 वे प्रकाश पर्व ही आहे. मला जाणवतं की, गुरू साहिबांची माझ्यावर विशेष कृपा असली पाहिजे, त्यांनी मला नेहमीच आपल्या कार्यांमध्ये अधिक जवळिकीने सामावून घेतलंय.

मित्रांनो, कच्छमध्ये एक गुरूव्दारा आहे, या लखपत गुरूव्दारा साहिब याविषयी तुम्ही काही जाणता का? श्री गुरू नानक जी आपल्या ‘उदासी’ च्या काळामध्ये लखपत गुरूव्दरा साहिबमध्ये वास्तव्य करीत होते. 2001च्या भूकंपामध्ये या गुरूव्दाराचंही नुकसान झालं होतं. गुरू साहिबांच्या कृपेमुळेच मी त्याच्या जीर्णोद्धाराचे काम सुनिश्चित करू शकलो. यावेळी केवळ गुरूव्दाराचा जीर्णोद्धार केला असं नाही तर  तितक्याच गौरवानं आणि भव्यतेनं गुरूद्धाराची पुन्हा स्थापना करण्यात आली. आम्हा सर्वांना गुरू साहिबांचा खूप आशीर्वादही मिळाला. लखपत गुरूव्दाराच्या संरक्षणाच्या प्रयत्नांना 2004 मध्ये युनेस्को एशिया पॅसिफिक हेरिटेज पुरस्कार म्हणून ‘ॲवॉर्ड ऑफ डिस्टिंक्शन’ दिलं गेलं. पुरस्कार देणा-या परीक्षकांनी जीर्णोद्धार करताना शिल्पाशी संबंधित सर्व गोष्टींकडे अगदी बारकाईने विशेष लक्ष दिलं  आहे, हे जाणलं, आणि आपल्या परीक्षणाच्या टिपणीमध्ये नोंदवलं की, या गुरूव्दाराच्या पुनर्निर्माण कार्यामध्ये शीख समुदायानं केवळ सक्रिय भागीदारी नोंदवली असं नाही, तर त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली हे काम झालं आहे. मी ज्यावेळी मुख्यमंत्रीही नव्हतो, त्यावेळीच लखपत गुरूव्दाराला जाण्याचे भाग्य मला लाभलं. तिथं जाऊन मला असीम ऊर्जा मिळत होती. या गुरूद्वारामध्ये जाऊन प्रत्येकाला धन्य झाल्याचं जाणवतं. गुरू साहिबांनी  माझ्याकडून निरंतर सेवा करवून घेतली, याबद्दल मी खूप कृतज्ञ आहे. गेल्यावर्षी नोव्हेंबरमध्येच करतारपूर साहिब कॉरिडॉर मुक्त करणं ही ऐतिहासिक घटना झाली. या गोष्टीची आठवण मी अगदी जीवनभर मनाच्या कोप-यात साठवून ठेवणार आहे. आम्हा सर्वांचेच भाग्य थोर आहे, म्हणूनच आम्हाला श्रीदरबार साहिबांची सेवा करण्याची एक संधी मिळाली. परदेशात वास्तव्य करणा-या  आमच्या शीख बंधू-भगिनींनीसाठी आता दरबार साहिबांच्या सेवेसाठी निधी पाठवणे आता अधिक सुलभ झालंय. या उपायांमुळे संपूर्ण विश्वभरातील संगत, दरबार साहिबाच्या अधिक जवळ आली आहे.

मित्रांनो, लंगरची प्रथा सुरू करणारे गुरू नानकदेवजीच होते. आणि आज आपण पाहिलं की, दुनियाभरामध्ये शीख समुदायाने कोरोना काळामध्ये लोकांना भोजन देऊन कशा प्रकारे आपली परंपरा सुरू ठेवली आहे. मानवतेची सेवा केली. ही परंपरा आपल्या सर्वांना निरंतर प्रेरणा देण्याचे काम करते. आपण सर्वांनी सेवकाप्रमाणे काम करत रहावं, अशी माझी कामना आहे. गुरू साहिबांनी माझ्याकडून आणि देशवासियांकडून अशाच प्रकारे सेवा घ्यावी. पुन्हा एकदा गुरू नानक जयंतीनिमित्त, माझ्या खूप-खूप शुभेच्छा!!

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, गेल्या काही दिवसांमध्ये देशभरातल्या विविध विद्यापीठातल्या विद्यार्थ्‍यांबरोबर संवाद साधण्याची, त्यांच्या शैक्षणिक प्रवासातल्या महत्वपूर्ण कार्यक्रमामध्ये सहभागी होण्याची संधी मला प्राप्त झाली. तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून मी आयआयटी गुवाहाटी, दिल्ली जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठ, गांधी नगरचे पेट्रोलियम विद्यापीठ,म्हैसूर विद्यापीठ आणि लखनौ विद्यापीठांच्या विद्यार्थ्‍यांबरोबर संवाद साधू शकलो. देशातल्या युवापिढीबरोबर संवाद साधून मी अगदी ताजातवाना झालो, हा अनुभव मला ऊर्जावान बनवणारा होता. विद्यापीठाचा परिसर म्हणजे तर एक प्रकारे मिनी इंडियाचे असतो. एकीकडे विद्यापीठ परिसरामध्ये भारताच्या विविधतेचे दर्शन होते तर तिथंच दुसरीकडे नवभारतासाठी मोठ मोठे परिवर्तन घडवून आणण्याचे ‘पॅशन’ही दिसते. कोरोनाच्याआधीच्या दिवसांमध्ये मी ज्यावेळी असा संवाद साधण्यासाठी कोणत्या संस्थेमध्ये जात होतो, त्यावेळी माझा आग्रह असायचा की, आजूबाजूच्या शाळांमधल्या गरीब मुलांनाही या कार्यक्रमामध्ये आमंत्रित केलं जावं. ती मुलंच त्या कार्यक्रमामध्ये माझे विशेष पाहुणे बनून यायची. एक छोटासा मुलगा, त्या भव्य कार्यक्रमामध्ये कोणाही युवकाला डॉक्टर, इंजिनीअर, संशोधक बनताना पाहतो, कोणाला पदक स्वीकारताना पाहतो, त्यावेळी त्याच्याही मनामध्ये तो एक नवीन स्वप्न पहायला लागतो. आपणही असंच करू शकतो, असा आत्मविश्वास त्याच्या मनात जागृत होतो. संकल्प करण्यासाठी त्याला एक प्रेरणा मिळते.

मित्रांनो, याशिवाय आणखी एक गोष्ट जाणून घेण्यात मला नेहमीच रूची असते, ती म्हणजे संस्थेच्या ‘अलूमिनी’विषयी; म्हणजेच त्या संस्थेचे माजी विद्यार्थी कोण आहेत, त्या संस्थेने आपल्या माजी विद्यार्थी वर्गाशी नियमित संपर्क ठेवण्यासाठी काही व्यवस्था केली आहे का? त्यांचे माजी विद्यार्थी संघटन, नेटवर्क किती जीवंत आहे….

माझ्या युवा मित्रांनो,आपण जोपर्यंत एखाद्या संस्थेत शिक्षण घेत असतो, तोपर्यंतच, आपण त्या संस्थेचे विद्यार्थी असतो, मात्र आपण आजन्म तिथले ‘माजी विद्यार्थी’ असतो. शाळा-कॉलेज संपल्यानंतरही दोन गोष्टी कधीही संपत नाहीत- एक आपल्या शिक्षणाचा आपल्यावरचा प्रभाव आणि  दुसरी आपल्या शाळा-कॉलेजविषयी आपल्याला असलेली आत्मीयता! जेव्हा माजी विद्यार्थी आपापसांत गप्पा मारतात, तेव्हा शाळा-कॉलेजमधल्या दिवसांच्या आठवणी, पुस्तकं आणि अभ्यासापेक्षा कॉलेज परिसरात घालवलेला वेळ, आणि मित्र-मैत्रिणींना सोबतचे क्षण यांच्या आठवणीं वरच जास्त गप्पा होतात. आणि याच आठवणींमधून आपल्या संस्थेसाठी काहीतरी करण्याची भावना जन्माला येते.

जिथे आपल्या व्यक्तिमत्वाचा विकास झाला आहे, त्या संस्थेच्या विकासासाठी काहीतरी करता येणं यापेक्षा आनंदाची गोष्ट आणखी काय असू शकते? मी अशा काही उपक्रमांविषयी ऐकलं आहे, जिथे माजी विद्यार्थ्यांनी आपल्या जुन्या शिक्षणसंस्थांसाठी खूप काही केलं आहे. आजकाल माजी विद्यार्थी याबाबतीत खूप उत्साहानं काम करतांना दिसतात. आयआयटीच्या विद्यार्थ्यांनी आपल्या संस्थांना चर्चासत्र सभागृह, व्यवस्थापन केंद्र, इनक्युबेशन केंद्र अशा अनेक व्यवस्था स्वतः उभारून दिल्या. या सगळ्या उपक्रमांमुळे सध्या शिक्षण घेत असलेल्या विद्यार्थ्यांचा शैक्षणिक अनुभव अधिक समृद्ध होत जातो. आयआयटी दिल्लीने एका ‘देणगी निधी’ची सुरुवात केली आहे, जी अत्यंत उत्तम कल्पना आहे.जगातल्या अनेक नावाजलेल्या  विद्यापीठांमध्ये अशा प्रकारचे ‘देणगी निधी’ स्थापन करण्यात आले आहेत, ज्यातून विद्यार्थ्यांना मदत मिळते. मला वाटतं, की भारतातील विद्यापीठे देखील अशा प्रकारची संस्कृती स्थापन करण्यासाठी सक्षम आहेत.

जेव्हा काही परतफेड करण्याची वेळ येते, तेव्हा काहीही कमी किंवा जास्त नसते. अशावेळी छोट्यात छोटी मदतही खूप महत्वाची असते. अनेकदा माजी विद्यार्थी आपल्या संस्थांमध्ये तंत्रज्ञान अद्ययावत करण्यासाठी किंवा कौशल्य विकासाचे उपक्रम सुरु करण्यात अत्यंत महत्वाची भूमिका पार पडत असतात. काही शाळांच्या माजी विद्यार्थी संघटनांनी ‘मार्गदर्शक कार्यक्रम’ देखील सुरु केले आहेत. यात ते वेगवेगळ्या तुकडीच्या विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करतात. तसंच, ते शिक्षणातल्या संधींवरही विद्यार्थ्यांशी चर्चा करतात. अनेक शाळांमध्ये, विशेषतः निवासी शाळांच्या माजी विद्यार्थी संघटना खूप भक्कम आणि सक्रीय आहेत, त्या क्रीडा स्पर्धा आणि समुदाय सेवा असे उपक्रमही आयोजित करतात. मी सर्व माजी विद्यार्थ्यांना आग्रह करेन, की त्यांनी ज्या संस्थांमधून शिक्षण पूर्ण केलं आहे, त्यांच्याशी आपले बंध अधिक मजबूत करत राहा . मग ती शाळा असो, कॉलेज असो किंवा विद्यापीठ असो. माझी सर्व संस्थांनाही आग्रहाची विनंती आहे की त्यांनी माजी विद्यार्थ्यांचा सहभाग वाढवण्यासाठी काही नाविन्यपूर्ण उपक्रम राबवावेत. काही सृजनशील मंच विकसित करावेत, जेणेकरुन माजी विद्यार्थ्यांचा त्यात सक्रीय सहभाग असेल. मोठी महाविद्यालये आणि विद्यापीठेच नाहीत, तर आमच्या गावातील शाळांच्या माजी विद्यार्थ्यांची देखील एक मजबूत आणि सक्रीय अशी संघटना असायला हवी.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, पाच डिसेंबरला श्री अरविंदो यांची पुण्यतिथी आहे. श्री अरबिंदो यांच्याविषयी आपण वाचतो, तेवढी त्यांच्या विचारांची खोली आपल्याला जाणवत जाते. माझ्या युवा मित्रांनो,  श्री अरबिंदो यांच्याविषयी तुम्ही जेवढं अधिक जाणाल, तेवढेच तुम्ही स्वतःला समजू शकाल, स्वतःला समृद्ध करु शकाल. आयुष्याच्या ज्या भावावस्थेत आपण आज आहात, जे संकल्प पूर्ण करण्यासाठी आपण प्रयत्न करत आहात, त्यामध्ये, आपल्याला कायम श्री अरबिंदो यांच्याकडून एक नवी प्रेरणा मिळत राहील, एक नवा मार्ग सापडत राहील. जसे आज आपण सर्व जण, ‘लोकल साठी व्होकल’ ही मोहीम चालवतो आहोत, तर अशा वेळी श्री अरबिंदो यांचे स्वदेशीविषयीचे विचार आपल्याला मार्ग दाखवत आहेत. बांग्ला भाषेतली एक कविता अत्यंत प्रभावी आहे. ते म्हणतात–‘छुई शुतो पॉय-मॉन्तो आशे तुंग होते |

दिय-शलाई काठि, ताउ आसे पोते ||

प्रो-दीप्ती जालिते खेते, शुते, जेते |

किछुते लोक नॉय शाधीन ||

याचा अर्थ, आपल्याकडे सुई, आणि आगपेटीची डबी  अशा वस्तू सुद्धा परदेशी जहाजांमधून येतात. खाण्या-पिण्याच्या, झोपण्याच्या, कोणत्याही बाबतीत लोक स्वतंत्र नाहीत.

ते म्हणतही असत, आपण आपल्या भारतीय कारागिरांनी, कामगारांनी तयार केलेल्या वस्तूंना प्राधान्य द्यावे, असा स्वदेशीचा अर्थ आहे.

मात्र, श्री अरबिंदो यांचा परदेशांकडून काही शिकण्याला विरोध होता, असे अजिबात नाही.  जिथे जे काही नवं आहे, ते आपण शिकावं, जे आपल्या देशासाठी चांगलं असेल, त्यात आपण सहकार्य करावं, प्रोत्साहन द्यावं, हाच तर आत्मनिर्भर भारत आणि ‘व्होकल फॉर लोकल’ या मंत्राचा मतितार्थ आहे. विशेषतः स्वदेशीचा वापर करण्याबद्दल त्यांनी जे विचार व्यक्त केले आहेत, ते आज प्रत्येक भारतीयाने वाचायला हवेत. मित्रांनो, याचप्रमाणे शिक्षणाविषयी देखील,श्री अरबिंदो यांचे विचार अत्यंत स्पष्ट होते. ते शिक्षणाकडे केवळ पुस्तकी ज्ञान, पदवी आणि नोकरी मिळवण्याचं साधन, एवढ्याच मर्यादित अर्थाने बघत नसत. श्री अरबिंदो म्हणत- की आपले राष्ट्रीय शिक्षण, आपल्या युवा पिढीच्या मन आणि बुद्धीला प्रशिक्षित करणारे असायला हवे. बुद्धीचा वैज्ञानिक विकास होत रहावा, आणि मनात भारतीय भावना असाव्यात, तरच, एक युवक देश आणि समाजात एक उत्तम नागरिक म्हणून विकसित होऊ शकेल. श्री अरबिंदो यांनी शिक्षणाविषयी जी मते तेव्हा मांडली होती, ज्या अपेक्षा व्यक्त केल्या होत्या, त्या आज देशात नवे राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणाच्या रुपानं पूर्ण होत आहेत.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, भारतात, शेती आणि त्याच्याशी सबंधित गोष्टींशी नवे आयाम जोडले जात आहेत. गेल्या काही दिवसांत झालेल्या कृषी सुधारणांमुळे शेतकऱ्यांसाठी अनेक नव्या संधींची दारे उघडली गेली आहेत. गेली अनेक वर्षे शेतकऱ्यांच्या ज्या मागण्या होत्या, ज्या मागण्या पूर्ण करण्यासाठी कोणत्या न कोणत्या वेळी प्रत्येक राजकीय पक्षांनी त्यांना वचन दिलं होतं, त्या मागण्या आज पूर्ण झाल्या आहेत. सविस्तर चर्चा आणि विचारमंथनातून संसदेने कृषी विधेयकांना मंजुरी देत त्याचे कायद्यात रुपांतर केले. या नव्या सुधारणांमुळे शेतकऱ्यावर असलेली बंधने केवळ रद्दच होणार नाहीत, तर त्यांना नवे अधिकार देखील मिळाले आहेत, नव्या संधी मिळाल्या आहेत. या अधिकारांमुळे अगदी अल्पावधीतच, शेतकऱ्यांना होणारे त्रास कमी होऊ लागले आहेत.

महाराष्ट्राच्या धुळे जिल्ह्यातले शेतकरी, जितेंद्र भोई यांनी या नव्या कृषी कायदयाचा वापार कसा केला ते जाणून घेतले पाहिजे.  त्यानी शेतात मका लावला आणि उत्तम किंमत मिळावी म्हणून तो मका व्यापाऱ्यांना विकण्याचे निश्चित केले. पिकाची एकूण किंमत 3 लाख 32 हजार इतकी निश्चित झाली.  जितेंद्र भोई यांना पंचवीस हजार रुपये आगावू रक्कम म्हणून मिळाले. ठरलं असं होतं की उरलेले पूर्ण पैसे त्यांना पंधरा दिवसांत दिले जातील. मात्र नंतर अशी काही परीस्थिती निर्माण झाली, की त्यांना बाकीचे पैसे मिळालेच नाहीत. शेतकऱ्यांकडून माल विकत घ्यायचा  मात्र महिनोन्महिने त्यांचे पैसे चुकवायचे नाहीत,-मकाखरेदीत कदाचित वर्षानुवर्षे अशाच प्रकारचे व्यवहार होत असतील, त्याच परंपरेने ते ही वागत होते. अशाप्रकारे चार महिन्यांपर्यंत जितेंद्रजी यांचे पैसे मिळालेच नाहीत. अशा स्थितीत, केंद्र सरकारनं सप्टेंबर महिन्यात जे कृषी कायदे बनवले, ते त्यांच्या कामी आले. या कायद्यात अशी तरतूद करण्यात आली आहे, की शेतमाल खरेदी केल्यानंतर तीनच दिवसांत शेतकऱ्यांचे पूर्ण पैसे द्यावे लागतील. आणि जर पैसे मिळाले नाहीत, तर शेतकरी त्याविरोधात तक्रार दाखल करु शकतो.

या कायद्यात आणखी एक खूप महत्वाची गोष्ट आहे. या कायद्यात, अशी तरतूद करण्यात आली आहे की त्या भागातल्या, उप विभागीय अधिकाऱ्यांना एका महिन्याचा आत शेतकऱ्याने दाखल केलेल्या तक्रारीचं निवारण करावं लागेल. आता, जेव्हा अशा कायद्यांची ताकद आपल्या शेतकरी बंधूंजवळ होती, तेव्हा त्यांच्या तक्रारीचं निवारण तर निश्चित होणार होतं. जितेंद्रजी यांनी तक्रार केली आणि काही दिवसांतच त्यांचे पैसे त्यांना मिळाले. म्हणजेच, कायद्याची ‘योग्य आणि पूर्ण माहिती’ जितेंद्रजी यांची ताकद झाली. क्षेत्र कुठलेही असो, त्या प्रत्येक क्षेत्रात, भ्रम आणि अफवांपासून दूर राहत योग्य आणि  खरी माहिती प्रत्येक व्यक्तीपर्यंत पोहचवणे ही खूप मोठी शक्ती असते. शेतकऱ्यांमध्ये अशीच जागृती करण्याचे काम, राजस्थान मधल्या बारां जिल्ह्यात राहणारे मोहम्मद असलम जी करत आहेत. ते शेतकरी उत्पादक संघटनेचे सीईओ, म्हणजे मुख्य कार्यकारी अधिकारी देखील आहेत. होय, आपण बरोबर ऐकलंत- शेतकरी उत्पादक संघटनेचे सी ई ओ ! मला आशा आहे, की मोठमोठ्या कंपन्यांच्या सी ईओ ना हे ऐकून चांगलं वाटलं असेल की देशाच्या कानाकोपऱ्यातल्या भागात काम करणाऱ्या शेतकरी संघटनांचे देखील सी ई ओ असतात. तर मित्रांनो, मोहम्मद असलम जी यांनी आपल्या भागातल्या अनेक शेतकऱ्यांचा एक व्हॉट्सॲप ग्रुप बनवला आहे. या ग्रुपमध्ये ते दररोज, आसपासच्या बाजारमध्ये काय भाव सुरु आहे, त्याची माहिती शेतकऱ्यांना देत असतात. त्यांची स्वतःची संघटना देखील शेतकऱ्यांकडून शेतमाल विकत घेत असते. त्यामुळेच, त्यांच्या या उपक्रमामुळे, शेतकऱ्यांना मालविक्रीचा निर्णय घ्यायला मदत होते.

मित्रांनो, जागृती आहे, तर जिवंतपणा आहे. आपल्या जागरूकतेच्या प्रयत्नांतून हजारो लोकांच्या आयुष्यावर प्रभाव टाकणारे एक कृषी उद्योजक आहेत, श्री वीरेंद्र यादव जी. वीरेंद्र यादव जी पूर्वी ऑस्ट्रेलियात राहत असत. दोन वर्षांपूर्वी ते भारतात आले आणि आता हरियाणातल्या कैथल इथं राहतात. इतर शेतकऱ्यांसारखी त्यांना सुद्धा शेतातल्या तण-कचऱ्याची विल्हेवाट कशी लावायची ही एक मोठी समस्या होती. यावर तोडगा काढण्यासाठी व्यापक स्तरावर काम सुरु आहे. मात्र आज, “मन की बात’ या कार्यक्रमात मी वीरेंद्र जी यांचा विशेष उल्लेख यासाठी करतो आहे कारण त्यांचे प्रयत्न वेगळे आहेत, एक नवी दिशा दाखवणारे आहेत. या पिकाच्या तण-अवशेषांवर तोडगा काढण्यासाठी वीरेंद्रजी यांनी या तणाचे गठ्ठे बांधणारी स्ट्रॉ बेलर मशीन विकत घेतली. त्यासाठी त्यांना कृषी विभागाकडून आर्थिक मदतही  मिळाली. या मशीनने त्यांनी या तणाचे गठ्ठे तयार केलेत, गठ्ठे तयार केल्यावर त्यांनी हे तण ॲग्रो एनर्जी प्लांट आणि पेपर मिलला विकले. आपल्याला ऐकून आश्चर्य वाटेल की वीरेंद्र जी यांनी केवळ दोन वर्षात हे तण विकून दीड कोटींपेक्षा जास्त रुपयांचा व्यापार केला आहे आणि त्यातही सुमारे 50 लाख रुपयांचा नफा मिळवला आहे. याचा लाभ त्या शेतकऱ्यांनाही मिळाला आहे, ज्यांच्याकडचे तण वीरेंद्रजी यांनी घेतले आहे. आपण कचऱ्यातून सोनं हा वाक्प्रचार तर ऐकला होता. पण हे कृषी तण विकून पैसा आणी पुण्य दोन्ही मिळवण्याचं हे विशेष उदाहरण आहे. माझी युवकांना, विशेषतः कृषीविद्यापीठांमध्ये अभ्यास करणाऱ्या लाखो विद्यार्थ्यांना ही आग्रही विनंती आहे की त्यांनी आपल्या आजूबाजूच्या गावात जाऊन शेतकऱ्यांना आधुनिक कृषीविषयी, अलीकडेच झालेल्या कृषी सुधारणांविषयी माहिती द्यावी, जागृती करावी. यामुळे, देशात होत असलेल्या मोठ्या परिवर्तनात आपलाही सहभाग होऊ शकेल.

माझ्या प्रिय देश बांधवानो,

“मन की बात’ कार्यक्रमात आपण वेगवेगळ्या, विविध प्रकारच्या अनेक  विषयांवर चर्चा करतो. मात्र, अशा एका गोष्टीला देखील आता जवळपास एक वर्ष होत आहे, जीची आपण कधीच आनंदाने आठवण करु इच्छित नाही. आता जवळपास एक वर्ष होत आले, जेव्हा जगात पहिल्यांदाच कोरोनाचा आजाराविषयी माहिती कळली होती. तेव्हापासून आजपर्यंत संपूर्ण जगानंच अनेक चढउतार पाहिलेत. लॉकडाऊनच्या काळातून बाहेर पडत, आता लसीची चर्चा सुरु झाली आहे. मात्र, कोरोनाबाबत कोणताही निष्काळजीपणा करणं आजही अत्यंत  घातक आहे. आपल्याला, कोरोनाविरुद्धचा आपला लढा पुढेही तेवढ्याच ताकदीनं सुरु ठेवायचा आहे.

मित्रांनो, काही दिवसांनीच, सहा डिसेंबर रोजी, डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांची पुण्यतिथी देखील आहे. हा दिवस बाबासाहेबांना श्रद्धांजली देण्यासोबतच, देशाविषयीचे आपले संकल्प, संविधानानं एक नागरिक म्हणून आपली कर्तव्ये पूर्ण करण्याची जी शिकवण आपल्याला दिली आहे, तिचे स्मरण करण्याचा दिवस आहे. देशाच्या बहुतांश भागात, थंडीचा कडाका देखील वाढतो आहे.

अनेक ठिकाणी बर्फवृष्टी देखील सुरु झाली आहे. या हवामानात, आपल्याला कुटुंबांतल्या मुलांची आणि ज्येष्ठांची  विशेष काळजी घ्यायची आहे, स्वतः देखील सतर्क रहायचं आहे. जेव्हा लोक आपल्या आजूबाजूला असलेल्या गरजूंची, गरिबांची काळजी करतात, तेव्हा ते  बघून मला खूप आनंद होतो. उबदार कपडे देऊन लोक त्यांना मदत करतात. अनाथ प्राण्यांना देखील हिवाळ्यात थंडीमुळे खूप त्रास होतो.अनेक लोक त्यांची मदत करायला देखील पुढे येतात. आपली युवा पिढी अशा कामांमध्ये नेहमीच अग्रेसर असते. मित्रांनो, पुढच्या वेळी जेव्हा आपण “मन की बात’ मध्ये भेटू, तेव्हा 2020 चे हे वर्ष संपत असेल. नवी उमेद, नवा विश्वास घेऊन आपण पुढे वाटचाल करुआपल्या ज्या काही सूचना असतील, कल्पना असतील, त्या माझ्यापर्यंत नक्की पोहचवा. आपल्या सर्वांना खूप खूप शुभेच्छा !!

आपण सर्व निरोगी रहा, देशासाठी काम करत रहा. खूप खूप धन्यवाद !!!

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार. आज विजयादशमी म्हणजे दसऱ्याचा  उत्सव आहे. या पवित्र प्रसंगी आपल्या सर्वांना खूप खूप शुभेच्छा. दसऱ्याचा  हा उत्सव, असत्यावर सत्याच्या विजयाचा उत्सव आहे. परंतु, त्याबरोबरच, हा एक प्रकारे संकटांवर धैर्यानं मिळवलेल्या विजयाचाही उत्सवही आहे. आज, आपण सर्व जण खूप संयमानं जीवन जगत आहात, एका मर्यादेत राहून सण, उत्सव साजरे करत आहात, म्हणून, जी लढाई आपण लढत आहोत, त्यात आमचा विजयही अगदी निश्चित आहे. पूर्वी, दुर्गादेवीच्या मंडपात, देवीमाँच्या दर्शनासाठी इतकी मोठी गर्दी होत असे की, एकदम, मेळ्यासारखं वातावरण तयार होत असे,परंतु यंदा असं होऊ शकलं नाही. पूर्वी, दसऱ्याचा  दिवशीही मोठमोठे मेळावे आयोजित केले जात, परंतु यावेळी त्यांचं संपूर्ण स्वरूपच वेगळं आहे.  रामलीलेचा सण, त्याचं फार मोठं आकर्षण होतं, परंतु त्यातही काही नं काही प्रमाणात बंदी लागू झाली आहे. पूर्वी, नवरात्रिमध्ये, गुजरातच्या गरब्याचा ठेका सर्वत्र व्यापून असायचा. यावेळी, मोठमोठे गरबा आयोजन बंद आहेत. अजून, पुढच्या काही दिवसात अनेक उत्सव येणार आहेत. अजून ईद आहे, कोजागिरी पौर्णिमा आहे, वाल्मिकी जयंती आहे, मग, धनत्रयोदशी, दिवाळी, भाऊबीज, छट पूजा, गुरू नानक देवजी जयंती आहे. कोरोनाच्या या संकटकाळात, आम्हाला संयमानंच वागावं लागणार आहे, मर्यादेतच रहावं लागणार आहे.

मित्रांनो, जेव्हा आम्ही सणांची चर्चा करतो, तयारी करतो, तेव्हा, सर्वात अगोदर मनात हाच विचार येतो की, बाजारात कधी जायचं? कोणत्या वस्तु खरेदी करायच्या आहेत? खास करून, मुलांमध्ये तर यासाठी विशेषच उत्साह असतो- यावेळी सणाला नवीन काय मिळणार आहे? सणांनी जागवलेली ही उमेद आणि बाजारातील तेजी या एकदुसऱ्याशी जोडलेल्या आहेत. परंतु यावेळी आपण जेव्हा खरेदी करण्यासाठी जाल तेव्हा व्होकल फॉर लोकल हा आपला संकल्प जरूर लक्षात ठेवा. बाजारातनं वस्तु खरेदी करताना, आम्हाला स्थानिक उत्पादनांना प्राधान्य द्यायचं आहे.

मित्रांनो, सणांच्या या जल्लोषातच लॉकडाऊनच्या काळाचीही आठवण ठेवली पाहिजे. लॉकडाऊनमध्ये, आम्हाला समाजातील आमच्या त्या साथीदारांच्या आणखी निकट जायचं आहे, ज्यांच्याशिवाय आमचं जीवन अत्यंत अवघड झालं असतं- स्वच्छता कर्मचारी, घरात काम करणारे बंधुभगिनी, स्थानिक भाजी विक्रेते, दूध विक्रेते, सुरक्षा रक्षक, या सर्वांची आमच्या जीवनात काय भूमिका आहे, ते आम्हाला चांगलं जाणवलं आहे. अवघड काळात, हे आपल्याबरोबर होते, आम्हा सर्वांच्या समवेत होते. आता, आमच्या उत्सवात, आमच्या आनंदातही, त्यांना आमच्याबरोबर ठेवायचं आहे. माझा आग्रह आहे की, जितपत शक्य असेल, त्यांना आपल्या आनंदात जरूर सामिल करून घ्या. कुटुंबातल्या सदस्याप्रमाणेच त्यांना सहभागी करून घ्या, मग आपण पहा, आपला आनंद किती पटींनी वाढतो ते.

मित्रांनो, आम्हाला आमच्या जिगरबाज सैनिकांनाही लक्षात ठेवायचं आहे, जे या सणासुदीच्या दिवसांमध्ये सीमेवर देशाच्या रक्षणासाठी पाय रोवून उभे आहेत. भारतमातेची सेवा आणि संरक्षण करत आहेत. त्यांना स्मरणात ठेवूनच आम्हाला आमचे सण साजरे करायचे आहेत.  आम्हाला आमच्या घरात एक दिवा, भारतमातेच्या या शूरवीर पुत्र आणि कन्यांच्या सन्मानार्थ लावायचा आहे. मी, आमच्या वीर जवानांना हे सांगू इच्छितो की, भलेही आपण सीमेवर तैनात आहात, परंतु पूर्ण देश आपल्याबरोबर आहे, आपल्यासाठी प्रार्थना करत आहे.  ज्यांचे पुत्र आणि कन्या आज सीमांवर तैनात आहेत, त्या कुटुंबाच्या त्यागाला मी नमन करतो. जो कुणी प्रत्येक जण देशाशी संबंधित कोणत्या नं कोणत्या जबाबदारीमुळे आपल्या घरी नाही, आपल्या कुटुंबापासून दूर आहे, मी, त्यांचे मनापासून आभार मानतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आज आम्ही लोकलसाठी व्होकल होत आहोत, तेव्हा जग आपल्या स्थानिक उत्पादनांचा चाहतं होत आहे.  आमच्या कैक उत्पादनांमध्ये जागतिक म्हणजे ग्लोबल होण्याची खूप मोठी शक्ति आहे. जसं एक उदाहरण आहे – खादीचं. दीर्घकाळापासून खादी ही एक साधेपणाची ओळख बनून राहिली आहे, परंतु, आज आमची खादी, पर्यावरण स्नेही कापड म्हणून ओळखली जात आहे. आरोग्याच्या दृष्टीनं, ही खादी शरीरस्नेही आहे, सर्व हवामानातही उपयुक्त आहे आणि आज खादी ही फॅशन शैली म्हणून तर वापरली जात आहेच. खादीची लोकप्रियता तर वाढत आहेच, परंतु त्याबरोबरच, जगात अनेक ठिकाणी, खादी तयारही केली जात आहे.  मेक्सिकोमध्ये एक ठिकाण आहे ओहाका. या क्षेत्रात अनेक गावं अशी आहेत की जिथं, स्थानिक ग्रामीण लोक, खादी विणण्याचं काम करतात. आज, इथली खादी ओहाका खादी म्हणून प्रसिद्धी पावली आहे. ओहाकामध्ये खादी पोहचली कशी, याची कथाही काही कमी रंजक नाही.  प्रत्यक्षात, मेक्सिकोचा एक युवक मार्क ब्राऊन यानं एकदा महात्मा गांधी यांच्यावरील एक चित्रपट पाहिला. ब्राऊन हा चित्रपट पाहिल्यावर बापूंच्या कार्यानं इतके प्रभावित झाले की ते भारतात बापूंचा आश्रम पहाण्यास आले आणि बापूंच्या बाबतीत त्यांनी आणखी सखोल जात त्यांच्या कार्याबद्दल जाणून, समजून घेतलं. तेव्हा ब्राऊन यांना याची जाणिव झाली की, खादी हे काही केवळ एक कापड नाही तर संपूर्ण जीवनपद्धती आहे. खादीशी कशा प्रकारे ग्रामीण अर्थव्यवस्था आणि आत्मनिर्भरता यांचं तत्वज्ञान जोडलेलं आहे, हे समजल्यानं ब्राऊन अत्यंत प्रभावित झाले. इथपासूनच ब्राऊन यांनी मेक्सिकोत जाऊन खादीचं काम सुरू करायचा निश्चय केला. त्यांनी, मेक्सिकोच्या ओहाकामध्ये ग्रामीण नागरिकांना खादीचं काम शिकवलं, त्यांना प्रशिक्षित केलं आणि आज ओहाका खादी एक ब्रँड बनली आहे. या प्रकल्पाच्या संकेतस्थळावर असं लिहिलं आहे- द सिंबॉल ऑफ धर्मा इन मोशन म्हणजे गतिशील धर्माचं प्रतिक. या संकेतस्थळावर मार्क ब्राऊन यांची अत्यंत मनोरंजक मुलाखतही वाचायला मिळेल.ते सांगतात की, सुरूवातीला लोकांना खादीच्या बाबतीत शंका होत्या, परंतु नंतर लोकांचा खादीतला रस वाढला आणि खादीची बाजारपेठ तयार झाली. ते म्हणतात की, या गोष्टी रामराज्याशी जोडलेल्या आहेत, जेव्हा तुम्ही लोकांच्या गरजा पूर्ण करता, तेव्हा लोकही तुमच्याशी जोडले जाण्यासाठी पुढे येतात.

मित्रांनो,  दिल्लीच्या कॅनॉट प्लेसवर असलेल्या एका खादीच्या दुकानात यावेळी गांधी जयंतीच्या दिवशी एकाच दिवसात एक कोटी रूपयांपेक्षा अधिक खादीची खरेदी झाली. अशा तऱ्हेने, कोरोनाच्या काळातही खादीचे मास्क अत्यंत लोकप्रिय होत आहेत. देशात अनेक ठिकाणी स्वयंसहाय्यता गट आणि दुसर्या संस्था खादीचे मास्क बनवत आहेत. उत्तरप्रदेशात, बाराबंकीमध्ये, एक महिला आहे-सुमनदेवीजी. सुमनजी यांनी स्वयंसहाय्यता गटातल्या आपल्या महिला साथीदारांच्या समवेत मिळून मास्क बनवण्यास सुरूवात केली.  हळूहळू अन्य महिलाही या कार्यात जोडल्या गेल्या, आता त्या सर्वजणी मिळून हजारो खादीचे मास्क बनवत आहेत. आमच्या स्थानिक उत्पादनांचं हेच वैशिष्ट्य आहे की त्यांच्या समवेत नेहमी संपूर्ण तत्वज्ञान जोडलं गेलेलं असतं.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, जेव्हा आम्हाला आमच्या वस्तुंबद्दल अभिमान असतो तेव्हा, जगातही त्यांच्याप्रति उत्सुकता वाढत असते. जसे आमचं अध्यात्म, योग, आयुर्वेदानं सर्व जगाला आकर्षित केलं आहे. आमचे अनेक खेळ जगाला आकर्षित करत आहेत.  आजकाल, आमचा मल्लखांबसुद्घा, अनेक देशांमध्ये प्रचलित होत आहे. अमेरिकेत चिन्मय पाटणकर आणि प्रज्ञा पाटणकर यांनी आपल्या घरातच मल्लखांब शिकवायला सुरूवात केली, तेव्हा, त्यांना याला इतकं यश मिळेल, याचा अंदाजही नव्हता. अमेरिकेत आज, अनेक ठिकाणी, मल्लखांब प्रशिक्षण केंद्रं चालत आहेत. अमेरिकेतला युवा वर्ग मोठ्या प्रमाणात या खेळाशी जोडले जात आहेत, मल्लखांब शिकत आहेत.आज, जर्मनी असेल, पोलंड असेल, मलेशिया असेल, अशा जवळपास 20 देशांमध्ये  मल्लखांब खूप लोकप्रिय होत आहे. आता तर, याची, जागतिक विजेतेपद स्पर्धाही सुरू करण्यात आली आहे, ज्यात, कित्येक देशांचे प्रतिस्पर्धी भाग घेतात. भारतात तर प्राचीन काळापासून असे अनेक खेळ खेळले जात आहेत, जे आमच्या अंतर्गत, असाधारण विकास करतात. आमचं मन, शरीर संतुलनाला एका वेगळ्याच मितीवर घेऊन जातात. परंतु कदाचित, आमच्या नव्या पिढीचे युवक साथीदारांना,  मल्लखांब हा खेळ तितकासा माहित नसण्याची शक्यता आहे. आपण इंटरनेटवर त्याचा शोध घेऊन जरूर पहा.

मित्रांनो,  आमच्या देशात किती प्रकारचे मार्शल आर्ट आहे. माझी इच्छा आहे की आमच्या युवक साथीदारांनी त्यांच्याबाबतीतही जाणून घ्यावं, ते शिकावेत, आणि, बदलत्या काळानुसार त्यात नवीन संशोधनही करावं. जेव्हा जीवनात मोठी आव्हानं नसतात, तेव्हा व्यक्तिमत्वातले सर्वश्रेष्ठ गुणही बाहेर येत नाहित. म्हणून आपण स्वतःला नेहमी आव्हान देत रहा.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, असं म्हटलं जातं की, शिकणं हेच विकास होणं असतं. आज, मन की बात मध्ये, मी, आपली ओळख अशा एका व्यक्तिशी करून देईन जिच्यात एक वेगळ्याच प्रकारचं झपाटलेपण आहे. हे झपाटलेपण आहे दुसऱ्यांबरोबर वाचन आणि शिकून आनंदाचं वाटप करण्याचं.  हे आहेत पोन मरियप्पन. पोन मरियप्पन तमिळनाडूच्या तुतुकुडीमध्ये रहातात. तुतुकुडीला पर्ल सिटी म्हणजे मोत्यांचं शहर म्हणूनही ओळखलं जातं. हे शहर कधी काळी पांडियन साम्राज्याचं एक महत्वपूर्ण केंद्र होतं. इथं रहाणारे माझे मित्र पोन मरियप्पन, केशकर्तनाच्या व्यवसायाशी जोडलेले आहेत आणि एक केशकर्तनालय चालवतात. हे खूप छोटं सलून आहे. त्यांनी एक अनोखं आणि प्रेरणादायक काम केलं आहे. आपल्या सलूनच्या एका भागातच त्यांनी वाचनालय बनवलं आहे.

जर एखादी व्यक्ति सलूनमध्ये आपली पाळी येईपर्यंत प्रतिक्षा करत असताना काही वाचत असेल, आणि जे वाचलं त्याबाबतीत काही लिहून ठेवत असेल, तर तो पोन मरियप्पन त्या ग्राहकाला पैशात सवलत देतात. आहे नं मजेदार. या. पोन मरियप्पन यांच्याशी बातचीत करू या.

प्रधानमंत्रीः पोन मरियप्पन जी, वणक्कम… नल्ला इर किंगडा?

(प्रधानमंत्रीः पोन मरियप्पनजी, वणक्कम.. आपण कसे आहात?)

(पोन मरियप्पनः माननीय प्रधानमंत्रीजी, वणक्कम (नमस्कार)).

प्रधानमंत्रीः वणक्कम, वणक्कम. उंगलक्के इन्द लाईब्रेरी आयडिया येप्पडी वंददा

(प्रधानमंत्रीः वणक्कम, वणक्कम. आपल्याला या पुस्तकालयाची कल्पना आहे, ती कशी सुचली?)

(पोन मरियप्पन यांच्या उत्तराचा हिदी अनुवाद मी आठवी इयत्तेपर्यंत शिकलो आहे. त्याच्यापुढे मी कौटुंबिक परिस्थितीमुळे शिकू शकलो नाही. जेव्हा मी शिकलेल्या लोकांकडे पहातो, तेव्हा मला एक प्रकारची कमतरता जाणवत होती. म्हणून, माझ्या मनात आलं की आम्ही एक पुस्तकालय का सुरू करू नये, आणि त्याचा, खूप लोकांना लाभ होईल, हीच गोष्ट माझ्यासाठी प्रेरणा बनली.)

प्रधानमंत्रीः उंगलक्के येन्द पुत्तहम पिडिक्कुम?

(प्रधानमंत्रीः आपल्याला कोणतं पुस्तक जास्त आवडतं?

(पोन मरियप्पनः मला तिरूकुरूल खूप आवडतं.)

प्रधानमंत्रीः उंगकिट्ट पेसीयदिल येनक्क. रोम्बा मगिलची. नल वाड तुक्कल

(प्रधानमंत्रीः आपल्याशी बोलल्यामुळे मला अत्याधिक आनंद झाला आहे. आपल्याला खूप शुभेच्छा.

(पोन मरियप्पनः मलाही माननीय प्रधानमंत्र्यांशी बोलताना खूप खूप प्रसन्न वाटत आहे.)

प्रधानमंत्री  नल वाड तुक्कल.(अनेकानेक शुभेच्छा.)

पोन मरियप्पनः धन्यवाद प्रधानमंत्री जी.

प्रधानमंत्री  थँक यू.

आम्ही आताच पोन मरियप्पन यांच्याशी चर्चा केली. पहा, कसे ते लोकांच्या डोक्याची सजावट  करताना त्यांना आपल्या जीवनाची सजावट करण्याचीही संधी देत आहेत. थिरूकुरूलच्या लोकप्रियतेच्याबाबतीत ऐकून खूप चांगलं वाटलं.  थिरूकुरूलच्या लोकप्रियतेबद्दल आपण सर्वांनीही ऐकलं. आज भारताच्या सर्व भाषांमध्ये थिरूकुरूल उपलब्ध आहे. संधी मिळाली तर अवश्य वाचलं पाहिजे. जीवनासाठी ते एक प्रकारे ते मार्गदर्शक आहे.

मित्रांनो, आपल्याला हे जाणून आनंद होईल की संपूर्ण भारतात अनेक लोक असे आहेत की ज्यांना ज्ञानाच्या प्रसार केल्यानं अपार आनंद मिळतो. ये लोक असे आहेत की प्रत्येक जण वाचण्यासाठी प्रेरित होईल यासाठी नेहमी तत्पर असतात.  मध्यप्रदेशच्या सिंगरौली इथल्या शिक्षिका, उषा दुबे जींनी तर आपल्या स्कूटीलाच फिरत्या पुस्तकालयात परिवर्तित केलं आहे. त्या दररोज आपल्या फिरत्या वाचनालयासहित कोणत्या नं कोणत्या गावात पोहचतात आणि तिथल्या मुलांना शिकवतात. मुलं त्यांना प्रेमानं पुस्तकवाली दीदी म्हणतात. यावर्षी अरूणाचल प्रदेशच्या निरजुलीच्या रायो गावात एक स्वयंसहाय्यता वाचनालय बनवण्यात आलं आहे. प्रत्यक्षात, इथल्या मीना गुरूंग आणि दिवांग होसाई यांना जेव्हा त्या भागात वाचनालय नाही, असं समजलं तेव्हा त्यांनी त्याच्या निधीपुरवठ्यासाठी हात पुढे केला. आपल्याला हे जाणून आश्चर्य वाटेल की या वाचनालयासाठी सदस्यत्व वगैरे काही नाही. कुणीही व्यक्ति दोन आठवड्यांसाठी पुस्तक  घेऊन जाऊ शकतो. वाचल्यानंतर पुस्तक परत करावं लागतं. हे वाचनालय आठवड्याचे सातही दिवस आणि  चोविस तास खुलं असतं. आसपासचे पालक त्यांची मुलं पुस्तकं वाचण्यात गुंग झाले आहेत, हे पाहून खुष आहेत.

खासकरून, जेव्हा शाळांनीही ऑनलाईन वर्ग सुरू केले आहेत. चंडीगढमध्ये एक एनजीओ चालवणारे संदीप कुमार जी यांनी एका मिनीव्हॅनमध्ये फिरतं ग्रंथालय तयार केलं आहे, याच्या माध्यमातनं गरिब मुलांना वाचण्यासाठी विनामूल्य पुस्तकं दिली जातात. यासह, गुजरातच्या भावनगरमध्येही दोन संस्थांची मला माहिती आहे की ज्या अत्यंत उत्कृष्ट कार्य करत आहेत.  यापैकीच एक आहे विकास वर्तुल ट्रस्ट. ही संस्था स्पर्धात्मक परिक्षांची तयारी करणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी अत्यंत सहाय्यकारी आहे. हा ट्रस्ट 1975 पासून काम करत आहे आणि पाच हजार पुस्तकांसह 140 हून अधिक मासिकं उपलब्ध करून देते. अशीच एक संस्था पुस्तक परब आहे. हा नाविन्यपूर्ण संशोधनाचा प्रकल्प आहे, ज्यात साहित्यिक पुस्तकांबरोबरच अन्य पुस्तकंही निःशुल्क उपलब्ध करून देतात. या वाचनालयात अध्यात्मिक,  आयुर्वेदिक उपचार आणि अन्य कित्येक विषयांशी संबंधित पुस्तकांचाही समावेश आहे. आपल्यालाही जर अशा काही प्रयत्नांच्या बाबतीत माहिती असेल तर माझा आग्रह आहे की, समाजमाध्यमांवर तुम्ही त्याची जरूर माहिती द्या. हे उदाहरण केवळ पुस्तक वाचणं किंवा वाचनालय सुरू करणं यापुरतंच मर्यादित नाही तर, नव्या भारताच्या भावनेचं प्रतिक आहे, ज्यामुळे समाजाच्या विकासासाठी प्रत्येक क्षेत्र आणि प्रत्येक स्तरातील लोक नवीन आणि नाविन्यपूर्ण पद्धतींचा स्विकार करत आहेत. गीतेत म्हटलं आहे

न हि ज्ञानेन सदृष्यं पवित्र मिह विद्यते

अर्थात, ज्ञानासारखं, जगात काहीच पवित्र नाही .  ज्ञानाचा प्रसार करणारे, त्यासाठी

प्रामाणिक प्रयत्न करणाऱ्या सर्व महोदयांचं मी, मनापासून अभिनंदन करतो.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो  काही दिवसातच सरदार वल्लभभाई पटेल यांची जयंती, 31 ऑक्टोबर, आपण सर्व राष्ट्रीय एकता दिवस म्हणून साजरा करू. मन की बात मध्ये याच्या आधीही आपण सरदार पटेलांवर विस्तारपूर्वक बोललो आहोत. त्या महान व्यक्तिमत्वाच्या अनेक पैलूंवर आपण चर्चा केलेली आहे. वैचारिक सखोलता, नैतिक साहस, राजनैतिक विलक्षणता, कृषी क्षेत्राचे  सखोल ज्ञान आणि राष्ट्रीय एकतेबद्दल समर्पण भाव-  खूप कमी लोक सापडतील की ज्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात इतके सगळे गुण एकत्रित झालेले असतील.

सरदार पटेल यांची विनोदबुद्धी दाखवणारी एक गोष्ट आपल्याला माहिती आहे का? जरा कल्पना करा, लोह पुरुषाचे चित्र! राजेरजवाड्यांच्या  बरोबर चर्चा करत आहेत,  पूज्य बापूजींच्या  बरोबर लोक अभियानाची व्यवस्था करत आहेत, त्याचबरोबर इंग्रजांशी  पण लढत आहेत आणि ह्या सगळ्यात देखील त्यांची विनोदबुद्धी पूर्णपणे जागृत असायची !

बापूजींनी सरदार पटेल यांच्या विषयी म्हटलं होतं की त्यांच्या विनोदी गप्पा गोष्टी मला एवढ्या हसवतात की हसून हसून माझे  पोट दुखायला लागते  आणि असे  एकदा नाही तर दिवस भरात  कित्येकदा होते. याच्यात आपल्यासाठी पण एक शिकवण आहे. ती अशी की  कितीही वाईट परिस्थिती असेल तरीही आपली विनोदबुद्धी जागृत ठेवायला हवी.  विनोद बुद्धी  आपल्याला सहज/ स्वाभाविक  तर ठेवतेच  पण आपल्या समस्येवर आपण मार्ग देखील शोधू शकतो.   सरदार साहेबांनी हेच तर केले  होते.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो,  सरदार पटेल यांनी आपले  संपूर्ण जीवन, देशाच्या एकतेसाठी समर्पित  केले होते.  त्यांनी भारतीय जनमानसाला, स्वतंत्रता आंदोलनाच्या सोबत  जोडले. त्यांनी शेतकऱ्यांच्या समस्या स्वातंत्र्य आंदोलनाशी जोडल्या/ स्वातंत्र्य आंदोलनाचा भाग बनवल्या. त्यांनी राजेरजवाड्यांना आपल्या राष्ट्रात सामील  करण्यासाठी काम केले.  ते प्रत्येक भारतीय मनात, ‘ विविधतेतून एकता’ हा मंत्र जागवत राहिले.

मित्रांनो आज आपल्याला, आपली वाणी, आपला व्यवहार, आपले  काम, प्रत्येक क्षणी त्या सर्व गोष्टींना पुढे न्यायचे  आहे ज्या आम्हाला एक करतील. ज्या देशाच्या एका भागात राहणाऱ्या नागरिकांच्या मनात, अगदी दूर दुसऱ्या कोपऱ्यात राहणाऱ्या नागरिकांच्या बाबत, आपलेपणाचा आणि सहजतेचा भाव निर्माण करतील.

आपल्या पूर्वजांनी अनेक शतकांपासून नेहमीच असे प्रयत्न केले आहेत.  आता असे बघा, केरळ मध्ये जन्मलेल्या पूज्य आदी शंकराचार्यांनी भारताच्या चारी दिशांना चार महत्त्वपूर्ण मठांची स्थापना केली. उत्तरेतला बद्रिकाश्रम, पूर्वमध्ये पुरी, दक्षिणेत शृंगेरी आणि पश्चिमेला  द्वारका. त्यांनी  श्रीनगरची यात्रा देखील केली होती. म्हणूनच तिथे एक शंकराचार्य हिल/ टेकडी आहे.

ज्योतिर्लिंग आणि शक्तिपीठांची साखळी भारताला एका सूत्रात बांधते. त्रिपुरा पासून गुजरात पर्यंत, जम्मू-काश्मीर पासून तामिळनाडू पर्यंत असलेली आमची श्रद्धास्थाने आम्हाला एक करतात. भक्तिमार्ग चळवळ संपूर्ण भारतात, एक लोक चळवळ बनली, ज्यांनी आम्हाला भक्तीच्या माध्यमातून एकत्र केले.

एकतेची ताकद असणाऱ्या गोष्टी आमच्या रोजच्या जीवनात देखील कशा मिसळल्या  गेल्या आहेत?!! कोणत्याही अनुष्ठानाच्या आधी वेगवेगळ्या नद्यांना आवाहन केले  जाते.  यात अगदी सुदूर उत्तरेत असलेल्या सिंधू नदीपासून, दक्षिण भारताची जीवनदायिनी असलेल्या कावेरी नदी पर्यंत, सगळ्या नद्या सामील आहेत.  नेहमी स्नान करताना, आपल्याकडे मोठ्या पवित्र भावनेने, एकतेचा मंत्रच तर म्हटला जातो!

गंगेच यमुने चैव गोदावरि सरस्वती I

नर्मदे सिन्धु कावेरि जलेSस्मिन् सन्निधिं कुरु II

अशाच प्रकारे शिखांच्या पवित्र स्थळात नांदेड साहेब गुरुद्वारा पण आहे आणि पटना साहेब गुरुद्वारा पण आहे. आमच्या शीख गुरूंनी देखील,  आपल्या जीवन आणि आपल्या सत्कार्यांच्या  माध्यमातून एकतेची भावना दृढ केली.

मागच्या शतकात, आपल्या देशात डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांसारख्या महान विभूती होऊन गेल्या, ज्यांनी आम्हाला संविधानाच्या माध्यमातून एकत्र केले.

मित्रांनो,

unity is power, unity is strength

unity is progress, unity is empowerment

United we will scale new heights

तसेच अशाही काही शक्ती कार्यरत आहेत ज्या  नेहमीच आमच्या मनात संशयाचे बीज पेरण्याचा प्रयत्न करत आहेत. देशाला विभाजित करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. देशाने देखील, अगदी प्रत्येक वेळी, त्यांच्या या वाईट उद्देशांना सडेतोड उत्तर दिलेले  आहे.  आम्हाला नेहमीच आपल्या सर्जनशीलतेने, प्रेमाने, प्रत्येक क्षणी,  प्रयत्नपूर्वक, आपल्या छोट्या छोट्या कामांमधून, एक भारत श्रेष्ठ भारत, हे तत्व  सुंदर रंगात साकार करायचे   आहे.  त्यात एकतेचे नवे रंग भरायचे आहेत आणि प्रत्येक नागरिकाला हे भरायचे आहेत! यासंदर्भात मी आपल्याला एक  वेबसाईट /संस्थळ बघण्याची विनंती करेन ekbharat.gov.in  (एक भारत डॉट गव डॉट इन) ह्या संस्थळावर, आपली राष्ट्रीय एकतेची मोहिम पुढे नेणारे अनेक प्रयत्न आपल्याला बघायला मिळतील.

त्यातीलच एक आकर्षक कोपरा आहे, आजचे वाक्य हा!!  या भागात  रोज एक वाक्य वेगवेगळ्या भाषेत कसे बोलले जाते तेआपण शिकू शकतो. आपण या संस्थळावर आपला सहभाग देखील द्या. जसे की वेगवेगळ्या राज्यातील, संस्कृतीतील, वेगवेगळ्या  विशेष पाककृती असतील. स्थानिक स्तरावरील साहित्यापासून म्हणजे धान्य आणि मसाल्यांपासून त्या बनवल्या जातात. आपण या स्थानिक अन्नाच्या पाककृतीला, स्थानिक घटक पदार्थांच्या नावासकट, एक भारत श्रेष्ठ भारत, या संस्थळावर शेअर करू शकतो का? लिहू शकतो का?

एकता आणि रोगप्रतिकारक्षमता वाढवण्यासाठी याच्याहुन चांगला उपाय आणखी कोणता असू शकेल?

मित्रांनो, या महिन्याच्या 31 तारखेला, मला केवडियामध्ये  ऐतिहासिक अशा ‘स्टॅच्यू ऑफ युनिटी’ स्थानावर होणाऱ्या, अनेक कार्यक्रमात सहभागी होण्याची संधी मिळेल.  आपण देखील  नक्की सहभागी व्हा.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो,  31 ऑक्टोबरला आपण वाल्मिकी जयंती देखील साजरी करतो. मी महर्षी वाल्मिकींना नमन करतो आणि ह्या विशेष प्रसंगी देशवासियांना हार्दिक शुभेच्छा देतो. महर्षी वाल्मिकींचे महान विचार, करोडो लोकांना प्रेरणा देतात, शक्ती प्रदान करतात. ते विचार लाखो-करोडो गरीब आणि दलितांसाठी एक मोठी आशा आहेत. त्यांच्यात आशा आणि विश्वास ह्यांचा संचार होतो.

ते म्हणतात की “माणसाची इच्छाशक्ती जर त्याच्या बरोबर असेल, तर तो कोणतेही काम अगदी सहज करू शकतो”. ही इच्छाशक्तीच आहे  की जी अनेक तरुणांना, असामान्य कार्य करण्याची शक्ती देते. महर्षी वाल्मिकी ह्यांनी सकारात्मक विचारांवर भर दिला आहे. त्यांच्यासाठी सेवा आणि माणसाचा आत्मसन्मान सर्वश्रेष्ठ आहे. महर्षी वाल्मिकी यांचे आचार विचार आणि आदर्श आज नव्या भारताच्या आमच्या संकल्पाची प्रेरणा आहेत आणि त्यासाठी मार्गदर्शक देखील आहेत. त्यांनी येणाऱ्या पिढ्यांना मार्गदर्शन करणाऱ्या रामायणासारख्या महान ग्रंथाची निर्मिती केली, आम्ही महर्षी वाल्मिकी यांच्या प्रती सदैव कृतज्ञ राहू.

31 ऑक्टोबरला भारताच्या पूर्व पंतप्रधान श्रीमती इंदिरा गांधी यांना आपण गमावले.  मी आदरपूर्वक त्यांना श्रद्धांजली अर्पण करतो.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो  आज काश्मीरमधील पुलवामा, संपूर्ण देशाला शिक्षण देण्यात एक महत्त्वाची भूमिका निभावत आहे. आज देशभरात मुले आपला गृहपाठ करतात, नोट्स काढतात, तेव्हा कुठे न कुठे याच्यामागे पुलवामाच्या लोकांचे कठोर परिश्रम आहेत. कश्मीर खोरे, संपूर्ण देशभरातील, जवळजवळ 90 टक्के पेन्सिल स्लेट, लाकडी पट्टी ची मागणी पुरी करते आणि त्यात देखील खूप मोठा भाग पुलवामा चा आहे. एक काळ असा होता की जेव्हा आपण विदेशातून पेन्सिली साठी लाकूड मागवत होतो. पण आता आमचा पुलवामा, ह्या क्षेत्रात, देशाला आत्मनिर्भर बनवतो आहे. खरेतर पुलवामा च्या पेन्सिल सलेट्स राज्यांच्या मधली अंतर कमी करत आहेत.

खोऱ्यातील चिनारच्या लाकडामध्ये उच्च आर्द्रता प्रमाण असते तसेच कोमलता असते. त्यामुळे पेन्सिल तयार करण्यासाठी ते सर्वात सुयोग्य  ठरते. पुलवामा मधील उक्खू हे गाव पेन्सिल ग्राम ह्या नावानेच ओळखले जाते. इथे पेन्सील स्लेट निर्माण करणारे अनेक गट आहेत, जे रोजगार उपलब्ध करुन देत आहेत आणि यात खूप मोठ्या संख्येने महिला काम करत आहेत.

मित्रांनो जेव्हा पुलवामा मधील लोकांनी  काहीतरी नवे करायचे ठरवले, काम करण्याची जोखीम उचलली आणि स्वतःला कामासाठी पूर्णपणे समर्पित केले, तेव्हाच पूलवामाची ही ओळख निर्माण होऊ शकली.

अशाच मेहनती लोकांपैकी एक आहेत, मंजुर अहमद अलाई. आधी मंजूर भाई लाकूड कापणारे एक सामान्य मजूर होते. पण आपल्या येणाऱ्या पिढयांना  गरीबीत जगायला लागू  नये म्हणून मंजूर भाईंना  काहीतरी नवे  करायची इच्छा होती. त्यासाठी त्यांनी आपली वडिलोपार्जित जमीन विकली आणि सफरचंद ठेवण्यासाठीची लाकडी खोकी तयार करण्याचे युनिट सुरू केले.

ते आपल्या या छोट्याश्या उद्योगात व्यस्त असतानाच त्यांना माहिती मिळाली कि पेन्सिल तयार करण्यासाठी, poplar वूड म्हणजेच चिनारच्या लाकडाचा उपयोग करणे सुरू झाले आहे. ही माहिती मिळाल्यावर मंजूर भाईंनी, आपल्या उद्योगशीलतेचा  परिचय देत, पेन्सिल तयार करणाऱ्या काही प्रसिद्ध गटांसाठी, पोपलार वुडन बॉक्स म्हणजे चिनारच्या लाकडी खोक्यांचा पुरवठा सुरू केला.  मंजूर भाईंना  हे खूप फायदेशीर वाटले,  आणि त्यांची कमाई देखील चांगली वाढू लागली.

हळूहळू त्यांनी पेन्सिल स्लेट तयार करण्यासाठी लागणारी  यंत्रसामुग्री देखील घेतली आणि त्या नंतर त्यांनी देशातल्या मोठ्या मोठ्या कंपन्यांना पेन्सिल सलेट्सचा पुरवठा सुरू केला. आज मंजूर भाईंच्या या उद्योगाची उलाढाल करोडोंमध्ये आहे आणि ते जवळपास दोनशे लोकांना रोजगार उपलब्ध करुन देत आहेत.

आज ‘मन की बात’ च्या माध्यमातून संपूर्ण देशवासीयांच्या वतीने मी मंजूर भाईंच्यासकट पुलवामातील  मेहनती बंधू-भगिनींची आणि त्यांच्या परिवारांची प्रशंसा करतो. तुम्ही सगळ्यांनी देशातील तरुण मनांना शिक्षण देण्यासाठी, आपले बहुमूल्य योगदान दिलेले आहे.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो  लॉकडाऊनच्या काळात तंत्रज्ञान अधिष्ठित सेवा वितरणाचे, अनेक प्रयोग आपल्या देशात झाले आणि आता असे राहिलेले नाही की केवळ खूप मोठ्या तंत्रज्ञान आणि पुरवठा कंपनीच हे काम करू शकतात.

झारखंड मधील बचत गटातील काही महिलांनी देखील हे काम करून दाखवले आहे. या महिलांनी शेतकऱ्यांच्या शेतातील भाज्या आणि फळे थेट घरोघर पोचवली. या महिलांनी आजीविका फार्म फ्रेश नावानी एक ॲप बनवले ज्यावरून लोक अगदी सहज भाज्या मागवू शकतात. या संपूर्ण प्रयत्नामुळे शेतकऱ्यांना आपल्या भाज्या आणि फळांचा चांगले मूल्य मिळाले आणि लोकांना ताज्या भाज्या मिळाल्या. तिथे आजीविका फार्म फ्रेशची कल्पना खूप लोकप्रिय होते आहे.लॉक  डाऊन मध्ये त्यांनी पन्नास लाख रुपयांपेक्षाही जास्त किमतीच्या फळे आणि भाज्या लोकांपर्यंत पोहोचवल्या.

मित्रांनो शेती क्षेत्रात,  नव्या नव्या शक्यता निर्माण होताना पाहून, आमचे तरुण देखील ह्यात, मोठ्या संख्येने जोडले जात आहेत.  मध्यप्रदेशातील बडवानीमधील  अतुल पाटीदार यांनी इ प्लॅटफॉर्म फार्म कार्ड च्या माध्यमातून आपल्या भागातील चार हजार शेतकऱ्यांना डिजिटल माध्यमातून जोडले आहे. हे शेतकरी अतुल पाटीदार यांच्या इ प्लॅटफॉर्म फार्म कार्ड च्या माध्यमातून शेतीचे सामान, खते, बियाणे कीटकनाशके, बुरशीनाशके  इत्यादीं घरपोच मागवू शकतात. म्हणजेच शेतकऱ्यांच्या घरांपर्यंत त्यांना आवश्यक असणारे सामान पोहोचत आहे.  या डिजिटल प्लॅटफॉर्मवर आधुनिक कृषी उपकरणे देखील भाड्याने मिळतात. लॉकडाऊनच्या काळात देखील, या डिजिटल प्लॅटफॉर्मच्या माध्यमातून, शेतकऱ्यांना कापूस आणि इतर भाज्यांची बियाणे असलेली, हजारो पाकिटे पोचवली गेली. अतुल जी आणि त्यांचा चमू शेतकऱ्यांना तंत्रज्ञान विषयी जागरूक करतो आहे, ऑनलाइन पेमेंट आणि खरेदी शिकवतो आहे.

मित्रांनो, अशातच महाराष्ट्रातील एका घटनेकडे माझे लक्ष गेले. तिथे एका शेतकरी उत्पादक उद्योग कंपनीने मक्याची शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांकडून मका खरेदी केला. कंपनीने या वेळी शेतकऱ्यांना मालाच्या  किमती शिवाय, एक वेगळा बोनस देखील दिला. शेतकऱ्यांना सुखद आश्चर्य वाटले. जेव्हा त्यांनी कंपनीला विचारले तेव्हा कंपनीने सांगितले की भारत सरकारच्या नव्या शेती नियमानुसार, शेतकरी  भारतात कुठेही आपले उत्पादन विकू शकतो आणि त्याची त्यांना चांगली किंमत मिळते आहे. म्हणून त्यांनी असा विचार केला की हा जास्तीचा मिळालेला नफा, शेतकऱ्यांसोबत वाटून घ्यायला हवा. त्या नफ्यावर शेतकऱ्यांचा देखील हक्क आहे. आणि म्हणून त्यांनी शेतकऱ्यांना बोनस दिला आहे.

मित्रांनो, बोनस आत्ता कदाचित कमी देखील असेल.  पण ही सुरुवात खूप मोठी आहे. यामुळे आपल्याला कळते आहे की तळागाळातील शेतकऱ्यांच्या हिताचे, अनेक बदल होण्याच्या कशा प्रकारच्या शक्यता, या नव्या शेतीविषयक कायद्यात आहेत.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो  आज मन की बात च्या माध्यमातून देशवासीयांच्या यशोगाथासंबंधी,  आमच्या देशाच्या, आमच्या संस्कृतीच्या वेगवेगळ्या परिमाणावर आपल्या सगळ्यांशी बोलण्याची संधी मिळाली.

आमच्या देशात अनेक प्रतिभावंत लोक आहेत. जर तुम्हालाही असे लोक माहिती असतील तर त्यांच्या विषयी बोला, लिहा आणि त्यांच्या यशोगाथा सर्वांपर्यंत पोहोचवा.

येणार्‍या सण, उत्सवानिमित्त आपल्याला आणि आपल्या संपूर्ण परिवाराला खूप खूप शुभेच्छा! पण एक लक्षात ठेवा, सणांच्या काळात विशेष करून लक्षात ठेवा, की मास्क  घालायचा आहे, हात साबणाने धुत राहायचे  आहे आणि दोन गज अंतर ठेवायचे आहे!

मित्रांनो पुढच्या महिन्यात पुन्हा आपल्याशी ‘मन की बात’ होईल! 

अनेक अनेक धन्यवाद!!

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार. कोरोनाच्या या काळात संपूर्ण जग अनेक बदल अनुभवते आहे. आज सार्वजनिक जीवनात वावरताना परस्परांपासून दोन मीटर अंतर राखणे, ही काळाची गरज झाली आहे, त्याच वेळी या कोरोना काळाने कुटुंबातील सदस्यांना एकमेकांच्या जवळ आणण्याचे काम सुद्धा केले आहे. मात्र इतका दीर्घ काळ एकत्र राहायचे, कसे राहायचे, वेळ कसा घालवायचा, प्रत्येक क्षण आनंदात कसा घालवता येईल? खरे तर अनेक कुटुंबांना वेगळ्याच समस्यांना सामोरे जावे लागले आणि त्याचे कारण होते, प्रत्येक कुटुंबात चालत आलेल्या परंपरा आणि संस्कारांची कमतरता. असे वाटते आहे की अशी अनेक कुटुंबे आहेत, ज्यांमध्ये यापैकी काहीच शिल्लक नाही आणि त्यामुळे, त्या अभावामुळे संकटाचा हा काळ व्यतीत करणे, काही कुटुंबांना थोडे कठीण जाते आहे, आणि, त्यात एक सर्वात महत्त्वाची गोष्ट कोणती? प्रत्येक कुटुंबात वयोवृद्ध व्यक्ती, कुटुंबातील ज्येष्ठ  व्यक्ती गोष्टी सांगत असत आणि घराला नवी प्रेरणा, नवी ऊर्जा देत असत. आपल्या पूर्वजांनी ज्या प्रथा सुरू केल्या होता, त्या किती महत्त्वाच्या होत्या आणि जेव्हा आपण त्यांचे पालन करत नाही तेव्हा आपल्याला त्यांचा किती अभाव जाणवतो, याची जाणीव आपल्याला या काळात निश्चितच  झाली असेल. अशीच एक प्रथा म्हणजे गोष्टी सांगण्याची कला. मित्रहो, मानवी संस्कृतीइतकाच कथा-कहाण्यांचा इतिहास जुना आहे.

'Where there is a soul, there is a story.'

गोष्टींमधून लोकांची सर्जनशील आणि संवेदनशील बाजू आपल्यासमोर येते, व्यक्त होते. गोष्टीची खरी ताकत अनुभवायची असेल तर एखादी आई आपल्या बाळाला झोपवताना किंवा जेवण भरवताना गोष्ट सांगत असते, तेव्हा निरीक्षण करा. मी आयुष्यात दीर्घकाळ परिव्राजक म्हणून भटकंती करत राहिलो आहे. भटकंती करणे हेच माझे आयुष्य होते. रोज नवे गाव, नवी माणसे, नवी कुटुंबे. या कुटुंबांसोबत मी राहत असे, तेव्हा मी तेथील बालकांसोबत गप्पा मारत असे आणि बरेचदा त्या बालकांना सांगत असे, चला, आता मला कोणीतरी गोष्ट सांगा बघू.. त्यांची उत्तरे ऐकून मला आश्चर्य वाटे. मुले मला सांगत, नाही काका, आम्ही गोष्ट नाही सांगणार, आम्ही किस्सा सांगतो. आणि ती मुले मला सुद्धा किस्सा सांगण्याचाच आग्रह करत असत. म्हणजेच गोष्ट या प्रकाराशी त्यांचा परिचयच नव्हता आणि त्यांचे अवघे आयुष्य अशा किश्श्यांनीच समृद्ध झाले होते.

मित्रहो, भारताला गोष्ट सांगण्याची किंवा किस्से सांगण्याची एक समृद्ध परंपरा लाभली आहे. आम्ही अशा देशाचे नागरिक आहोत, जिथे हितोपदेश आणि पंचतंत्र यांची परंपरा चालत आली आहे. विवेक आणि बुद्धिमत्ता यांचे महत्व पटवून द्यावे, यासाठी आमच्या गोष्टींमध्ये पशुपक्षी आणि पऱ्यांचे काल्पनीक विश्व रचले गेले. या परंपरेचा आम्हाला अभिमान आहे. आमच्याकडे कथा सांगण्याची परंपरा सुद्धा पूर्वापारपासून चालत आली आहे.  धार्मिक गोष्टी सांगण्याची ही प्राचीन पद्धत आहे. यात 'कथाकालक्षेवम' सुद्धा समाविष्ट आहे. आमच्याकडे वेगवेगळ्या लोककथा सुद्धा प्रचलित आहेत. तमिळनाडू आणि केरळमध्ये अतिशय रोचक पद्धतीने गोष्ट सांगितली जाते. या पद्धतीला 'विल्लू पाट' असे म्हटले जाते. गोष्ट आणि संगीत यांचा सुंदर मेळ या पद्धतीत अनुभवायला मिळतो. भारतात कठपुतळी ही सुद्धा पारंपारिक कला आहे. अलीकडच्या काळात विज्ञान आणि विज्ञान संबंधित काल्पनिक कथा तसेच कथा सांगण्याच्या पद्धती लोकप्रिय होत आहेत. अनेक लोक किस्से सांगण्याची कला लोकप्रिय करण्यासाठी कौतुकास्पद प्रयत्न करत आहे, हे मी पाहिले आहे. Gathastory.in सारख्या काही संकेतस्थळाबद्दल सुद्धा मला माहिती मिळाली, जिथे इतरांसोबत अमर व्यास यांच्या कथाही उपलब्ध आहेत. अमर व्यास हे आय आय एम अहमदाबाद येथून एम बी ए पूर्ण करून परदेशी निघून गेले होते, काही काळाने ते भारतात परतले. ते सध्या बेंगळुरू येथे राहतात आणि वेळात वेळ काढून अशा प्रकारचे गोष्टींशी संबंधित कौतुकास्पद कार्य करत आहेत. याव्यतिरिक्त सुद्धा असे अनेक प्रयत्न सुरू आहेत, जे ग्रामीण भारतातील कथा लोकप्रिय करत आहेत. वैशाली व्यवहारे देशपांडे यांच्यासारखे अनेक जण मराठी भाषेत सुद्धा हा प्रकार लोकप्रिय करण्यासाठी प्रयत्नशील आहेत.

चेन्नई येथील श्रीविद्या आणि राघवन सुद्धा आपल्या संस्कृतीशी संबंधित कथांचा प्रचार आणि प्रसार करण्यात व्यस्त आहेत. त्याचबरोबर कथालय आणि The Indian storytelling network ही दोन संकेतस्थळे सुद्धा या क्षेत्रात उत्कृष्ट कार्य करीत आहेत. गीता रामानुजन यांनी kathalaya.org मध्ये कथा संकलित केल्या आहेत तर The Indian storytelling network च्या माध्यमातून कथाकार यांचे एक जाळे तयार केले जाते आहे. बंगळुरू मध्ये विक्रम श्रीधर नावाचे एक गृहस्थ आहेत, जे बापूंशी संबंधित कथा उत्कृष्ट पद्धतीने सादर करतात. त्या व्यतिरिक्त सुद्धा अनेक लोक या क्षेत्रात काम करत असतील. आपण समाज माध्यमांवर त्यांच्या बाबतच्या माहितीची देवाण-घेवाण अवश्य करा.

आज बंगळुरू story telling society च्या भगिनी अपर्णा अथ्रेया आणि इतर सदस्य सुद्धा आपल्या सोबत आहेत. या, त्यांच्यासोबत गप्पा मारूया आणि त्यांचे अनुभव जाणून घेऊया.

पंतप्रधान:-   हॅलो

अपर्णा :-   नमस्कार आदरणीय पंतप्रधानजी. आपण कसे आहात?

पंतप्रधान:-   मी ठीक आहे आपण कशा आहात अपर्णा जी ?

अपर्णा :- मी सुद्धा छान आहे सर. आमच्यासारख्या कलाकारांना आपण या मंचावर आमंत्रित केले आणि आमच्या सोबत संवाद साधत आहात. त्याबद्दल सर्वात आधी Bangalore storytelling society तर्फे मी आपले आभार मानू इच्छिते.

पंतप्रधान:-   मी ऐकले आहे की आज तुम्ही  तुमच्या संपूर्ण चमू सह उपस्थित आहातअपर्णा :-   हो सर

पंतप्रधान :- मग तुम्ही आपल्या चमूशी आमची ओळख करून द्या, म्हणजे मन की बात च्या श्रोत्यांची सुद्धा त्यांच्याशी ओळख होईल आणि आपण कशा प्रकारची मोहीम राबवीत आहात, हे समजू शकेल.

अपर्णा :- सर, माझे नाव अपर्णा अथ्रेय आहे. मी दोन मुलांची आई आहे. भारतीय वायुसेनेतील एका अधिकाऱ्याची मी पत्नी आहे आणि कथा सांगणे हा माझा छंद आहे. पंधरा वर्षांपूर्वी जेव्हा मी सॉफ्टवेअर क्षेत्रात कार्यरत होते, तेव्हा story telling ची सुरुवात झाली. CSR project अंतर्गत स्वयंसेवक म्हणून काम करण्यासाठी मी गेले, तेव्हा हजारो बालकांना गोष्टींच्या माध्यमातून शिकवण्याची संधी मला मिळाली. ज्या गोष्टी मी त्या बालकांना सांगत होते, त्या मी माझ्या आजीकडून ऐकल्या होत्या. मी जेव्हा त्या बालकांना गोष्टी सांगत होते तेव्हा त्यांच्या चेहऱ्यावरचा आनंद मी पाहिला. तो आनंद पाहिला तेव्हाच story telling चे ध्येय मी निश्चित केले सर.

पंतप्रधान :-  तुमच्या चमूमध्ये आणखी कोण आहे?

अपर्णा:-    माझ्यासोबत शैलजा संपत आहेत

शैलजा:-    नमस्कार सर

पंतप्रधान:-   नमस्कार

शैलजा:-  मी शैलजा संपत बोलते आहे. आधी मी शिक्षिका म्हणून कार्यरत होते. त्यानंतर माझी मुले मोठी झाली आणि मी रंगभूमीवर काम करायला सुरुवात केली. मात्र अंतिमतः गोष्टी सांगण्यात मला सर्वात जास्त आनंद मिळाला.

पंतप्रधान:-   धन्यवाद

शैलजा:-    माझ्यासोबत सौम्या आहे

सौम्या:-     नमस्कार सर !

पंतप्रधान:-   नमस्कार

सौम्या:- माझे नाव सौम्या श्रीनिवासन आहे. मी एक मानसशास्त्रज्ञ आहे. माझ्या कामाचा एक भाग म्हणून लहान मुले आणि मोठी माणसे यांच्यासोबत संवाद साधताना मी कथांच्या माध्यमातून मानवी अंतरंगातील नवरसांना जागृत करण्याचा प्रयत्न करते आणि त्यांच्या सोबत गप्पा सुद्धा मारते. Healing and transformative story telling, हे माझे उद्दिष्ट आहे.

अपर्णा:-    नमस्कार सर

पंतप्रधान:-   नमस्कार

अपर्णा: माझे नाव अपर्णा जयशंकर आहे. माझ्या दोन्ही आजी-आजोबांसोबत देशाच्या विविध भागांमध्ये माझे बालपण गेले, ही माझ्यासाठी सौभाग्याची बाब आहे. त्याचमुळे रामायण, पुराणे आणि भगवद्गीतेतील कथा मला प्रत्येक रात्री ऐकायला मिळत असत आणि Bangalore storytelling society सारखी संस्था लाभल्यानंतर मी story teller होणे स्वाभाविक होते.  माझी सहकारी लावण्या प्रसाद माझ्या सोबत आहे.

प्रधानमंत्री:- लावण्या जी, नमस्कार !

लावण्या:-   नमस्कार सर. मी खरे तर इलेक्ट्रिकल इंजिनियर आहे, मात्र आता मी प्रोफेशनल स्टोरी टेलर म्हणून कार्यरत आहे. माझ्या आजोबांकडून वेगवेगळ्या गोष्टी ऐकत मी लहानाची मोठी झाले. मी ज्येष्ठ नागरिकांसोबत काम करते. 'रुट्स' या माझ्या विशेष प्रकल्पात ज्येष्ठ नागरिकांना त्यांच्या कुटुंबासोबतच्या जीवन कथा लिखित स्वरूपात तयार करण्यात मी त्यांची मदत केली आहे.

पंतप्रधान:-   लावण्याजी आपले मनापासून अभिनंदन. आताच आपण सांगितले त्याच प्रमाणे मी सुद्धा एकदा मन की बात कार्यक्रमात सगळ्यांना सांगितले होते की जर आपल्या कुटुंबात आजी-आजोबा असतील तर त्यांना त्यांच्या बालपणीच्या गोष्टींबद्दल विचारा, त्या रेकॉर्ड करा. पुढच्या काळात त्या नक्कीच कामी येतील. आपण सर्वांनी आपला परिचय दिला, तो ऐकून मला आनंद झाला. आपल्या कलेबद्दल, आपल्या संवादकौशल्याबद्दल, अतिशय कमी शब्दात उत्तम प्रकारे आपण सर्वांनी स्वतःचा परिचय करून दिला, त्याबद्दल सुद्धा मी आपले अभिनंदन करतो.

लावण्या:-   धन्यवाद सर, धन्यवाद !

पंतप्रधान:-   आता आमचे जे मन की बात कार्यक्रमाचे श्रोते आहेत, त्यांना सुद्धा गोष्ट ऐकावीशी वाटत असेल.  आपण 1-2 गोष्टी सांगाव्यात, अशी मी विनंती करू शकतो का?

समूह स्वर:  का नाही सर, ती तर आमच्यासाठी सौभाग्याची बाब आहे.

चला तर मग, गोष्ट ऐकूया, एका राजाची. राजाचे नाव होते कृष्णदेवराय आणि राज्याचे नाव होते विजयनगर. महाराज होते आपले अतिशय गुणी. त्यांच्यात अगदी दोष काढायचाच झाला तर  तो म्हणजे त्यांचे आपल्या मंत्र्यावर, तेनालीरामावर असलेले प्रेम आणि भोजनावर असलेले प्रेम.  रोज दुपारच्या भोजनाची वेळ झाली की महाराजांना वाटे, आज नक्कीच काहीतरी छान खायला मिळेल आणि त्यांचे आचारी मात्र त्यांना खाऊ घालत भाज्या. तोंडली, दुधी, भोपळा, अरे देवा… रोज असे व्हायचे. एके दिवशी राजाने जेवता जेवता रागाने ताट फेकून दिले आणि आपल्या आचाऱ्याला आदेश दिला, एक तर उद्या एखादी चविष्ट भाजी तयार कर नाहीतर मी तुला फाशी देईन. आचारी बिचारा घाबरला. आता नवी भाजी आणायची कुठून? धावत धावत तो पोहोचला तेनालीरामाकडे आणि त्याला सगळा किस्सा सांगितला. तेनाली रामाने त्याचे बोलणे ऐकून घेतले आणि उपाय सुचवला. दुसऱ्या दिवशी राजा दुपारी जेवायला आला आणि आचाऱ्याला बोलावले. आज काही

चविष्ट भाजी शिजवली आहेस की तुला फाशी द्यायची आज? घाबरलेल्या आचाऱ्याने झटपट जेवणाचे ताट तयार केले आणि महाराजांना गरमागरम जेवण वाढले. ताटात नवी भाजी होती. महाराजांना आनंद झाला आणि त्यांनी भाजीची चव घेतली. अरे वा, किती छान भाजी होती. दोडक्या सारखी बेचव नव्हती, भोपळ्यासारखी गोड सुद्धा नव्हती. आचाऱ्याने जो मसाला तयार करून घातला होता, तो व्यवस्थित लागला होता.आनंदित झालेल्या राजाने आपली बोटे चाटत आचाऱ्याला बोलावले आणि विचारले की ही भाजी कुठली आहे, या भाजीचे नाव काय? पढवल्याप्रमाणे आचाऱ्याने उत्तर दिले, महाराज ही भाजी आहे मुकुटधर वांगे. महाराज तुमच्याप्रमाणेच ही भाजी सुद्धा भाज्यांमध्ये राजा आहे, म्हणूनच इतर सर्व भाज्यांनी वांग्याला मुकुट घातला आहे. राजाला आनंद झाला आणि त्याने घोषणा केली की आजपासून आम्ही मुकुटधर वांगेच खाणार आणि आम्हीच नाही तर आमच्या राज्यात सुद्धा केवळ वांग्याची भाजी केली जाईल. इतर कोणतीही भाजी केली जाणार नाही. राजा आणि प्रजा, दोघे आनंदात होते. अगदी सुरुवातीला नवी भाजी मिळाल्यामुळे सगळेच आनंदले होते. मात्र जसजसे दिवस जाऊ लागले तस-तशी ही आवड कमी होऊ लागली. एका घरात वांग्याचे भरीत केले जात असे तर दुसरीकडे वांग्याची भाजी. एकीकडे आमटी तर दुसऱ्या घरात वांगीभात. एका वांग्याचे तरी किती प्रकार करायचे? हळूहळू राजाला सुद्धा कंटाळा आला. रोज तीच वांगी. मग एके दिवशी काय झाले, राजाने आचाऱ्याला बोलावे आणि चांगलेच सुनावले. कोणी सांगितले तुला की वांग्याच्या डोक्यावर मुकुट आहे? या राज्यात आता कोणीच वांगे खाणार नाही. उद्यापासून इतर कुठलीही भाजी बनवलीस तरी चालेल, पण वांगी बनवायची नाही. ठीक आहे महाराज,असे म्हणून आचारी थेट तेनालीरामाकडे पोहोचला. त्याचे पाय धरत आचारी म्हणाला, तुमच्या युक्तीमुळे आता आम्ही महाराजांना कोणतीही भाजी खाऊ घालू शकतो. हसत-हसत तेनाली रामा म्हणाला, महाराजांना खुश ठेवू शकत नसेल असा मंत्री काय कामाचा? अशाप्रकारे राजा कृष्णदेवराय आणि मंत्री तेनालीरामा यांच्या अनेक कथा तयार होत गेल्या आणि लोक ऐकत गेले.

धन्यवाद.

पंतप्रधान :-  तुमच्या कथेमध्ये इतके बारकावे होते, इतकी अचूकपणे तुम्ही गोष्ट सांगितली की लहान-मोठे ज्यांनी कोणी ही गोष्ट ऐकली असेल, हे सगळे बारकावे सुद्धा त्यांच्या लक्षात राहतील. तुम्ही खूपच चांगल्या पद्धतीने गोष्ट सांगितली आणि योगायोग असा की देशात सध्या पोषण मास सुद्धा सुरू आहे आणि आपली कथा पोषणाशी संबंधित आहे

पंतप्रधान:-   आणखी एक गोष्ट मला सांगावीशी वाटते. आपण जे कथाकार आहात आणि इतर सर्वच लोक, आपण आपल्या नव्या पिढीला आपल्या महापुरुषांबद्दल, महान माता आणि भगिनींबद्दल कथांच्या माध्यमातून माहिती देऊ शकतो. कथाशास्त्राचा अधिक प्रचार करावा, ते लोकप्रिय करावे आणि प्रत्येक घरात चांगल्या कथा सांगितल्या जाव्यात, मुलांना चांगल्या गोष्टी सांगाव्यात, ही फार मोठी गोष्ट आहे. यासाठी पोषक वातावरण कशा प्रकारे तयार करता येईल, याचा विचार करून आपण सर्वांनी त्या दिशेने काम केले पाहिजे.‌ आपणा सर्वांशी गप्पा मारून मला फार आनंद झाला. आपणा सर्वांना माझ्या अनेक शुभेच्छा. धन्यवाद.

समूह स्वर:  धन्यवाद सर

कथेच्या माध्यमातून संस्कारांचा प्रवाह पुढे नेणाऱ्या या भगिनींशी झालेला संवाद आपण आताच ऐकला. जेव्हा मी त्यांच्यासोबत फोनवर बोलत होतो, तेव्हा बराच वेळ आमचा संवाद सुरू होता. मला वाटले की मन की बात या कार्यक्रमाला वेळेची मर्यादा आहे. त्यामुळे माझा त्यांच्याशी जो काही संवाद झाला, तो संपूर्ण संवाद मी NarendraModiApp  वर अपलोड करेन. संपूर्ण कथा तिथे तुम्ही नक्की ऐका. आता मन की बात कार्यक्रमात मी त्या संवादाचा एक लहानसा भाग ऐकवला. मात्र तुम्हा सर्वांना मी आग्रहाने विनंती करतो की घरात दर आठवड्याला या कथांसाठी थोडासा वेळ काढा. आपण कुटुंबातील प्रत्येक सदस्यासाठी, प्रत्येक आठवड्यासाठी, एक विषय निश्चित करू शकता. करुणा, संवेदनशीलता, पराक्रम, शौर्य अशी एखादी भावना. आणि कुटुंबातल्या सर्व सदस्यांनी त्या आठवड्यात त्या एकाच विषयावर आधारित वेगवेगळ्या कथा शोधाव्यात आणि कुटुंबातील प्रत्येकाने त्या एका विषयाशी संबंधित एक एक गोष्ट सांगावी.

बघता-बघता कुटुंबात अशा कथांचा एक मोठाच खजिना तयार होईल, संशोधनाचे एक उत्तम कार्य होऊन जाईल.  सगळ्यांनाच आनंद मिळेल आणि संपूर्ण कुटुंबाला एक नवी ऊर्जा मिळेल. याच पद्धतीने आपण आणखी एक काम करू शकतो. कथा सांगणाऱ्या सर्वांना मी विनंती करतो की आपण स्वातंत्र्यप्राप्तीची 75 वर्षे पूर्ण करणार आहोत. आपण आपल्या कथांच्या माध्यमातून गुलामगिरीच्या काळातील सर्व प्रेरक घटनांचा प्रचार करू शकतो. विशेषतः 1857 ते 1947 या कालावधीतील प्रत्येक लहान-मोठ्या घटनेचा परिचय आता आपण आपल्या नव्या पिढीला करून देऊ शकतो. आपण हे काम निश्चितच कराल, असा विश्वास मला वाटतो. कथा सांगण्याची ही कला देशात अधिक सक्षम व्हावी, या कलेचा जास्तीत जास्त प्रचार व्हावा, सहजतेने कथांचा प्रसार व्हावा, यासाठी आपण सगळे मिळून प्रयत्न करूया.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, या कथांच्या जगतातून आता आपण जाऊया सातासमुद्रापलीकडे. हा आवाज ऐका.

नमस्ते बंधू आणि भगिनींनो. माझे नाव सेदू देमबेले आहे. मी पश्चिम आफ्रिकेतील माली या देशाचा नागरिक आहे. फेब्रुवारी महिन्यात भारतात आलो असता कुंभमेळ्यात सहभागी होण्याची संधी मला मिळाली होती. माझ्यासाठी ही अतिशय अभिमानाची बाब आहे. कुंभमेळ्यात सहभागी होणे मला फारच आवडले आणि भारताची संस्कृती पाहून मला बरेच काही शिकता आले. मी विनंती करू इच्छितो की आम्हाला पुन्हा एकदा भारत पाहायची संधी दिली जावी, म्हणजे आम्हाला भारताबाबत आणखी बरेच काही शिकता येईल. नमस्कार.

गंमत वाटली ना हे ऐकून.  हे होते माली मधील सेदू देमबेले. माली हा भारतापासून खूप अंतरावर पश्चिम आफ्रिकेतील एक मोठा देश आहे. सेदु देमबेले हे माली शहरातील किटा येथील एका सरकारी शाळेत शिक्षक आहेत. ते विद्यार्थ्यांना इंग्रजी, संगीत, चित्रकला आणि रंगकाम शिकवतात. त्यांची आणखी एक ओळख सुद्धा आहे. लोक त्यांना हिंदुस्थानचा बाबू या नावाने ओळखतात आणि त्याबद्दल त्यांना अतिशय अभिमान वाटतो. दर रविवारी दुपारनंतर ते मालीमध्ये एका तासाचा रेडिओ कार्यक्रम सादर करतात. या कार्यक्रमाचे नाव आहे Indian frequency on Bollywood songs. गेली तेवीस वर्षे ते हा कार्यक्रम सादर करत आले आहेत. या कार्यक्रमात ते फ्रेंच बरोबरच बमबारा या माली मधील लोकभाषेत सुद्धा संवाद साधतात आणि नाट्यपूर्ण पद्धतीने कार्यक्रम सादर करतात.भारताप्रति त्यांच्या मनात अतिशय प्रेम आहे. 15 ऑगस्ट रोजी त्यांचा जन्म झाला होता, हे त्यांच्या भारतावरील प्रेमाचे आणखी एक कारण आहे. सेदूजी यांनी आता दर रविवारी रात्री नऊ वाजतादोन तासांचा आणखी एक कार्यक्रम  सुरू केला आहे. या कार्यक्रमात ते बॉलीवूडमधील एका संपूर्ण चित्रपटाची कथा फ्रेंच आणि बमबारा भाषेत ऐकवतात. अनेकदा भावनिक प्रसंग ऐकवताना ते स्वतः आणि त्यांचे श्रोतेसुद्धा रडू लागतात. सेदूजींच्या वडिलांनी भारतीय संस्कृतीशी त्यांची ओळख करून दिली होती. त्यांचे वडील चित्रपट आणि रंगभूमीसाठी काम करत असत आणि तेथे भारतीय चित्रपट दाखविले जात असत. या वर्षी 15 ऑगस्ट रोजी त्यांनी  एका चित्रफितीच्या माध्यमातून भारतीय नागरिकांना हिंदी भाषेतून स्वातंत्र्यदिनाच्या शुभेच्छा दिल्या होत्या. आज त्यांची मुले अगदी सहजपणे भारताचे राष्ट्रगीत गातात. आपण हे दोन्ही व्हिडिओ नक्की पाहा आणि भारताप्रति त्यांचे प्रेम अनुभवा. सेदूजी  जेव्हा कुंभ मेळ्यासाठी भारतात आले होते, त्यावेळी ते एका शिष्टमंडळात सहभागी होते. मी त्या शिष्टमंडळाची भेट घेतली होती. भारताप्रति त्यांचा हा स्नेह, ही आपुलकी आपणा सर्वांसाठी अभिमानाची बाब आहे.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, आपल्याकडे असे म्हटले जाते की ज्याची मुळे जमिनीशी जोडलेली असतात तो मोठ-मोठ्या वादळामध्ये सुद्धा ठामपणे उभा राहू शकतो. कोरोनाच्या या कठीण काळात आमचे कृषिक्षेत्र, आमचे शेतकरी हे याचे उत्तम उदाहरण आहे. संकटाच्या काळात सुद्धा आमच्या देशाच्या कृषी क्षेत्राने पुन्हा एकदा उत्तम कामगिरी केली आहे. मित्रहो, देशाचे कृषी क्षेत्र, आमचे शेतकरी, आमची गावे ही आत्मनिर्भर भारताचा आधार आहेत. ही मजबूत असली तरच आत्मनिर्भर भारताचा पाया मजबूत होईल. मागच्या काही काळात या क्षेत्रांनी अनेक बंधनातून स्वतःला मुक्त केले आहे, अनेक बेड्या तोडायचा प्रयत्न केला आहे. मला अनेक शेतकऱ्यांची पत्रे मिळत राहतात, शेतकरी संघटनांशी चर्चा होत राहते.कृषी क्षेत्र कशा प्रकारे नवी शिखरे गाठत आहे,या क्षेत्रात कशा प्रकारे बदल होत आहेत याबद्दल ते मला माहिती देत राहतात. त्यांच्याकडून जे काही मी ऐकले आहे, इतरांकडून जे काही ऐकले आहे, त्याबद्दल आज मन की बात कार्यक्रमात काही गोष्टी आपल्याला सांगाव्यात, असे मला वाटते आहे. हरियाणामधील सोनीपत जिल्ह्यात आमचे एक शेतकरी बंधू राहतात. त्यांचे नाव आहे श्री कंवर चौहान. ते म्हणतात की एक काळ असा होता, जेव्हा मंडईच्या बाहेर आपली फळे आणि भाज्या विकणे फारच कठीण होते. मंडईच्या बाहेर फळे आणि भाज्या विकायचा प्रयत्न केला तर अनेकदा त्यांची फळे, भाज्या आणि गाड्या सुद्धा जप्त केल्या जात असत. मात्र 2014 साली फळे आणि भाज्यांना एपीएमसी कायद्याच्या कक्षेतून मुक्त करण्यात आले. त्याचा मोठा फायदा त्यांना तसेच इतर शेतकऱ्यांना सुद्धा झाला. चार वर्षांपूर्वी त्यांनी आपल्या गावातील शेतकऱ्यांसोबत मिळून एक शेतकरी उत्पादक समूह स्थापन केला. आज गावातील शेतकरी स्वीट आणि बेबीकॉर्न या प्रकारच्या मक्‍याची शेती करतात. दिल्लीतील आजादपुर मंडी, मोठमोठी दुकाने तसेच फाइव स्टार हॉटेल्समध्ये त्यांची उत्पादने खरेदी केली जात आहेत. इतकेच नाही याच गावातील 60 पेक्षा जास्त शेतकरी नेट हाऊस, पॉलिहाऊस तयार करून टोमॅटो, सिमला मिरची, दुधी अशा भाज्यांच्या वेगवेगळ्या वाणांचे उत्पादन घेऊन दर वर्षी एकरी 10 ते 12 लाख रुपयांची कमाई करत आहेत. या शेतकऱ्यांचे वेगळेपण काय आहे? आपली फळे, भाज्या कुठेही, कोणालाही विकता येतात, हे वेगळेपण आहे आणि हे वेगळेपण हाच त्यांच्या प्रगतीचा पाया आहे. आता देशातील इतर शेतकऱ्यांना सुद्धा हा अधिकार मिळाला आहे. फळे आणि भाज्या, इतकेच नाही तर आपल्या शेतात घेतले गेलेले सर्व प्रकारचे उत्पादन, अन्नधान्य, गहू, ऊस, ज्याचे ते उत्पादन घेतील ते सगळे पीक शेतकऱ्यांना आपल्या इच्छेनुसार, जिथे त्यांना चांगला दर मिळेल तेथे विकण्याचे स्वातंत्र्य त्यांना मिळाले आहे.

मित्रहो, तीन चार वर्षांपूर्वी महाराष्ट्रात फळे आणि भाज्यांना एपीएमसी कायद्याच्या परिघातून मुक्त करण्यात आले. या बदलामुळे महाराष्ट्रातील फळे आणि भाज्या उत्पादक शेतकऱ्यांच्या परिस्थितीत कसा बदल झाला, याचे उदाहरण आहे श्री स्वामी समर्थ फार्मर्स प्रोड्युसर कंपनी लिमिटेड. हा शेतकऱ्यांचा समूह आहे. पुणे आणि मुंबईमध्ये शेतकरी स्वतः आठवडी बाजार भरवतात. या बाजारांमध्ये सुमारे सत्तर गावांमधील साडेचार हजार शेतकऱ्यांच्या उत्पादनांची थेट विक्री केली जाते. अडते नाहीत. ग्रामीण युवक या बाजारामध्ये खरेदी आणि विक्रीमध्ये सहभागी होतात. त्याचा थेट लाभ शेतकऱ्यांना होतो, गावातील युवकांना त्यामुळे रोजगार मिळतो.

आणखी एक उदाहरण आहे तमिळनाडूमधील थेनी जिल्ह्याचे.या जिल्ह्यात तामिळनाडू केला फार्मर प्रोड्यूसर कंपनी आहे. या नावात कंपनी आहे, मात्र प्रत्यक्षात शेतकऱ्यांनी एकत्र येऊन तयार केलेला तो समूह आहे. या समूहाची व्यवस्था अतिशय लवचिक आहे आणि गेल्या पाच-सहा वर्षांपूर्वी तो स्थापन करण्यात आला. या शेतकरी समूहाने टाळेबंदीच्या काळात नजीकच्या गावांमधील शेकडो मेट्रिक टन भाज्या, फळे आणि केळी खरेदी केली आणि चेन्नई शहराला कॉम्बो किट प्रदान केले. विचार करा, किती तरुणांना त्यांनी रोजगार दिला असेल. आणि आनंदाची बाब म्हणजे अडते नसल्यामुळे शेतकऱ्यांना आणि ग्राहकांना दोघांनाही लाभ झाला.लखनौमध्ये सुद्धा शेतकऱ्यांचा असाच एक समूह आहे. त्या समूहाचे नाव आहे ईरादा फार्मर प्रोड्युसर. या समूहाने सुद्धा टाळेबंदीच्या काळात शेतकऱ्यांच्या शेतांमधून थेट फळे आणि भाज्या विकत घेतल्या आणि थेट लखनौच्या बाजारात त्यांची विक्री केली. अडत्यांपासून मुक्ती मिळाली आणि त्यांना योग्य वाटेल त्या किमतीला त्यांना आपली उत्पादने विकता आली. मित्रहो, गुजरातमध्ये बनासकांठा येथील रामपुरा गावातील इस्माईल भाई हे आणखी एक शेतकरी आहेत. त्यांची गोष्टसुद्धा ऐकण्यासारखी आहे. इस्माईल भाई शेती करू इच्छित होते, मात्र हल्ली अनेक लोक विचार करतात, तसेच त्यांच्या कुटुंबियांना सुद्धा वाटत असे की इस्माईल भाईंचा विचार फारसा योग्य नाही. इस्माईल भाई यांचे वडील शेती करत होते, मात्र त्यांना त्यात नेहमीच नुकसान होत असे. त्यामुळे त्यांच्या वडिलांनी सुद्धा त्यांना नकार दिला. मात्र कुटुंबीयांचा नकार असतानासुद्धा शेतीच करायची, असे इस्माईल भाईंनी ठरवले. शेती करणे नुकसानाचे आहे, असा विचार लोक करत असतील, तर हा विचार आणि त्यामुळे उद्भवणारी परिस्थिती, दोन्ही बदलून दाखवायची, असा विचार इस्माईल भाई यांनी केला. त्यांनी शेती करायला सुरुवात केली, पण नव्या पद्धतीने, नाविन्यपूर्ण पद्धतींचा वापर करून. त्यांनी ठिबक सिंचन करून बटाट्याची शेती करायला सुरुवात केली आणि आज त्यांनी पिकवलेल्या बटाट्यांची स्वतंत्र ओळख तयार झाली आहे.अतिशय दर्जेदार बटाट्याचे पीक ते घेत आहेत. इस्माईल भाई थेट मोठमोठ्या कंपन्यांना या बटाट्याची विक्री करतात.अडत्यांची यात कोणतीही भूमिका नाही, त्यामुळे ते शेतीतून उत्तम नफा मिळवत आहेत. आता त्यांनी आपल्या वडिलांकडून घेतलेले सगळे कर्ज फेडून टाकले आहे आणि सर्वात मोठी गोष्ट सांगू का,इस्माईल भाई आज आपल्या भागातील शेकडो इतर शेतकर्‍यांची मदत करत आहेत, त्यांच्या आयुष्यातही बदल घडवून आणत आहेत.

मित्रहो, आजच्या तारखेला आपण शेतीसाठी जितके आधुनिक पर्याय वापरू, तितकीच शेती प्रगत होईल. त्यात नवनवीन पद्धती रूढ होतील, नाविन्यपूर्ण प्रयोग होत राहतील. मणिपुरमध्ये राहणाऱ्या बिजयशांती एका नव्या प्रयोगामुळे प्रसिद्ध झाल्या आहेत. त्यांनी कमळापासून धागा तयार करण्याचा स्टार्ट अप सुरू केला आहे. त्यांच्या या प्रयोगामुळे आज कमळाच्या शेतीमध्ये आणि पर्यायाने वस्त्रोद्योग क्षेत्रात एक नवाच प्रघात सुरू झाला आहे.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, मी तुम्हाला भूतकाळातील एक किस्सा सांगू इच्छितो. 101 वर्षांपूर्वीची गोष्ट आहे. वर्ष होते 1919. इंग्रजांनी जालियनवाला बागेमध्ये निर्दोष नागरिकांवर बेछूट गोळीबार केला होता. या नरसंहारानंतर बारा वर्षांचा एक मुलगा त्या घटनास्थळी पोहोचला. हसरा आणि खेळकर असा तो मुलगा. मात्र त्याने जालियनवाला बागेत जे काही पाहिले, त्याने तो हादरून गेला. कोणीही इतक्या निर्दयपणे कसे वागू शकते, या विचाराने तो स्तब्ध झाला. निरागस असा तो कोवळा मुलगा क्रोधाने पेटून उठला. त्याच जालियनवाला बागेत त्याने इंग्रज सत्तेविरोधात लढा देण्याची शपथ घेतली. मी कोणाबद्दल बोलतो आहे, हे तुमच्या लक्षात आले का? हो, मी शहीद वीर भगतसिंग यांच्या बद्दल बोलतो आहे. उद्या, 28 सप्टेंबर रोजी आपण शहीद वीर भगतसिंग यांची जयंती साजरी करणार आहोत. मी सर्व देशवासियांसह शौर्य आणि पराक्रमाचे प्रतिक असणारे शहीद वीर भगतसिंग यांना अभिवादन करतो. आपण विचार करू शकता का, एक अशी सत्ता जिने जगातील इतक्या देशांवर राज्य केले. यांच्या साम्राज्यात सूर्य कधीच मावळत नाही, असे म्हटले जात असे. अशा शक्तीशाली सत्तेला तेवीस वर्षांच्या एका युवकाने सळो कि पळो केले होते. शहीद भगतसिंग केवळ पराक्रमी नव्हते तर ते विद्वान सुद्धा होते, विचारी सुद्धा होते. आपल्या आयुष्याची तमा न बाळगता भगतसिंग आणि त्यांच्या शूर सहकाऱ्यांनी जी साहसी कृत्ये केली, त्यांचे देशाच्या स्वातंत्र्यप्राप्तीतील योगदान फार मोठे आहे. शहीद वीर भगतसिंग यांच्या जीवनातील आणखी एक सुंदर पैलू म्हणजे ते संघ भावनेचे  महत्त्व जाणून होते. लाला लजपत राय यांच्या प्रती त्यांच्या मनातील समर्पण भावना असो किंवा चंद्रशेखर आझाद, सुखदेव,राजगुरू यांच्यासह क्रांतिकारकांप्रति त्यांच्या मनात असलेली स्नेहभावना असो. वैयक्तिक गुणगान त्यांच्यासाठी कधीच महत्त्वाचे नव्हते. आयुष्यभर ते एका निश्चित ध्येयासाठी जगले आणि त्याच ध्येयासाठी त्यांनी आपल्या प्राणांची आहुती दिली. भारताला अन्यायापासून आणि इंग्रज सत्तेपासून स्वातंत्र्य मिळवून देणे, हे त्यांचे उद्दिष्ट होते. नमो ॲप वर हैदराबादचे अजयजी यांनी दिलेला एक प्रतिसाद मी वाचला. अजयजी लिहितात, आजचे युवक भगतसिंग यांच्यासारखे कसे काय होऊ शकतात? लक्षात घ्या. आपण भगतसिंग यांच्यासारखे होऊ किंवा नाही. मात्र भगतसिंग यांच्यासारखेच देशप्रेम, देशासाठी काही करण्याची इच्छा आपल्या सर्वांच्या हृदयात असली पाहिजे. शहीद भगतसिंग यांना हीच आपली सगळ्यात मोठी श्रद्धांजली असेल. चार वर्षांपूर्वी साधारण याच वेळी सर्जिकल स्ट्राइकच्या वेळी अवघ्या जगाने आमच्या जवानांचे शौर्य आणि निर्भयपणा पाहिला. आमच्या शूर सैनिकांचे एकच उद्दिष्ट होते, भारत मातेच्या गौरवाचे आणि सन्मानाचे रक्षण करणे. त्यांनी आपल्या आयुष्याची पर्वा केली नाही, आपल्या कर्तव्याच्या मार्गावर ते आगेकूच करत राहिले आणि विजयी होऊन परत आले. आपल्या भारत मातेच्या गौरवात त्यांनी भर घातली, हे आपण सर्वांनीच पाहिले.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, येणाऱ्या काही दिवसात आपण सगळेजण अशा अनेक महान व्यक्तींचे स्मरण करणार आहोत, ज्यांनी भारताच्या निर्मितीमध्ये दिलेले योगदान अनन्यसाधारण आहे. 2 ऑक्टोबर हा आपणा सर्वांसाठी पवित्र आणि प्रेरक असा दिवस असतो. महात्मा गांधीजी आणि लाल बहादूर शास्त्री अशा भारत मातेच्या दोन सुपुत्रांचे स्मरण करण्याचा हा दिवस असतो.

आदरणीय गांधीजींचे विचार आणि आदर्श आजघडीला समयोचित आहेत. महात्मा गांधीजींचे आर्थिक विचार समजून घेतले असते, त्यांचा गाभा जाणून घेतला असता, त्यांनी दाखवलेला मार्ग स्वीकारला असता तर आज आत्मनिर्भर भारत अभियानाची गरज भासली नसती. गांधीजींच्या आर्थिक विचारांमध्ये भारताची चांगली जाण दिसून येते, भारताचा सुगंध दरवळत राहतो. आदरणीय गांधीजींचे आयुष्य आपल्याला आठवण करून देते की आपल्या प्रत्येक कार्यातून गरिबातल्या गरीब व्यक्तीचे कल्याण व्हावे, हे आपण पाहिले पाहिजे. त्याच वेळी शास्त्रीजींचे आयुष्य आपल्याला विनम्रपणा आणि साधेपणाचा संदेश देते. 11 ऑक्टोबर हा दिवस सुद्धा आपल्यासाठी विशेष असतो. या दिवशी आपण भारतरत्न लोकनायक जयप्रकाशजी यांचे,त्यांच्या जयंतीनिमित्त स्मरण करतो. जेपी यांनी आपल्या लोकशाही मूल्यांचे संरक्षण करण्यात अग्रणी भूमिका पार पाडली आहे. भारतरत्न नानाजी देशमुख यांचे सुद्धा आपण स्मरण करतो. त्यांची जयंती सुद्धा 11 ऑक्टोबर रोजी असते. नानाजी देशमुख हे जयप्रकाश नारायण यांचे जवळचे सहकारी होते. जेव्हा जेपी भ्रष्टाचाराविरुद्ध लढा देत होते, तेव्हा पाटणा येथे त्यांच्यावर प्राणघातक हल्ला करण्यात आला होता. तेव्हा नानाजी देशमुख यांनी तो वार स्वतःवर झेलला होता. या हल्ल्यात नानाजींवर झालेला वार प्राणघातक होता, मात्र त्यांनी जेपींचे आयुष्य वाचवले.12 ऑक्टोबर रोजी राजमाता विजयाराजे सिंधिया यांची सुद्धा जयंती आहे. त्यांनी आपले अवघे आयुष्य लोकांच्या सेवेत समर्पित केले. त्या राजघराण्यातील होत्या, संपत्ती, शक्ती आणि इतर सर्व स्रोतांची त्यांच्याकडे कमतरता नव्हती. तरीसुद्धा त्यांनी आपले अवघे आयुष्य एका मातेप्रमाणे, वात्सल्य भावाने लोकहितार्थ वाहिले. त्यांचे हृदय उदार होते. या वर्षी 12 ऑक्टोबर रोजी त्यांच्या जन्मशताब्दी वर्षाच्या समारंभाचा समारोप होईल आणि आज मी राजमाताजींबद्दल बोलतो आहे, तेव्हा मला एक अतिशय भावनापूर्ण प्रसंग

आठवतो आहे. खरे तर मला बराच काळ त्यांच्यासोबत काम करण्याची संधी मिळाली. पण अनेक प्रसंग आठवत आहेत. एका प्रसंगाबद्दल आवर्जून सांगावे, असे मला वाटते. कन्याकुमारीपासून काश्मीरपर्यंत आम्ही एकता यात्रा काढली होती. डॉक्टर मुरली मनोहर जोशी यांच्या नेतृत्वाखाली यात्रा सुरू होती. डिसेंबर-जानेवारी महिन्याचे कडाक्याच्या थंडीचे दिवस होते. रात्री सुमारे बारा-एकच्या सुमाराला आम्ही मध्यप्रदेशमध्ये ग्वाल्हेर जवळ शिवपुरी येथे पोहोचलो. मुक्कामी पोहोचल्यानंतर दिवसभराच्या थकव्यानंतर आंघोळ करून आम्ही झोपी जात असू आणि सकाळी तयारी करून रवाना होत असू. सुमारे दोन वाजता आंघोळ करून मी झोपायच्या तयारीत होतो, तेव्हा कोणी तरी माझा दरवाजा ठोठावला. मी दरवाजा उघडला, तेव्हा राजमाताजी समोर उभ्या होत्या. कडाक्याच्या थंडीमध्ये राजमाताजींना समोर पाहून मला आश्चर्य वाटले. मी त्यांना वंदन केले. मी म्हणालो,माताजी, अर्ध्या रात्री.. त्या म्‍हणाल्‍या, नाही बेटा तुम्ही एक काम करा. मोदीजी, हे दूध पिऊन घ्या. गरम दूध पिऊनच झोपा. हळद घातलेले दुध त्या स्वतः घेऊन आल्या होत्या. दुसऱ्या दिवशी माझ्या लक्षात आले की केवळ मलाच नाही तर आमच्या यात्रेत जे तीस-चाळीस लोक होते, त्यात वाहन चालक होते, कार्यकर्ते होते, त्या सगळ्यांच्या कक्षात जाऊन रात्री दोन वाजता राजमाताजींनी प्रत्येकाला दूध प्यायला दिले. आईचे प्रेम काय असते, कसे असते, वात्सल्य कसे असते, तो प्रसंग मला कधीच विसरता येणार नाही. अशा महान व्यक्तींनी आपल्या त्यागाने आणि तपश्चर्येने आपल्या या धरतीचे पालनपोषण केले आहे, हे आपले सौभाग्य आहे. या, आपण सगळे मिळून एका अशा भारताची निर्मिती करूया ज्या भारताबद्दल या महापुरुषांना अभिमान वाटेल. त्यांची स्वप्ने आपण आपले संकल्प म्हणून स्वीकारू या.

माझ्या प्रिय देशवासियांने,कोरोनाच्या या काळात मी पुन्हा एकदा आपल्याला आठवण करून देतो. मास्क अवश्य वापरा. चेहरा झाकून न घेता बाहेर पडू नका. दोन मीटर अंतराचा नियम तुम्हाला आणि तुमच्या कुटुंबालासुद्धा वाचवू शकतो. हे असे काही नियम आहेत जे कोरोना विरुद्धच्या लढाईमध्ये शस्त्र म्हणून उपयुक्त आहेत. प्रत्येक नागरिकाचे आयुष्य वाचविण्याचे साधन आहेत. आणखी एक गोष्ट लक्षात ठेवा, जोपर्यंत औषध मिळत नाही तोपर्यंत  हलगर्जीपणा करू नका. आपण निरोगी राहा, आपले कुटुंब निरोगी राहो.याच शुभेच्छांसह अनेकानेक आभार. नमस्कार!!!

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार.

आज 26 जुलै आहे आणि आजचा दिवस अगदी विशेष आहे. आज कारगिल विजय दिवस आहे. 21 वर्षांपूर्वी आजच्याच दिवशी कारगिल युद्धात आपल्या सैन्याने भारताच्या विजयाचा ध्वज फडकावला होता. मित्रहो, कारगीलचे युद्ध ज्या परिस्थितीत झाले, ती परिस्थिती भारताला कधीच विसरता येणार नाही. पाकिस्तानने मोठ-मोठे बेत रचून भारताची भूमी हिसकावून घेण्याचे आणि आपल्या अंतर्गत कलहापासून इतरांचे लक्ष दुसरीकडे वळवण्यासाठी नको ते दुस्साहस केले होते. पाकिस्तान सोबत चांगले संबंध ठेवावे यासाठी तेव्हा भारत प्रयत्नशील होता. पण म्हणतात ना..

“बयरू अकारण सब काहू सों | जो कर हित अनहित ताहू सों ||

अर्थात कारणाशिवाय एखाद्याशी वैर करणे, हा दुष्टांचा स्वभावच असतो. अशा स्वभावाचे लोक, आपले भले करणाऱ्याचे सुद्धा नुकसान व्हावे, अशी इच्छा बाळगतात. म्हणूनच भारताने मैत्रीचा हात पुढे केला असतानाही पाकिस्तानने पाठीत सुरा खुपसण्याचा प्रयत्न केला. मात्र त्यानंतर भारताच्या शूर सैन्याने जो पराक्रम गाजवला, भारताने आपले जे सामर्थ्य दाखवले, ते संपूर्ण जगाने पाहिले. तुम्ही कल्पना करू शकता, उंच डोंगरांवर बसलेला शत्रू आणि खालून लढा देणारे आपले सैन्य. मात्र उंचावर बसलेल्या शत्रुचा विजय झाला नाही, विजय झाला तो भारतीय सैन्याच्या ठाम निर्धाराचा आणि खऱ्या शौर्याचा. मित्रहो, त्यावेळी मला सुद्धा कारगिलला जाण्याचे आणि आपल्या जवानांचे शौर्य पाहण्याचे भाग्य लाभले. तो दिवस माझ्या आयुष्यातल्या सर्वात अनमोल क्षणांपैकी एक आहे. मी बघतो आहे की आज देशभरातले लोक कारगिल विजयाची आठवण काढत आहेत. समाज माध्यमांवर  #courageinkargil या हॅशटॅगसह लोक आपल्या वीर जवानांना वंदन करत आहेत, जे हुतात्मा झाले, त्यांना श्रद्धांजली अर्पण करत आहेत.

मी आज सर्व देशवासियांतर्फे आपल्या या शूर जवानांबरोबरच त्यांच्या वीर मातांना सुद्धा वंदन करतो, ज्यांनी भारतमातेच्या या सुपुत्रांना जन्म दिला. देशातील तरुणांना मी आग्रह करतो की त्यांनी आज दिवसभर कारगिल विजयाशी संबंधित आपल्या शूरवीरांच्या कथा तसेच वीरमातांचा त्याग याबद्दल त्यांनी परस्परांना माहिती द्यावी. मित्रहो, आज मी तुम्हा सगळ्यांना एक विनंती करतो की तुम्ही www.gallantryawards.gov.inया संकेतस्थळाला भेट द्या. या संकेतस्थळावर आपल्याला आपल्या पराक्रमी योद्ध्यांबद्दल, त्यांच्या पराक्रमाबद्दल सविस्तर माहिती मिळेल. जेव्हा तुम्ही तुमच्या मित्रांसोबत त्याबाबत चर्चा कराल, तेव्हा तुम्हाला त्यातून प्रेरणा मिळेल. तुम्ही नक्कीच या संकेतस्थळाला भेट द्या आणि मी तर म्हणेन की तुम्ही पुन्हा पुन्हा या संकेतस्थळाला भेट द्या.

 मित्रहो, कारगिल युद्धाच्यावेळी अटलजींनी लाल किल्ल्यावरून जे सांगितले होते, ते आज सुद्धा आपणा सर्वांसाठी समयोचित आहे. तेव्हा अटलजींनी गांधीजींच्या एका मंत्राची आठवण करून दिली होती. महात्मा गांधीजींचा मंत्र होता की एखाद्याला आपण काय करावे, काय करू नये, हे कळत नसेल, मनस्थिती द्विधा होईल, तेव्हा त्या व्यक्तीने भारतातल्या सर्वात गरीब आणि असहाय व्यक्तीचा विचार केला पाहिजे. आपण जे काही करणार आहोत, त्यामुळे त्या व्यक्तीचे भले होणार का, हा विचार केला पाहिजे. गांधीजींच्या या विचाराच्या पुढे जात अटलजी म्हणाले होते की कारगिल युद्धाने आम्हाला आणखी एक मंत्र दिला आहे. तो म्हणजे, कोणताही महत्त्वाचा निर्णय घेण्यापूर्वी आपण विचार केला पाहिजे की आपण जो निर्णय घेणार आहोत, तो, दुर्गम डोंगरांमध्ये आपल्या प्राणांची आहुती देणाऱ्या सैनिकाच्या सन्मानाचा आदर करणारा आहे का.. या, अटलजींच्या आवाजात त्यांची ही भावना आपण ऐकूया, समजून घेऊया आणि काळाची मागणी आहे की आपण त्या भावनेचा स्वीकार करूया.

अटलजींचे भाषण आपणा सर्वांच्या लक्षात आहे की गांधीजींनी आपल्याला एक मंत्र दिला होता. ते म्हणाले होते की जेव्हा तुम्हाला काय करावे हे कळणार नाही, मनस्थिती द्विधा होईल, तेव्हा तुम्ही भारतातल्या सर्वात असहाय्य व्यक्तीचा विचार करा आणि स्वतःला विचारा की आपण जे करणार आहोत, त्यामुळे त्या व्यक्तीचे भले होईल का? कारगीलने आम्हाला दुसरा मंत्र दिला आहे , कोणताही महत्त्वाचा निर्णय घेण्यापूर्वी आपण विचार केला पाहिजे की आपण जे करणार आहोत, त्यामुळे दुर्गम डोंगरांमध्ये आपल्या प्राणांची आहुती देणाऱ्या सैनिकाचा आदर जपला जाणार आहे का?

 मित्रहो, युद्ध सुरू असताना आपण जे काही बोलतो, जे काही करतो, त्याचा प्रभाव सीमेवर तैनात सैनिकाच्या मनोबलावर, त्याच्या कुटुंबाच्या मनोबलावर होत असतो. हे आपण नेहमी लक्षात ठेवले पाहिजे. म्हणूनच आपले आचरण आपली वागणूक, आपली वाणी, आपले वक्तव्य, आपली मर्यादा आपली उद्दिष्टे आणि आपण जे काही करत आहोत, जे काही बोलत आहोत, त्यामुळे सैनिकांचे मनोबल दृढ होईल, त्यांचा सन्मान वाढेल हा विचार आपण कायम मनात बाळगला पाहिजे. राष्ट्र सर्वोपरी हा मंत्र घेऊन, एकतेच्या सूत्रात बांधलेले देशवासी आपल्या सैनिकांचे मनोगत हजार पटीने वाढवतात. आपल्याकडे म्हटले आहे, ‘संघे शक्ति कलौ युगे’

 हे लक्षात न घेता आपण अनेकदा समाज माध्यमांवर अशा काही गोष्टींना प्रोत्साहन देतो, ज्या आपल्या देशाचे मोठे नुकसान करतात. अनेकदा उत्सुकतेपोटी आपण अनेक गोष्टी फॉरवर्ड करतो. असे करणे चुकीचे, आहे हे माहिती असते, तरीही ते करत राहतो. हल्ली युद्ध केवळ देशाच्या सीमेवर लढले जात नाही, देशात सुद्धा अनेक आघाड्यांवर एकाच वेळी लढले जाते आणि प्रत्येक नागरिकाला, त्या युद्धात आपली भूमिका ठरवावी लागते. आपल्याला सुद्धा देशाच्या सीमेवर दुर्गम परिस्थितीत लढणाऱ्या सैनिकांचे स्मरण ठेवत आपली भूमिका निश्चित करावी लागेल.

 माझ्या प्रिय देशवासियांनो, गेल्या काही महिन्यांपासून संपूर्ण देशाने एक होऊन ज्या पद्धतीने कोरोनाशी दोन हात केले आहेत, त्यामुळे अनेकांनी उपस्थित केलेल्या शंका चुकीच्या ठरल्या आहेत. आज आपल्या देशात या विषाणूचा संसर्ग झालेल्या रुग्णांचा बरे होण्याचा दर इतर देशांच्या तुलनेत खूपच चांगला आहे. त्याचबरोबर कोरोनामुळे इतर देशांमध्ये झालेल्या मृत्युंच्या तुलनेत आपल्या देशात कमी मृत्यू झाले आहेत. एका व्यक्तीचा मृत्यू होणे सुद्धा दुःखद असते, हे खरे आहे. मात्र भारत, आपल्या लाखो नागरिकांचे प्राण वाचवण्यात यशस्वी ठरला आहे. मित्रहो, कोरोनाचा धोका अजून टळलेला नाही. अनेक ठिकाणी तो वेगाने पसरत आहे. आपण खूप जास्त सतर्क राहण्याची गरज आहे. सुरुवातीला कोरोना विषाणूचा संसर्ग जितका घातक होता, तितकाच तो आजही घातक आहे. म्हणूनच आपण पुरेपूर खबरदारी घेतली पाहिजे. चेहऱ्यावर मास्कचा वापर करणे किंवा रुमालाने चेहरा झाकून घेणे, एकमेकांपासून किमान सहा फुटाचे अंतर राखणे, सतत हात स्वच्छ करणे, कोठेही न थुंकणे आणि आणि स्वच्छता राखणे ही हत्यारेच कोरोनापासून आपले रक्षण करू शकतील. अनेकदा आपल्याला मास्क लावल्यामुळे त्रास होऊ लागतो. खूपदा वाटते की चेहऱ्यावरून मास्क काढून टाकावा. आपण बोलू लागतो. जेव्हा मास्क वापरणे सगळ्यात जास्त गरजेचे असते, तेव्हाच आपण मास्क काढून टाकतो. अशावेळी मी तुम्हाला विनंती करतो की जेव्हा तुम्हाला मास्कचा त्रास वाटू लागेल, तो काढून ठेवावा, असे वाटेल, तेव्हा अगदी क्षणभर त्या डॉक्टरांना आठवून बघा, त्या परिचारिकांना आठवून बघा, आपल्या सर्व कोरोना योद्ध्यांना आठवून बघा. आपले सर्वांचे आयुष्य वाचवण्यासाठी ही सर्व मंडळी कित्येक तास मास्क लावून काम करत आहेत. आठ-दहा तास मास्क वापरत आहेत. त्यांना त्रास होत नसेल का? जरा त्यांना आठवून बघा. तुम्हालाही वाटेल की एक नागरिक म्हणून आपण या बाबतीत कोणताही हलगर्जीपणा करू नये आणि इतर कोणालाही करू देऊ नये. एकीकडे आपल्याला कोरोना विरुद्धचे युद्ध सजग राहून आणि सतर्कतेने लढायचे आहे, त्याच वेळी कठोर मेहनत करत उद्योग, नोकरी, शिक्षण, जे काही आपले कर्तव्य आहे, ते पूर्ण करायचे आहे, त्यातही यशाची नवी शिखरे गाठायची आहेत. मित्रहो, कोरोनाच्या काळात आपल्या ग्रामीण क्षेत्राने संपूर्ण देशाला एक नवी दिशा दाखवली आहे. गावातल्या स्थानिक नागरिकांचे, ग्रामपंचायतींचे अनेक चांगले प्रयत्न सातत्याने समोर येत आहेत. जम्मूमध्ये त्रेवा नावाची एक ग्रामपंचायत आहे. बलबीर कौर जी तिथल्या सरपंच आहेत. मला सांगण्यात आले की बलबीर कौरजी यांनी आपल्या पंचायतीमध्ये 30 खाटांचे एक क्वारंटाईन केंद्र तयार केले आहे. पंचायतीत येण्याच्या रस्त्यावर पाण्याची सोय केली आहे. लोकांना सहजपणे हात धुता यावेत, याची सोय केली आहे. इतकेच नाही तर बलबीर कौरजी स्वतः आपल्या खांद्यावर स्प्रे पंप घेऊन, स्वयंसेवकांसोबत संपूर्ण पंचायतीमध्ये जवळपासच्या क्षेत्रात सॅनिटायझेशचे काम सुद्धा करतात. अशाच आणखी एक कश्मीरी महिला सरपंच आहेत गान्दरबलच्या चौंटलीवार येथील जैतुना बेगम. जैतुना बेगम यांनी निर्धार केला की त्यांची ग्रामपंचायत कोरोविरुद्ध लढा देईल आणि उपजीविकेच्या संधी सुद्धा निर्माण करेल.  त्यांनी आपल्या संपूर्ण क्षेत्रात मोफत मास्क वाटले, मोफत रेशन वाटले.  त्याचबरोबर त्यांनी लोकांना धान्याचे बियाणे सुद्धा वाटले, सफरचंदाची रोपे वाटली, जेणेकरून लोकांना शेती किंवा बागायती करण्यात अडचणी येऊ नये. मित्रहो, कश्मीर मधली आणखी एक प्रेरक घटना सांगतो. इथे अनंतनागमध्ये नगरपालिकेचे अध्यक्ष आहेत श्री मोहम्मद इक्बाल. त्यांना आपल्या क्षेत्रामध्ये सॅनिटायझेशनसाठी स्प्रेयरची आवश्यकता होती. त्यांनी माहिती गोळा केली तेव्हा समजले की आवश्यक यंत्र दुसऱ्या शहरातून आणावे लागेल आणि त्यासाठी सहा लाख रुपये मोजावे लागतील. श्री इक्बाल यांनी स्वतः प्रयत्न करून स्प्रेयर यंत्र तयार केले आणि ते सुद्धा अवघ्या पन्नास हजार रुपयांमध्ये.  अशी अनेक उदाहरणे आहेत. संपूर्ण देशभरातून, कानाकोपऱ्यातून अशा अनेक प्रेरक घटना रोज समोर येतात. हे सर्व जण अभिनंदनास पात्र आहेत. आव्हान समोर आले, मात्र लोकांनी तितक्यात ताकदीने त्याचा मुकाबला केला.

 माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, योग्य आणि सकारात्मक दृष्टिकोन असला तर संकटाच्या काळातही संकटाचे संधीत रूपांतर करणे शक्य होते. आता आपण कोरोनाच्या काळात सुद्धा पाहतो आहोत की आपल्या देशातील युवकांनी, महिलांनी, आपली बुद्धिमत्ता आणि कौशल्याच्या बळावर काही नवे प्रयोग सुरू केले आहेत. बिहारमध्ये महिलांच्या अनेक स्वयंसहाय्यता गटांनी मधुबनी चित्रकला असणारे मास्क तयार करायला सुरुवात केली. बघता बघता ते प्रसिद्ध झाले आहेत. हे मधुबनी मास्क आपल्या परंपरेचा प्रचार करत आहेत, त्याचबरोबर लोकांच्या आरोग्याची काळजी घेतानाच रोजगार सुद्धा उपलब्ध करून देत आहेत. ईशान्येकडच्या क्षेत्रात बांबू मुबलक प्रमाणात उपलब्ध आहेत, हे आपल्याला माहिती आहे. आता याच बांबूचा वापर करून त्रिपुरा, मणिपूर आणि आसाममधल्या कारागीरांनी उच्च दर्जाच्या पाण्याच्या बाटल्या आणि डबे तयार करायला सुरुवात केली आहे. बांबूपासून तयार झालेल्या या वस्तूंचा दर्जा आपण बघाल तर बांबूपासून इतक्या सुंदर बाटल्या तयार करता येऊ शकतात, यावर सहजासहजी विश्वास ठेवता येणार नाही. या बाटल्या पर्यावरण स्नेही सुद्धा आहे. जेव्हा त्या तयार केल्या जातात, तेव्हा सर्वप्रथम कडूनिंब आणि इतर औषधी वनस्पतींसोबत बांबू उकळला जातो, त्यामुळे त्यात औषधी गुणधर्म सुद्धा उतरतात. लहान लहान स्थानिक उत्पादनांना मोठे यश कसे मिळते, याचे एक उदाहरण झारखंडमध्ये सुद्धा बघायला मिळाले. झारखंड मधील बिशनपुर येथे हल्ली 30 पेक्षा जास्त समूह एकत्र येऊन लेमन ग्रास अर्थात गवती चहाची शेती करत आहेत. लेमन ग्रास चार महिन्यात तयार होते आणि त्याच्या तेलाला बाजारात चांगली किंमत मिळते. सध्या त्याला बाजारपेठेत चांगली मागणी सुद्धा आहे.

 देशातल्या आणखीन दोन भागाबद्दल मी सांगू इच्छितो. हे भाग परस्परांपासून शेकडो किलोमीटर दूर आहेत, पण ते आपापल्या परीने भारताला आत्मनिर्भर करण्यासाठी जरा वेगळ्या प्रकारचे काम करत आहेत. एक भाग आहे लडाख आणि दुसरा आहे कच्छ. लेह आणि लडाखचे नाव घेतले तर सुंदर दऱ्या आणि उंच डोंगर असे निसर्गरम्य दृश्य आपल्या नजरेसमोर येते. ताज्या हवेची झुळूक जाणवू लागते. त्याच वेळी कच्छचे नाव घेतले तर नजरेसमोर येते दूरवर पसरलेले वाळवंट, जिथे एकही झाड दिसत नाही. लडाखमध्ये एक विशिष्ट फळ येते, ज्याचे स्थानिक  नाव आहे चुली. आपण या फळाला जर्दाळू या नावाने ओळखतो. हे फळ या क्षेत्रातील अर्थव्यवस्था बदलण्यास सक्षम आहे, मात्र या फळपिकाला पुरवठा साखळी, हवामानातले बदल अशा अनेक आव्हानांचा मुकाबला करावा लागतो. या फळाचे कमीत कमी नुकसान व्हावे यासाठी एका नाविन्यपूर्ण  यंत्रणेचा वापर सुरू झाला आहे. ही एक दुहेरी यंत्रणा आहे, जिचे नाव आहे solar apricot dryer and space heater. या यंत्रणेचा वापर करून जर्दाळू तसेच इतर फळे आणि भाज्यांना आवश्यकतेनुसार सुकवता येते आणि त्यासाठी स्वच्छ, आरोग्यदायी पद्धत वापरली जाते. पूर्वीच्या काळी जेव्हा जर्दाळूची फळे शेताच्या जवळपास सुकवली जात, तेव्हा त्यातली अनेक फळे वाया जात असत,  त्याचबरोबर धूळ आणि पावसाच्या पाण्यामुळे फळांचा दर्जा सुद्धा चांगला राहत नसे. आता वळू या कच्छकडे. कच्छमधले शेतकरी हल्ली ड्रॅगन फ्रुटची शेती करण्यासाठी कौतुकास्पद प्रयत्न करत आहेत. अनेक लोक हे ऐकल्यानंतर आश्चर्य व्यक्त करतात, कच्छ आणि ड्रॅगन फ्रुट? मात्र तिथले अनेक शेतकरी सध्या हेच काम करत आहेत. फळाची गुणवत्ता टिकवून कमी जमिनीत जास्त उत्पादन घेण्यासंदर्भात अनेक नवीन प्रयोग केले जात आहेत. मला सांगण्यात आले आहे की ड्रॅगन फ्रुटची लोकप्रियता सातत्याने वाढते आहे. विशेषतः न्याहारीसाठी हे फळ वापरले जाते आहे. देशाला ड्रॅगन फ्रुटची आयात करावी लागू नये, असा संकल्प कच्छच्या शेतकऱ्यांनी केला आहे. हीच खरी आत्मनिर्भरता आहे.

 मित्रहो, जेव्हा आपण काही नवीन करण्याचा विचार करतो, नावीन्यपूर्ण विचार करतो, तेव्हाच अशी कामे शक्य होतात, ज्यांची एरवी कोणी कल्पनाही केली नसेल. आता बिहारमधले काही युवकच बघा ना. आधी ते सगळेच नोकरी करत होते. एके दिवशी त्यांनी ठरवले की मोत्यांची शेती करायची. त्यांच्या भागात लोकांना याबाबत फारशी माहिती नव्हती. पण या लोकांनी आधी सगळी माहिती जमवली. जयपूर आणि भुवनेश्वर येथे जाऊन प्रशिक्षण घेतले आणि आपल्याच गावात मोत्यांची शेती सुरू केली. आज ते स्वतः यातून चांगली कमाई करत आहेत, त्याचबरोबर त्यांनी मुजफ्फरपुर, बेगूसराय आणि पाटणा येथे इतर राज्यांतून परतलेल्या प्रवासी मजुरांना याचे प्रशिक्षण द्यायला सुरुवात केली आहे. यामुळे अनेक लोकांसाठी आत्मनिर्भरतेची द्वारे खुली झाली आहेत.

मित्रहो, येत्या लवकरच रक्षाबंधनचा सण येतो आहे. अलिकडे मी बघतो आहे की अनेक लोक आणि संस्था या वर्षी रक्षाबंधन वेगळ्या पद्धतीने साजरा करण्याची मोहीम राबवत आहेत. अनेक लोक या सणाला  vocal for local सोबत जोडत आहेत आणि हे योग्य सुद्धा आहे. आमचे सण आमच्या समाजाच्या, आपल्या घराच्या जवळपासच्या एखाद्या व्यक्तीचा उद्योग विस्तारणारे असतील, त्यांचाही सण आनंदात साजरा होईल, अशावेळी त्या सणाचा आनंद आणखी वाढतो. सर्व देशवासियांना रक्षाबंधनाच्या अनेक शुभेच्छा.

मित्रहो, 7 ऑगस्ट रोजी राष्ट्रीय हातमाग दिवस आहे. भारताचा हातमाग, आपली स्वतःची हस्तकला. या कलेत शेकडो वर्षांचा गौरवशाली इतिहास सामावलेला आहे. आपण सर्व भारतीयांनी हातमाग आणि हस्तकलांचा जास्तीत जास्त वापर केला पाहिजे आणि जास्तीत जास्त लोकांना त्याबद्दल माहिती दिली पाहिजे. भारताचा हातमाग आणि हस्तकला किती समृद्ध आहे, त्यात किती वैविध्य आहे, हे जगातील जितक्या जास्त लोकांना कळेल, तितकाच त्याचा लाभ आमच्या स्थानिक कारागिरांना आणि विणकरांना मिळेल.

मित्रहो, विशेषतः माझ्या युवा सहकाऱ्यांनो, आपला देश बदलतो आहे. कसा बदलतो आहे? किती वेगाने बदलतो आहे? कोणत्या कोणत्या क्षेत्रात बदलतो आहे? सकारात्मक दृष्टीकोनासह एक नजर फिरवली तर आपण स्वतःच आश्चर्यचकित होऊ. एक काळ असा होता जेव्हा खेळापासून इतर सर्वच क्षेत्रांमध्ये जास्तीत जास्त लोक मोठ्या शहरांतले असत किंवा प्रतिष्ठित कुटुंबातले असत किंवा प्रसिद्ध शाळा – महाविद्यालयातले असत. आता देश बदलतो आहे. गावांमधून, लहान शहरांमधून सर्वसामान्य कुटुंबात मधून आमचा युवा वर्ग पुढे येत आहेत. यशाची नवी शिखरे कवेत घेत आहे. ही सर्व मंडळी संकटांचा सामना करत, नवीन स्वप्ने घेऊन आगेकूच करत आहेत.

अलीकडेच परीक्षांचे निकाल लागले, त्यात सुद्धा हे दिसून आले. आज मन की बात कार्यक्रमात आपण अशाच काही प्रतिभावंत मुला-मुलींसोबत संवाद साधूया. अशीच एक प्रतिभावंत मुलगी आहे, कृतिका नांदल. कृतिकाजी हरियाणा मधील पानिपत येथील रहिवासी आहेत.

 मोदी जी –    हॅलो, कृतिका जी नमस्ते.

कृतिका –     नमस्ते सर.

मोदी जी –    खूप चांगले गुण मिळाले आहेत तुम्हाला, तुमचे मनापासून अभिनंदन.

कृतिका –     धन्यवाद सर.

मोदी जी –   तुम्ही आता लोकांशी फोनवर बोलून सुद्धा थकून जात असणार, किती तरी लोकांचे फोन येत असतील.

कृतिका –     हो सर.

मोदी जी –   आणि शुभेच्छा देणाऱ्या लोकांनाही, ते तुम्हाला ओळखतात, याचा अभिमान वाटत असणार. तुम्हाला कसे वाटते आहे?

कृतिका –  सर, खूप छान वाटते आहे. आई-वडीलांना अभिमान वाटतो, याचा मलाही अभिमान वाटतो आहे.

मोदी जी –       बरं, मला सांगा, तुम्हाला कोणापासून प्रेरणा मिळते?

कृतिका –        सर, माझी आईच माझी प्रेरणा आहे.           

मोदी जी –    अरे वा, तुम्ही तुमच्या आईकडून काय शिकता..

कृतिका –        सर, तिने तिच्या आयुष्यात अनेक हाल अपेष्टा सोसल्या पण ती खूप ठाम आणि सक्षम आहे. तिला पाहून मला प्रेरणा मिळते की आपणही तिच्यासारखे झाले पाहिजे.

मोदी जी –    आईचे शिक्षण किती झाले आहे..

कृतिका –        सर, BA पर्यंत शिक्षण झाले आहे.    

मोदी जी –    BA केले आहे

कृतिका –     हो सर  

मोदी जी –    छान, मग आई तुम्हाला शिकवत सुद्धा असेल.

कृतिका –        हो सर. सगळ्या चालीरितीसुद्धा तीच शिकवते.

मोदी जी –    मग तर रागावत सुद्धा असेल.

कृतिका –     हो सर, ती रागावते सुद्धा. 

मोदी जी –    मला सांग बाळा, तुला पुढे काय करायची इच्छा आहे ?

कृतिका –     सर मला डॉक्टर व्हायचे आहे.   

मोदी जी –    अरे वा !

कृतिका –        MBBS            

मोदी जी –    बघ बाळा, डॉक्टर व्हायचे म्हणजे सोपे काम नाही.

कृतिका –     हो सर. 

मोदी जी –    Degree तर तू मिळवशील कारण तू हुशार मुलगी आहेस. पण डॉक्टरचे आयुष्य समाजासाठी समर्पित असते.

कृतिका –        हो सर.           

मोदी जी –    डॉक्टरला रात्री कधीच शांतपणे झोपता येत नाही. कधी रूग्णांचा फोन येतो तर कधी हॉस्पीटलमधून फोन येतो, मग धावपळ करावी लागते. म्हणजे अगदी बारा महिने, चोवीस तास डॉक्टर लोकांची सेवा करत असतात.

कृतिका –        हो सर.           

मोदी जी –    आणि धोका सुद्धा आहे त्यात. हल्ली वेगवेगळे आजार समोर येत आहेत. डॉक्टर साठी तर धोका जास्त वाढतो.

कृतिका –     हो सर  

मोदी जी –    अच्छा कृतिका, तुमचे हरयाणा तर अवघ्या भारताला क्रीडा प्रकारांमध्ये प्रेरणा देणारे, प्रोत्साहन देणारे राज्य आहे.

कृतिका –        हो सर.           

मोदी जी –    मग तुम्ही खेळ खेळता की नाही? खेळ आवडतात की नाही.

कृतिका –        सर, शाळेत असताना मी बास्केटबाल खेळत असे.

मोदी जी –    बरं, किती उंच आहात तुम्ही, खूप उंच आहात का..

कृतिका –        नाही सर. पाच फूट दोन इंच आहे उंची…

मोदी जी –    अच्छा, तरीही तुम्हाला खेळांची आवड आहे ?

कृतिका –     सर, ती तर फक्त आवड आहे. खेळते आवडीने, इतकंच..

मोदी जी –    छान छान, चला कृतिकाजी, तुमच्या आईला माझा नमस्कार सांगा. त्यांनी तुम्हाला योग्य प्रकारे वाढवलं आहे. आपलं जीवन योग्य प्रकारे घडवलं आहे. आपल्या आईला नमस्कार आणि तुमचे मनापासून अभिनंदन, अनेकानेक शुभेच्छा.

कृतिका –        धन्यवाद सर. 

 चला, आता जाऊया केरळमध्ये एर्नाकुलम मध्ये. आता आपण केरळच्या  युवकासोबत गप्पा करूया.

 मोदी जी –    हॅलो

विनायक –    हॅलो सर नमस्कार.

मोदी जी –    विनायक, अभिनंदन.

विनायक –    हो. धन्यवाद सर.

मोदी जी –    शाबाश विनायक, शाबाश

विनायक –    हो. धन्यवाद सर.

मोदी जी –    How is the जोश

विनायक –    High sir

मोदी जी –    तुम्ही खेळ खेळता का?

विनायक –    बॅडमिंटन.

मोदी जी –    बॅडमिंटन

विनायक –    हो सर.

मोदी जी –    शाळेत की तुम्हाला प्रशिक्षण घेण्याची संधीही मिळाली?

विनायक –    नाही सर, शाळेतच थोडेफार प्रशिक्षण मिळाले.

मोदी जी –    हम्म

विनायक –    आमच्या शिक्षकांकडून. 

मोदी जी –    हम्म

विनायक –    तिथून आम्हाला बाहेर खेळायचीही संधी मिळाली.

मोदी जी –    अरे व्वा..

विनायक –    शाळेकडूनच

मोदी जी –    तुम्ही आजवर किती राज्ये पाहिली आहेत ?

विनायक –    मी फक्त केरळ आणि तामीळनाडू ही दोनच राज्ये पाहिली आहेत.

मोदी जी –    फक्त केरळ आणि तामीळनाडू

विनायक –    हो सर

मोदी जी –    तुम्हाला दिल्ली पाहायची आहे का ?

विनायक –    हो सर, पुढच्या उच्च शिक्षणासाठी मी दिल्ली विद्यापीठात प्रवेश घेण्याचा प्रयत्न करतो आहे.

मोदी जी –    वाह्, तर तुम्ही दिल्लीत येत आहात.

विनायक –    हो सर.

मोदी जी –    मला सांगा, ज्या विद्यार्थ्यांनी भविष्यात चांगले गुण मिळवायचे आहेत त्यांना तुम्ही काही संदेश देऊ इच्छितो का..

विनायक –    कठोर मेहनत आणि वेळेचे व्यवस्थापन  

मोदी जी –    तर वेळेचे चांगले व्यवस्थापन  

विनायक –    हो सर..

मोदी जी –    विनायक तुमचे छंद काय आहेत..

विनायक –    बॅडमिंटन आणि नौकानयन

मोदी जी –    आणि तुम्ही समाज माध्यमांवर सुद्धा सक्रिय आहात …

विनायक –    नाही सर आम्हाला शाळेत इलेक्ट्रॉनिक वस्तू किंवा गॅजेट्स वापरण्याची परवानगी नाही.

मोदी जी –    अरे वा, तुम्ही सुदैवी आहात.

विनायक –    हो सर.

मोदी जी –    छान विनायक, पुन्हा एकदा अभिनंदन आणि तुम्हाला अनेक शुभेच्छा.

विनायक –    धन्यवाद सर.

चला तर मंडळी, आता जाऊ या उत्तर प्रदेशात. उत्तर प्रदेशात अमरोहा इथल्या श्री उस्मान सैफी यांच्यासोबत गप्पा मारूया.

मोदी जी –    हॅलो उस्मान, तुमचं मनापासून अभिनंदन.

उस्मान – धन्यवाद सर.

मोदी जी –    अच्छा उस्मान मला सांगा, तुम्हाला या परीक्षेत अपेक्षेप्रमाणेच गुण मिळाले की कमी गुण मिळाले.

उस्मान – नाही सर, अपेक्षेप्रमाणेच गुण मिळाले. माझे आई-वडीलसुद्धा खुश आहेत.

मोदी जी –    अरे वा. मला सांगा, तुमच्या कुटुंबात तुम्हीच इतके हुषार आहात की तुमचे भाऊसुद्धा हुषार आहेत.

उस्मान – नाही सर, मीच आहे. माझा भाऊ जरा मस्तीखोर आहे.

मोदी जी –    अच्छा

उस्मान – पण माझ्यासाठी तो खुश असतो.

मोदी जी –    छान, छान. अच्छा, तुम्ही अभ्यास करत होता, तेव्हा तुमचा आवडता विषय कोणता होता? 

उस्मान – गणित

मोदी जी –    अरे वा ! तर गणिताची आवड होती, कोणत्या शिक्षकांनी तुम्हाला प्रेरित केले?

उस्मान – सर, आमचे गणित विषयाचे एक शिक्षक आहेत, रजत सर. त्यांनी मला प्रेरणा दिली. ते खूप छान शिकवतात. माझा गणित विषय आधीपासून चांगला होता आणि तो खूप छान विषय आहे.

मोदी जी –    हम्म

उस्मान – गणिते करत राहू, तशी आवड वाढत जाते. म्हणून तो माझा आवडता विषय आहे.

मोदी जी –    हो, हो. तुम्हाला माहिती आहे का, वेदिक गणिताचे ऑनलाईन क्लास चालवले जातात…

उस्मान – हो सर.

मोदी जी –    तुम्ही शिकायचा प्रयत्न केला आहे का?  

उस्मान – नाही सर, अजून तरी नाही

मोदी जी – नक्की बघा. तुमच्या अनेक मित्रांना वाटेल की तुम्ही जादूगार आहात. कारण संगणकाच्या वेगाने तुम्हाला आकडेमोड करता येईल. वेदिक गणिताची तंत्रे खूपच सोपी आहेत आणि सध्या हे वर्ग ऑनलाईन सुद्धा उपलब्ध आहेत.

उस्मान – हो सर

मोदी जी –    तुम्हाला गणिताची आवड आहे, तर तुम्ही नवनव्या गोष्टी तुम्हाला शिकता येतील.

उस्मान – हो सर

मोदी जी –    अच्छा उस्मान, तुम्ही मोकळ्या वेळात काय करता ?

उस्मान – मोकळ्या वेळात मी थोडंफार लेखन करतो सर. मला लिखाणाची आवड आहे…

मोदी जी –    अरे वा ! म्हणजे तुम्हाला गणिताबरोबर साहित्याची सुद्धा आवड आहे.

उस्मान – हो सर 

मोदी जी –    काय लिहिता तुम्ही? कविता लिहिता, शायरी करता…

उस्मान –  रोजच्या घडामोडींवर आधारित कोणत्याही विषयावर लिहित असतो.

मोदी जी –    हो हो

उस्मान – नवनवी माहिती मिळत असते, GST, नोटबंदी असे बरेच काही..

मोदी जी –    अरे वा ! आता कॉलेजमध्ये शिक्षण घेण्याबद्दल काय विचार आहे?

उस्मान – कॉलेजबद्दल सांगायचं तर सर मी JEE मुख्य परीक्षेचा first attempt clear केला आहे आणि आता सप्टेंबर महिन्यात second attempt देणार आहे. आधी आयआयटीमधून Bachelor पदवी घ्यायची आणि नंतर नागरी सेवेतून भारतीय प्रशासकीय सेवेत अधिकारी व्हावे, असा माझा विचार आहे.

मोदी जी –    अरे वा ! मला सांगा, तुम्हाला तंत्रज्ञानाचीही आवड आहे का?

उस्मान – हो सर. म्हणून मी माहिती तंत्रज्ञान हा विषय निवडला आहे, first time best IIT साठी .

मोदी जी –    छान. चला उस्मान, माझ्यातर्फे तुम्हाला अनेक शुभकामना. तुमचा भाऊ मस्तीखोर आहे, म्हणजे तुमचा वेळ छान जात असणार. तुमच्या आई-बाबांनाही माझा नमस्कार सांगा. त्यांनी तुम्हाला ही संधी दिली आहे, तुमच्या स्वप्नांना बळ दिलं आहे. अभ्यासाबरोबरच तुम्ही ताज्या घडामोडींचाही अभ्यास करता, लिखाणही करता याचा मला आनंद वाटला. लक्षात घ्या, लेखन केल्याचा फायदा असा होतो की तुमच्या विचारांना धार येते. लिखाण केल्याचे खूप फायदे आहेत. तुम्हाला माझ्यातर्फे अनेकानेक शुभेच्छा.

उस्मान – धन्यवाद सर

चला मंडळी, पुन्हा एकदा खाली दक्षिणेकडे वळू या. तमिळनाडू, नामाक्कलमधल्या कणिकासोबत गप्पा मारू या. कणिकासोबत गप्पा मारणे अगदी प्रेरक आहे.

मोदी जी :    कणिका  जी, वणक्कम

कणिका : वणक्कम सर

मोदी जी :    कशा आहात तुम्ही

कणिका : छान सर

मोदी जी :    सर्वात आधी तुम्ही मिळवलेल्या यशाबद्दल मी तुमचे अभिनंदन करू इच्छितो.

कणिका : धन्यवाद सर

मोदी जी :    जेव्हा मी नामाक्कलबद्दल ऐकतो तेव्हा मला तिथल्या अंजनेयार मंदिराची आठवण येते.

कणिका : हो सर.

मोदी जी :    आता मला तुमच्याशी मारलेल्या गप्पाही आठवत आहेत.

कणिका : हो सर.

मोदी जी :    तर तुमचे पुन्हा एकदा अभिनंदन.

कणिका : धन्यवाद सर.

मोदी जी :    या परीक्षेसाठी तुम्ही नक्कीच भरपूर अभ्यास केला असणार. तुमचा परीक्षेसाठी तयारीचा अनुभव कसा होता..

कणिका : सर, मी अगदी सुरूवातीपासून भरपूर मेहनत केली. या निकालाची मी अपेक्षा केली नव्हती पण मी चांगल्या प्रकारे पेपर सोडवले आणि माझा निकाल चांगला लागला.

मोदी जी :    तुम्हाला किती गुणांची अपेक्षा होती ?

कणिका : मला वाटले होते 485 किंवा 486 मिळतील…

मोदी जी :    आणि आता

कणिका : 490

मोदी जी :    मग, तुमच्या कुटुंबियांची आणि शिक्षकांनी भावना काय होती?

कणिका : सर, त्यांना खूप आनंद झाला आणि खूप अभिमान वाटला.

मोदी जी :    तुमचा आवडता विषय कोणता आहे.

कणिका   :    गणित

मोदी जी :    ओह्! आणि भविष्यात तुम्ही काय करायचे ठरवले आहे?

कणिका : सर, शक्य झाले तर मला AFMC मध्ये डॉक्टर व्हायचे आहे.

मोदी जी :    आणि तुमच्या घरातले कोणी वैद्यकीय क्षेत्रात आहेत का?

कणिका : नाही सर, माझे वडील वाहनचालक आहेत पण माझी बहीण MBBS करते आहे.

मोदी जी :    अरे वा ! सर्वात आधी मी तुमच्या वडीलांना अभिवादन करतो, जे तुमची आणि तुमच्या बहिणीची उत्तम प्रकारे काळजी घेत आहेत. ते खूपच चांगले काम करत आहेत.

कणिका : हो सर

मोदी जी :    आणि ते सर्वांसाठी प्रेरक आहेत.

कणिका : हो सर

मोदी जी :    तुमचे वडील तुमची बहीण आणि तुमच्या कुटुंबियांचे मनापासून अभिनंदन.

कणिका : धन्यवाद सर.

मित्रहो, असे आणखी अनेक युवा मित्र आहेत, ज्यांच्या हिंमतीच्या आणि यशाच्या कथा आम्हाला सतत प्रेरणा देतात. माझी इच्छा होती की जास्तीत जास्त युवकांशी गप्पा मारण्याची संधी मिळावी. मात्र वेळेची मर्यादा लक्षात घ्यावी लागते. मी सर्व युवा सहकाऱ्यांना आग्रह करतो की अवघ्या देशाला प्रेरित करणारी त्यांची कहाणी त्यांनी स्वतः सर्वांना सांगावी.

 माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, साता समुद्रा पलीकडे, भारतापासून हजारो मैल दूर एक लहानसा देश आहे, सुरिनाम. भारत आणि सुरिनाम यांच्यात निकटचे संबंध आहेत. शंभर वर्षांपेक्षा जास्त काळापूर्वी भारतातील लोक तिथे गेले होते आणि ते तिथेच स्थायिक झाले. त्यांची चौथी- पाचवी पिढी सध्या तिथे आहे. आज सुरिनाम मधील एक चतुर्थांश पेक्षा जास्त लोक भारतीय वंशाचे आहे. तुम्हाला माहिती आहे का की तिथे सर्रास बोलली जाणारी ही सरनामी ही भोजपुरीचीच एक बोली भाषा आहे. या सांस्कृतिक संबंधांबाबत आम्हा भारतीयांना अभिमान वाटतो.

 अलीकडेच श्री चन्द्रिका प्रसाद संतोखी सुरिनामचे नवे राष्ट्रपती झाले आहेत. ते भारताचे मित्र आहेत. 2018 साली आयोजित Person of Indian origin – Parliamentary conference या परिषदेत ते सहभागी झाले होते. श्री चन्द्रिका प्रसाद संतोखी जी यांनी शपथ घेताना सुरुवातीला वेदमंत्रांचा उच्चार केला होता, जे संस्कृत भाषेत होते. त्यांनी वेदांचा उल्लेख केला आणि ओम शांती शांती असे म्हणत आपली शपथ पूर्ण केली. आपल्या हातात वेद घेऊन ते म्हणाले की, मी चन्द्रिका प्रसाद संतोखी, आणि पुढे..  शपथ घेताना ते पुढे काय म्हणाले.. त्यांनी वेदातील एका मंत्राचा उच्चार केला. ते म्हणाले,

ॐ अग्ने व्रतपते व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयम तन्मे राध्यताम |

इदमहमनृतात सत्यमुपैमि ||

 अर्थात, हे अग्नी, संकल्पाच्या देवते, मी एक प्रतिज्ञा करत आहे. मला त्यासाठी शक्ती आणि सामर्थ्य प्रदान कर. मला असत्यापासून दूर राहण्याचा आणि सत्याच्या दिशेने जाण्याचा आशीर्वाद प्रदान कर. खरोखरच ही आपल्या सर्वांसाठी गौरवाची बाब आहे.

 मी श्री चंद्रिका प्रसाद संतोखी यांचे अभिनंदन करतो आणि आपल्या देशाची सेवा करण्यासाठी 130 कोटी भारतीयांतर्फे त्यांना शुभेच्छा देतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, सध्या पावसाळा सुरू आहे. मागच्या वेळी सुद्धा मी आपल्याला सांगितले होते की पावसाळ्याच्या दिवसांमध्ये अस्वच्छता आणि त्यामुळे होणाऱ्या आजारांचा धोका वाढतो‌. रुग्णालयांमध्ये गर्दी वाढते, त्यामुळे आपण सर्वांनी स्वच्छतेकडे जास्त लक्ष द्यावे. रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवणाऱ्या पदार्थांचे, आयुर्वेदिक काढ्याचे सेवन करत रहावे. कोरोना प्रादुर्भावाच्या काळात आपण इतर आजारांपासून दूर राहिले पाहिजे. रुग्णालयाच्या फेऱ्या माराव्या लागू नयेत, यासाठी आपण पुरेपूर काळजी घेतली पाहिजे.

मित्रहो, पावसाळ्याच्या ऋतूमध्ये देशाचा एक फार मोठा भाग पुराच्या संकटाचा सामना करत आहे. बिहार, आसाम सारख्या राज्यांमध्ये अनेक ठिकाणी पुरामुळे खूप समस्या निर्माण झाल्या आहेत. म्हणजे एकीकडे कोरोना आहे तर दुसरीकडे हे आणखी एक आव्हान आहे. अशा वेळी सर्व सरकारे, एन डी आर एफ ची पथके, राज्यांची आपत्ती नियंत्रण पथके, स्वयंसेवी संस्था सर्वच एकत्र आले आहेत. सगळेजण एकत्र येऊन हरप्रकारे मदत आणि बचावाचे काम करत आहेत. या संकटाचा तडाखा बसलेल्या लोकांसोबत संपूर्ण देश उभा आहे.

मित्रहो, पुढच्या वेळी जेव्हा आपण मन की बात मध्ये भेटू, त्याआधीच 15 ऑगस्ट येत आहे. या वर्षी 15 ऑगस्ट सुद्धा वेगळ्या परिस्थितीत साजरा केला जाईल, कोरोना विषाणू प्रादुर्भावाच्या या साथीच्या काळात साजरा केला जाईल.

माझ्या युवा सहकाऱ्यांना, देशवासीयांना मी विनंती करतो की स्वातंत्र्यदिनी आपण या साथीच्या रोगापासून मुक्त होण्याचा संकल्प करू, आत्मनिर्भर भारताचा संकल्प करू, काही नवीन शिकण्याचा आणि शिकविण्याचा संकल्प करू, आपल्या कर्तव्यांचे पालन करण्याचा संकल्प करू. राष्ट्र निर्माणासाठी आपले आयुष्य वेचणाऱ्या अनेक महान विभूतींच्या तपस्येमुळे आज आपला देश या उंचीपर्यंत पोहोचला आहे. अशा महान विभूतिंपैकी एक आहेत, लोकमान्य टिळक. येत्या 1 ऑगस्ट 2020 रोजी लोकमान्य टिळकांची शंभरावी पुण्यतिथी आहे. लोकमान्य टिळकांचे अवघे आयुष्य आपल्या सर्वांसाठी प्रेरक आहे. आपल्या सर्वांना त्यांच्याकडून बरेच काही शिकता येईल.

पुढच्या वेळी जेव्हा आपण भेटू, तेव्हा खूप गप्पा मारू यां, एकत्र मिळून काही नव्या गोष्टी शिकू या आणि त्या सर्वांना सांगू या. आपण सर्वांनी आपली काळजी घ्या, आपल्या कुटुंबाची काळजी घ्या आणि निरोगी रहा. सर्व देशवासियांना येणाऱ्या सर्व सणानिमित्त अनेकानेक शुभेच्छा. अनेकानेक धन्यवाद..

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, नमस्कार!

‘मन की बात’ कार्यक्रमाने 2020 या वर्षातला अर्धा प्रवास आता पूर्ण केला आहे.या काळात आपण अनेक विषयांवर चर्चा केली.सध्या जो जागतिक साथीचा आजार पसरला आहे, मानवजातीवर जे संकट आलं आहे, त्यावर आपली चर्चा जरा जास्त झाली, आणि ते स्वाभाविकही आहे. मात्र, आजकाल मी एक बघतोय, लोकांच्या चर्चेमध्ये सारखा एकच विषय असतो,की हे वर्ष आता कधी संपणार? कोणी कोणाला फोन करत असेल, तर त्या फोनवर देखील, याच विषयाने बोलण्याची सुरुवात होते, की हे वर्ष लवकर संपत का नाहीये? कोणी काही लिहित असेल, मित्रांशी गप्पा मारत असेल, तर तेव्हाही लोक म्हणतात, हे वर्ष काही चांगलं नाही.कोणी म्हणतो, 2020 हे वर्ष शुभ नाही आहे. बस! लोकांना असंच वाटतय की काहीही करुन हे वर्ष लवकरात लवकर संपून जावं.

मित्रांनो,

कधी कधी मी विचार करतो, की असं काय होतंय, होऊ शकतं ज्यामुळे अशा प्रकारची चर्चा लोक करत आहेत, त्यामागे काय कारणं असतील? सहा-सात महिन्यांपूर्वी, आपल्याला तरी कुठे कल्पना होती, की कोरोनासारखं संकट येईल आणि त्या विरुद्धची लढाई इतकी दीर्घकाळ चालू राहील. हे संकट तर कायम आहेच, मात्र त्यासोबत देशात सतत नवनवी आव्हानं समोर येत आहेत. आता काही दिवसांपूर्वी देशाच्या पूर्व किनाऱ्यावर ‘अम्फान‘ चक्रीवादळ आले होते, तर पश्चिम किनाऱ्यावर ‘निसर्ग‘ चक्रीवादळ धडकले होते. कितीतीरी राज्यात आपले शेतकरी टोळधाडीच्या हल्ल्यामुळे हैराण झाले आहेत. हे कमी कि काय, म्हणून देशाच्या छोट्या-मोठ्या भागात सुरु असलेले भूकंप काही थांबण्याचं नाव घेत नाहीत.या सगळ्यामध्ये आपल्या शेजारी राष्ट्रांकडून ज्या काही कुरापती सुरु आहेत, त्या आव्हानांचाही देश सामना करतो आहे.

खरच! एकाच वेळी इतकी सगळी संकटं, या प्रकारची संकटं खूप कमी ऐकायला-बघायला मिळतात. सध्या तर अशी स्थिती आहे, कि एखादी छोटी-मोठी घटना घडली, तरीही, लोक त्याचा संदर्भ या आव्हानांशी जोडतात.  

मित्रांनो,

अडचणी येतात, संकटे येतात, मात्र प्रश्न हा आहे, की आपत्तींमुळे आपण 2020 हे वर्षच वाईट आहे, असं म्हणणार का? आधीचे सहा महिने जसे जाताहेत, त्या कारणामुळे संपूर्ण वर्षच वाईट जाईल, असा विचार करणं योग्य आहे का?

नाही! माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, बिलकूल नाही. एका वर्षात एक आव्हान येऊ द्या नाहीतर पन्नास आव्हानं येऊ द्या, केवळ संकटांच्या कमी-जास्त संख्येमुळे ते संपूर्ण वर्षच वाईट ठरत नाही. भारताचा इतिहासच आव्हानं आणि संकटातून तावून-सुलाखून अधिक झळाळून बाहेर पडण्याचा आहे. शेकडो वर्षे, अनेक आक्रमकांनी भारतावर आक्रमणं केलीत, भारताला संकटात लोटलं, लोकांना वाटलं होतं की भारताची संरचनाच तेव्हा नष्ट होईल, भारताची संस्कृतीच संपून जाईल. मात्र, या संकटांमधूनही भारत अधिकच भव्य आणि सक्षम होत बाहेर पडला. 

मित्रांनो,

आपल्याकडे म्हटलं जातं- सृजन शाश्वत आहे, सृजन निरंतर प्रक्रिया आहे. 

मला एका गीताच्या ओळी आठवतात —

यह कल-कल छल-छल बहती, क्या कहती गंगा धारा ?

युग-युग से बहता आता, यह पुण्य प्रवाह हमारा I

त्याच गाण्यात पुढच्या ओळी आहेत—

क्या उसको रोक सकेंगे, मिटनेवाले मिट जाएं,

कंकड़-पत्थर की हस्ती, क्या बाधा बनकर आए I

भारतातही, जिथे एका बाजूला मोठमोठी संकटे येत गेली, त्याचवेळी सर्व अडचणींना दूर करत अनेक गोष्टींची निर्मिती देखील झाली.

नवे साहित्य रचले गेले, नवे संशोधन झाले, नवे सिद्धांत मांडले गेले. म्हणजेच संकटाच्या काळातही, प्रत्येक क्षेत्रात सृजनाची प्रक्रिया सुरूच राहिली आणि आपली संस्कृती अधिकाधिक बहरत-फुलत राहिली, देश पुढे जात गेला. भारताने नेहमीच, संकटांचा उपयोग यशाची शिडी चढण्यासाठी केला आहे. याच भावनेनं आजही आपल्याला या संकटांमधून मार्ग काढत पुढे जायचे आहे. आपणही असाच विचार करुन पुढे आलात, 130 कोटी देशबांधवांनी पुढे पाउल टाकलं तर हेच वर्ष, देशासाठी नवनवे विक्रम रचणारे वर्ष सिध्द होईल. याच वर्षात, देश नवी उदिष्ट प्राप्त करेल, नवी भरारी घेईल, नव्या उंचीवर पोहोचेल. मला माझ्या 130 कोटी देशबांधवांच्या शक्तीवर पूर्ण विश्वास आहे, तुम्हा सर्वांवर विश्वास आहे, देशाच्या महान परंपरेवर विश्वास आहे.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,

संकट कितीही मोठे का असेना, भारताचे संस्कार, निस्वार्थ भावनेनं सेवा करण्याची प्रेरणा देतात. भारताने ज्या प्रकारे या कठीण काळातही जगाला मदत केली, त्यातून आज शांतता आणि विकासाची भारताची भूमिका अधिक दृढ आणि भक्कम झाली आहे. जगाने, या काळात भारताच्या विश्वबंधुत्वाच्या भावनेचीही अनुभूती घेतली आणि त्याचसोबत, आपले सार्वभौमत्व आणि सीमांचे रक्षण करण्यासाठी भारताची ताकद आणि भारताची कटिबद्धता देखील आपण पहिली आहे. लद्दाख इथं, भारताच्या भूमीकडे,वाकड्या नजरेने, बघणाऱ्या लोकांना चोख उत्तर मिळाले आहे. भारताला मैत्री जपणे माहित आहे, तर डोळ्याला डोळा भिडवून बघणे आणि योग्य उत्तर देणे, हेही माहित आहे.

आपल्या वीर जवानांनी दाखवून दिले आहे की ते कधीही भारतमातेच्या सन्मानाला काहीही झळ पोहचू देणार नाहीत.    

मित्रांनो,

लद्दाख इथं आपले जे वीर जवान हुतात्मा झाले, त्यांच्या शौर्यापुढे आज संपूर्ण देश नमन करतो आहे, श्रद्धांजली देतो आहे, संपूर्ण देश त्यांच्यासमोर कृतज्ञ आहे, नतमस्तक आहे. या वीरांच्या कुटुंबियांप्रमाणेच, प्रत्येक भारतीयाच्या मनात, त्यांना गमावल्याचे दुःख आहे.आपल्या वीर सुपुत्रांच्या बलिदानाबद्दल, त्यांच्या नातेवाईकांच्या मनात जी अभिमानाची भावना आहे,  देशाप्रती जो सन्मान आहे—तीच तर देशाची खरी ताकद आहे.  

आपण बघितलं असेल, ज्यांच्या मुलांना हे वीरमरण आलं त्यांचे माता-पिता, आपल्या दुसऱ्या मुलांनाही, घरातल्या इतर मुलांनाही, सैन्यात दाखल करण्याविषयी बोलत आहेत. बिहारला राहणारे, शहीद कुंदन कुमार यांचे शब्द तर माझ्या कानात आजही घुमताहेत. ते म्हणत होते, ते आपल्या नातवालाही देशाच्या रक्षणासाठी, सैन्यात पाठवतील. हीच हिंमत प्रत्येक शहीदाच्या कुटुंबात आहे. खरंच, या कुटुंबियांचा त्याग वंदनीय आहे. भारतमातेच्या रक्षणाच्या ज्या दृढसंकल्पातून आपल्या जवानांनी बलिदान दिले आहे, तोच दृढ संकल्प आपल्याला आपल्या जीवनाचे ध्येय बनवायचे आहे, प्रत्येक देशबांधवाचे हे उद्दिष्ट असायला हवे. आपला प्रत्येक प्रयत्न याच दिशेने व्हायला हवा, ज्यामुळे, सीमांच्या रक्षणासाठी देशाची ताकद वाढेल, देश  अधिक सक्षम बनेल, देश आत्मनिर्भर बनेल—हीच आपल्या हुतात्म्यांना देखील खरी श्रद्धांजली ठरेल. आसामच्या रजनी यांनी मला पत्रात लिहिलं आहे की पूर्व लद्दाख मध्ये जे काही झाले, ते बघून त्यांनी एक शपथ घेतली आहे—शपथ ही, की त्या यापुढे नेहमी स्वदेशी वस्तूंचीच खरेदी करतील, इतकेच नाही तर त्याचा प्रसार-प्रचारही करतील. असे संदेश, मला देशाच्या कानाकोपऱ्यातून येत आहेत, अनेक लोक, मला पत्र पाठवून सांगताहेत की त्यांनी या दिशेने वाटचाल सुरु केली आहे. त्याचप्रकारे, तामिळनाडूच्या मदुराई इथल्या मोहन रामामूर्ती यांनी लिहिलं आहे, की त्यांना भारताला संरक्षण क्षेत्रात आत्मनिर्भर झालेलं बघायचं आहे.   

मित्रांनो,

स्वातंत्र्यपूर्व काळात आपला देश, संरक्षण क्षेत्रात, जगातल्या कित्येक देशांच्या पुढे होता. आपल्याकडे अनेक आयुध निर्माण कारखाने होते. त्याकाळी, जे आपल्या खूप मागे होते, ते आज आपल्या पुढे आहेत. स्वातंत्र्यानंतर, संरक्षण क्षेत्रासाठी आपण जे प्रयत्न करायला हवे होते, आपल्या पूर्व-अनुभवांचा जेवढा उपयोग करुन घ्यायला हवा होता,तेवढा आपण घेऊ शकलो नाही. आज मात्र, संरक्षण क्षेत्रात, तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात, भारत पुढे जाण्याचा सातत्याने प्रयत्न करतो आहे. भारत स्वयंपूर्णतेच्या दिशेने पावले टाकतो आहे. 

मित्रांनो,

कोणतेही अभियान, जनसहभागाविना पूर्ण होऊ शकत नाही, यशस्वी होऊ शकत नाही. म्हणूनच, आत्मनिर्भर भारताच्या एका दिशेने, एक नागरिक म्हणून आपल्या सर्वांचा दृशनिश्चय, समर्पण आणि सहयोग अत्यंत आवश्यक आहे, अनिवार्य आहे. आपण स्थानिक म्हणजे लोकल गोष्टी विकत घ्याल, त्यासाठी व्होकल होत, त्यांचा प्रचार कराल, तर असं समजा, की देश मजबूत बनवण्यात आपणही आपली भूमिका पार पाडत आहात. ही देखील, एकप्रकारे देशसेवाच आहे. आपण कोणत्याही व्यवसायात असा,प्रत्येक ठिकाणी देशसेवा करण्यासाठी भरपूर मार्ग असतात. देशाची गरज समजून घेत, जी कामे आपण करतो, ती देशसेवाच असते.आपली, हीच सेवा, देशाला कुठे ना कुठे ताकद देत असते. आणि आपल्याला हे ही लक्षात ठेवायचं आहे- आपला देश जितका जास्त मजबूत बनेल, तितकीच जगात शांतता नांदण्याची शक्यता अधिक दृढ होईल. आपल्याकडे म्हंटले जाते–  

विद्या विवादाय धनं मदाय, शक्ति: परेषां परिपीडनाय |

खलस्य साधो: विपरीतम् एतत्, ज्ञानाय दानाय च रक्षणाय ||

म्हणजेच, जर व्यक्तीचा स्वभाव वाईट असेल, तर विद्येचा उपयोग व्यक्ती वादविवाद करण्यात, धनाचा उपयोग गर्व करण्यात आणि शक्तीचा वापर, दुसऱ्याला त्रास देण्यासाठी करते. मात्र, सज्जनांची विद्या, ज्ञानासाठी असते, धन इतरांना मदत करण्यासाठी आणि ताकद, लोकांचं रक्षण करण्यासाठी उपयोगात आणली जाते. भारताने आपली ताकद, नेहमी याच भावनेने वापरली आहे, भारताचा संकल्प आहे- भारताचा स्वाभिमान आणि सार्वभौमत्वाचे रक्षण. भारताचे लक्ष्य आहे—आत्मनिर्भर भारत. भारताची परंपरा आहे—विश्वास आणि मैत्री.भारताची भावना आहे- बंधुत्व. आपण याच आदर्शांसहित पुढे वाटचाल करत राहू.  

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,

कोरोनाच्या या संकटकाळात देश लॉकडाऊन मधून बाहरे पडला आहे. आता आपण ‘अनलॉक’ च्या काळात आहोत.अनलॉकच्या या काळात, आपल्याला दोन गोष्टींवर भर द्यायचा आहे- कोरोनाला हरवायचे आहे आणि अर्थव्यवस्थेला अधिक मजबूत बनवायचे आहे, तिला ताकद द्यायची आहे. मित्रांनो, लॉकडाऊनपेक्षा जास्त सतर्कता आपल्याला अनलॉकच्या काळात घ्यायची आहे.आपली सतर्कताच कोरोनापासून आपला बचाव करणार आहे. हे कायम लक्षात ठेवा, की जर तुम्ही मास्क वापरत नसाल, दोन मीटरचे अंतर ठेवत नसाल, किंवा मग इतर आवश्यक काळजी घेत नसाल, तर तुम्ही स्वतःसोबत इतरांच्या आयुष्याला, विशेषतः, घरातली मुले आणि ज्येष्ठांना संकटात टाकत आहात, म्हणूनच, सर्व देशबांधवांना माझे निवेदन आहे, आणि हे निवेदन मी वारंवार करतो, माझी विनंती आहे की तुम्ही निष्काळजीपणा करु नका. आपलीही काळजी घ्या आणि इतरांचीही!

मित्रांनो,

अनलॉकच्या काळात अशा गोष्टी देखील बंधमुक्त केल्या जात आहेत, ज्यात भारत गेल्या कित्येक दशकांपासून बांधला गेला होता. कित्येक वर्षे आपले खाणक्षेत्र लॉकडाऊनमध्येच होते. व्यवसायिक लिलावांसाठी परवानगी देण्याच्या एका निर्णयाने परिस्थितीत आमूलाग्र बदल झाला. काही दिवसांपूर्वीच अवकाश क्षेत्रात, ऐतिहासिक सुधारणा केल्या गेल्या. या सुधारणांमुळे, गेली कित्येक वर्षे बंधनात अडकलेले हे क्षेत्र आता मुक्त झाले आहे. या निर्णयांमुळे केवळ आत्मनिर्भर भारताला गती मिळणार नाही, तर देश तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रातही अद्ययावत बनेल.आपल्या कृषीक्षेत्राकडे बघितले, तर या क्षेत्रातल्या अनेक गोष्टी देखील लॉकडाऊन मध्ये अडकल्या होत्या. या क्षेत्रालाही आता ‘अनलॉक’ केलं आहे. यामुळे, जिथे एकीकडे, शेतकऱ्यांना, आपला शेतमाल कुठेही, कोणालाही विकण्याचे स्वातंत्र्य मिळाले आहे,तेव्हाच, दुसरीकडे, त्यांना अधिक कर्ज मिळण्याचीही व्यवस्था करण्यात आली आहे. अशी अनेक क्षेत्र आहेत, जिथे आपला देश आता या संकटकाळात, आपला देश ऐतिहासिक निर्णय घेत विकासाच्या नव्या वाटा उघडत आहे.   

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,

प्रत्येक महिन्यात आपण अशा बातम्या वाचतो आणि बघतो आहोत, ज्या आपल्याला भावूक बनवतील. आपल्याला या काळात बघायला मिळालं, की प्रत्येक भारतीय, एकमेकांची मदत करण्यासाठी कसे तत्पर असतात, जे जे शक्य असले, ते करण्यासाठी धडपड करत असतात.

अरुणाचल प्रदेशातील अशीच एक प्रेरक कथा, मला प्रसारमाध्यमांमध्ये वाचायला मिळाली. तिथे, सियांग जिल्ह्यातल्या मिरेम गावाने असे कौतुकास्पद काम केले, जे संपूर्ण भारतासाठी एक आदर्श ठरू शकेल. या गावातले अनेक लोक बाहेर राहून नोकरी करतात. कोरोना संकटाच्या काळात मात्र, हे सगळे लोक गावाकडे परत येत आहेत, हे गावकऱ्यांनी पाहिलं. अशा स्थितीत,

गावातल्या लोकांनी आधीच या लोकांसाठी गावाबाहेर विलगीकरण करण्याची व्यवस्था करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी एकत्र येऊन, गावापासून थोडे दूर, 14 तात्पुरत्या झोपड्या बनवल्या, आणि हे ठरवलं की जेव्हा बाहेरचे लोक गावी परत येतील, तर याच झोपड्यांमध्ये त्यांच्या राहण्याची व्यवस्था केली जाईल. या झोपड्यांमध्येच, शौचालये, वीज-पाणी आणि दैनंदिन उपयोगाच्या सर्व सुविधा आणि वस्तू उपलब्ध केल्या गेल्या. स्वाभाविकच, मिरेम गावाच्या या सामूहिक प्रयत्न आणि जागरुकते मुळे सर्वांचे लक्ष वेधून घेतले आहे.   

मित्रांनो, आपल्याकडे असे बोललं जातं–

स्वभावं न जहाति एव, साधु: आपद्रतोपी सन |

कर्पूर: पावक स्पृष्ट: सौरभं लभतेतराम ||

म्हणजेच, जसा कापूर, आगीत भस्मसात होऊनही आपला सुगंध सोडत नाही.तसेच, चांगली माणसं आपत्तीच्या काळात देखील आपले गुण, आपले स्वभाव सोडत नाहीत. आज आपल्या देशातील जी श्रमशक्ती आहे, जे श्रमिक सहकारी आहेत ते देखील याचे जिवंत उदाहरण आहे. तुम्ही बघितलं असेल, या काळात आमच्या स्थलांतरीत मजुरांच्या अशा  अनेक कथा समोर आल्या आहेत, ज्या संपूर्ण देशाला प्रेरणादायी ठरल्या आहेत. उत्तरप्रदेशातल्या बाराबंकी गावात परत गेलेल्या मजुरांनी कल्याणी नदीचे नैसर्गिक रूप तिला परत मिळवून देण्यासाठी काम सुरु केले आहे. नदीचा उद्धार होतांना बघतांना आजूबाजूला असलेले शेतकरी, सर्वसामान्य माणसेही उत्साहात आहेत.

गावात आल्यावर विलगीकरणात असतांना, अलगीकरणात असतांना, आपल्या मजूर बांधवांनी ज्याप्रकारे आपल्या कौशल्याचा वापर करत, आपल्या आजूबाजूची परिस्थिती बदलली आहे, ती अद्भुत आहे. मात्र, मित्रांनो, असे कित्येक किस्से देशाच्या लाखो गावात घडत असतील,जे आपल्यापर्यंत  पोहचत नाही.

आपल्या देशाचा जसा स्वभाव आहे, त्यावरुन मला विश्वास वाटतो मित्रांनो, की आपल्या गावात देखील, आपल्या आजूबाजूला अशा अनेक घटना घडत असतील. जर, असे किस्से-घटना तुमच्या लक्षात आल्या तर, आपण अशा प्रेरक घटना मला जरुर कळवा. संकटाच्या या काळात, अशा सकारात्मक घटना, या कथा, इतरांना आणखीनच प्रेरणादायी ठरतील. 

माझ्या प्रिय देशबांधवानो,

कोरोना विषाणूने आपल्या आयुष्य जगण्याच्या पद्धतीत निश्चितच बदल केला आहे. मी लंडन इथून प्रकाशित होणाऱ्या फायनान्शियल टाईम्समध्ये आलेला एक अत्यंत रोचक लेख वाचला. त्यात लिहिलं होतं की कोरोनाच्या काळा दरम्यान, आले, हळदी आणि इतर मसाल्यांची मागणी केवळ आशियातच नाही, तर अमेरिकेत देखील वाढली आहे. संपूर्ण जगाचे लक्ष सध्या आपल्या लोकांची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्याकडे आली. प्रतिकारशक्ती वाढवणाऱ्या या गोष्टींचा संबंध आपल्या देशाशी आहे. आपल्याला त्यांची वैशिष्ट्ये, त्यांचे गुण जगातील लोकांपर्यंत साध्या सहज भाषेत सांगायला हवेत, जे त्यांना सहजपणे समजू शकेल. आणि आपण सगळ्यांनी एकत्र येऊन, एक सुदृढ वसुंधरा बनवण्यासाठी आपले योगदान देऊ शकू.

माझ्या प्रिय देशबांधवानो,

कोरोनासारखे संकट आले नसते, तर आयुष्य काय आहे, आयुष्य असे का आहे, जीवनाचा हेतू काय असे प्रश्न कदाचित आपल्याला पडले नसते.अनेक लोक केवळ याच कारणाने तणावात जगत असतात. तर दुसरीकडे, लोकांनी मला हेही लिहून पाठवलं आहे की कसे लॉकडाऊनच्या काळात, आनंदाचे छोटे छोटे प्रसंग-पैलू देखील त्यांनी आयुष्यात पुन्हा अनुभवले आहे. अनेकांनी मला घरातले पारंपारिक खेळ खेळणे आणि संपूर्ण कुटुंबासह त्याचा आनंद घेतल्याचे अनुभव देखील पाठवले आहेत.

मित्रांनो,

आपल्या देशात, पारंपरिक खेळांचा अत्यंत समृद्ध वारसा आहे. जसे की तुम्ही कदचित एका खेळाचे नाव ऐकलं असेल-पचीसी. हा खेळ, तामिळनाडूत ‘पल्लान्गुली’, कर्नाटकात, “अलि गुलि मणे’ आणि आंध्रप्रदेशात “वामन गुंतलू” अशा नावानं ओळखला आणि खेळला जातो.  हा एकप्रकारचा स्ट्रेटेजी गेम आहे, जो बोर्डवर खेळला जातो. यात अनेक खाचा असतात, ज्यात असलेली गोटी किंवा बीज खेळणाऱ्याला, पकडावे लागतात. असं म्हणतात, की हा खेळ, दक्षिण भारतातून, दक्षिण पूर्व आशिया आणि तिथून संपूर्ण जगात पसरला.     

मित्रांनो,

आज प्रत्येक मुलाला साप-शिडी हा खेळ माहित आहे. पण आपल्याला माहित आहे का?की हा ही एका पारंपारिक खेळाचेच रूप आहे, ज्याला मोक्ष-पाटम किंवा परमपदम असे म्हंटले जाते. आमच्याकडे आणखी एक पारंपरिक खेळ होता—गोट्या. मोठे लोक पण गोट्या खेळत आणि मुलं पण—फक्त एकाच आकाराच्या चार छोटया गोटया उचला. आपण गोटया खेळायला तयार! एक गोटी हवेत भिरकावली आणि ती हवेत असतांनाच आपल्याला जमिनीवर असलेल्या इतर गोटया उचलाव्या  लागतात. साधारणपणे आपल्याकडे, घरात खेळायच्या खेळांसाठी काही मोठ्या साधनांची आवश्यकता नसते. कोणी एक खडू घेऊन येतो, त्याने जमिनीवर काही रेघोट्या ओढल्या की झाला खेळ सुरु !जे खेळ खेळण्यासाठी डाईस म्हणजे, दानाची गरज पडते, तिथे कवड्या आणि चिंचोकेही चालतात.  

मित्रांनो,

मला माहिती आहे, की आज जेव्हा मी हे सगळं बोलतो आहे, तेव्हा कित्येक लोक आपल्या बालपणात रमले असतील, कित्येकांना आपल्या बालपणीच्या गोष्टी आठवल्या असतील. मग मी तुम्हाला असंच म्हणेन की ते दिवस तुम्ही विसरलेच कसे? ते खेळ आपण का विसरलात? घरातल्या आजी-आजोबांना, ज्येष्ठांना माझा आग्रह आहे की नव्या पिढीला जर आपण हे खेळ शिकवणार नाही, तर कोण शिकवणार? आज जेव्हा ऑनलाईन शिक्षण घ्यावे लागत आहे, तेव्हा समतोल साधण्यासाठी आपल्याला ऑनलाईन खेळातून मुक्त व्हावे लागेल, आणि त्यासाठी घरातले खेळ शिकवावे लागतील. आपल्या युवा पिढीसाठी, आपल्या स्टार्ट-अप कंपन्यांसाठी देखील इथे एक संधी आहे आणि अगदी भक्कम संधी आहे. आपण भारतातले पारंपरिक घरगुती खेळ आणखी आकर्षक रुपात प्रस्तुत करावेत. त्याच्याशी संबधित वस्तू एकत्र करणारे, त्यांचा पुरवठा करणारे स्टार्ट-अप देखील खूप लोकप्रिय होतील, आणि आपल्याला हे देखील लक्षात ठेवायचं आहे, की आपले भारतीय खेळ सुद्धा लोकल म्हणजे स्थानिकच आहेत, आणि लोकलसाठी व्होकल होण्याची शपथ तर आपण घेतलीच आहे. आणि माझे बालमित्र, सर्व घरातली छोटी-छोटी मुले, माझ्या या लहानग्या मित्रांना पण मी एक विशेष आग्रह करतो आहे. मुलांनो, तुम्ही माझा आग्रह ऐकाल ना? बघा, माझा आग्रह आहे की मी जे सांगतो आहे, ते तुम्ही नक्की करा. एक काम करा—जेव्हा थोडा वेळ मिळेल तेव्हा, आपल्या आई-बाबांना विचारुन मोबाईल हातात घ्या आणि आजी-आजोबा किंवा घरात इतर कोणी ज्येष्ठ व्यक्ती असतील, त्यांची मुलाखत रेकॉर्ड करा, आपल्या मोबाईल फोनमध्ये रेकॉर्ड करा. तुम्ही टीव्हीवर पाहिलं असेल ना, पत्रकार मंडळी कशा मुलाखती घेतात, बस, तशीच मुलाखत तुम्हीही घ्यायची आहे आणि, तुम्ही त्यांना काय प्रश्न विचाराल? मी जरा तुम्हाला सल्ला देतो. तुम्ही,त्यांना नक्की विचारा की लहानपणी त्यांचे राहणीमान कसे होते? ते कुठले खेळ खेळत असत, कधी नाटक, सिनेमा बघायला जात असत का?, कधी सुट्टीत मामाकडे जात असत, तर कधी शेतात जात असत… सणवार कसे साजरे करत? अशा खूपशा गोष्टी, तुम्ही त्यांना विचारू शकता.

त्यांनाही, 40-50 वर्षे, 60 वर्षे मागे भूतकाळात आपल्या आयुष्यात जाणे खूप आनंददायी ठरेल आणि तुम्हाला, 40-50 वर्षापूर्वीचा भारत कसा होता, तुम्ही आज जिथे राहताय, तो भाग आधी कसा होता, तिथे काय काय होते, लोकांच्या सवयी, पद्धती कशा होत्या.. या सगळ्या गोष्टी, अत्यंत सहज तुम्हाला शिकायला मिळतील, जाणून घेता येतील आणि, तुम्ही बघा, तुम्हाला खूप मजा येईल आणि कुटुंबांसाठी देखील एक खूप मस्त अमूल्य खजाना, एक छानसा व्हिडीओ अल्बम तयार होईल.

मित्रांनो,

हे खरं आहे की आत्मकथा किंवा जीवनचरित्र, म्हणजेच  autobiography किंवा biography, इतिहासातल्या सत्याच्या जवळ जाण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त माध्यम आहे. तुम्ही देखील तुमच्या घरातल्या ज्येष्ठांशी संवाद साधाल, तेव्हा, त्यांच्या काळातल्या गोष्टी, त्याचं बालपण, त्यांच्या तारुण्यातील गोष्टी आणखी सहजपणे समजू शकाल. ही एक उत्तम संधी आहे, जेव्हा वृध्द व्यक्तींनाही, आपल्या बालपणाविषयी, त्या काळाविषयीच्या गोष्टी, आपल्या घरातल्या मुलांना सांगता येतील.

मित्रांनो,

देशाच्या मोठ्या भागात, आता मोसमी पाऊस पोहोचला आहे. यावेळी पावसाबद्दल हवामान शास्त्रज्ञ देखील अत्यंत उत्साहात आहेत, त्यांना खूप अपेक्षा आहेत. पाऊस चांगला पडेल, तर आपल्या शेतकऱ्याचे पिकही उत्तम येईल, वातावरण देखील हिरवेगार होईल. पावसाळ्यात जणू निसर्ग स्वतःला पुनरुज्जीवित करत असतो. मानव, नैसर्गिक स्त्रोतांचा जेवढा वापर करतो, त्याची एक प्रकारे भरपाईच निसर्ग पावसाळ्यात करत असतो. मात्र, ही भरपाई देखील तेव्हाच होऊ शकेल, जेव्हा आपण आपल्या धरणी मातेला साथ देऊ, आपली जबाबदारी पार पाडू. आपल्याकडून केले गेलेले थोडेसे प्रयत्नही, निसर्गाला, पर्यावरणाला खूप मदत करतात. आपले अनके देशबांधव तर या क्षेत्रात खूप मोठे काम करत आहेत.

कर्नाटकच्या मंडावली भागात, एक 80-85 वर्षांचे वृद्ध आहेत, कामेगौडा. कामेगौडाजी एक सामान्य शेतकरी आहेत, मात्र त्यांचे व्यक्तिमत्व अत्यंत असामान्य आहे. त्यांनी एक असे काम केलं आहे, जे ऐकून कोणालाही आश्चर्य वाटेल. 80-85 वर्षांचे कामेगौडा आपल्या जनावरांना चरायला घेऊन जातात, मात्र, त्यासोबतच त्यांनी आपल्या क्षेत्रात, नवे तलाव बांधण्याचा निश्चय केला आहे. त्यांना त्यांच्या भागातली पाण्याची समस्या दूर करायची आहे, त्यासाठी जल-संधारणाच्या कामात, ते छोटे-छोटे तलाव बांधण्याचे काम करत आहेत. तुम्हाला ऐकून आश्चर्य वाटेल, 80-85 वर्षांच्या कामेगौडा यांनी आतापर्यंत 16 तलाव बांधले आहेत, आपल्या मेहनतीतून, आपल्या परिश्रमातून. शक्य आहे, की त्यांनी बांधलेले हे तलाव खूप मोठे मोठे नसतील, पण त्यांचा हा प्रयत्न मात्र खूप मोठा आहे. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे आज त्या संपूर्ण भागाला नवसंजीवनी मिळाली आहे.

मित्रांनो,

गुजरातच्या वडोदऱ्याचे एक उदाहरण देखील खूप प्रेरक आहे. इथे जिल्हा प्रशासन आणि स्थानिक लोकांनी मिळून एक अत्यंत रोचक मोहीम सुरु केली आहे. या मोहिमेमुळे आज वडोदऱ्यातल्या एक हजार शाळांमध्ये रेन वाटर हार्वेस्टिंग सूरू झाले आहे. असा अंदाज आहे, की यामुळे दरवर्षी सुमारे 10 कोटी लिटर वाहून जाणारे पाणी वाचवता आणि साठवता येणार आहे.

मित्रांनो,

या पावसाळ्यात, निसर्गाच्या रक्षणासाठी, पर्यावरणाच्या रक्षणासाठी आपल्यालाही अशाप्रकारचा काही विचार करण्याची, काही करण्यासाठी पुढाकार घेण्याची गरज आहे. जसे, अनेक ठिकाणी गणेश चतुर्थीची तयारी करणे सुरु झाले असेल. मग यावर्षी आपण असा प्रयत्न करुया का, की आपण गणेशाच्या पर्यावरण स्नेही मूर्ती तयार करु आणि त्यांचेच पूजन करु. अशा मूर्ती, ज्यांचे नदी-तलावात विसर्जन केल्यावर, त्या पाण्यासाठी, पाण्यात राहणाऱ्या जीवजंतूंसाठी संकट बनू शकतात, अशा मूर्ती बनवणे आणि त्यांचे पूजन करणे आपण टाळू शकतो का? मला विश्वास आहे, की आपण असे नक्की कराल. आणि या सगळ्या गोष्टी करताना आपल्याला हे ही लक्षात ठेवायचे आहे की पावसाळ्यात इतर अनेक आजार येतात, कोरोनाच्या काळात आपल्याला या आजारांपासून स्वतःचा बचाव करायचा आहे. आयुर्वेदिक औषधे, काढा, गरम पाणी या सगळ्याचा वापर करत रहा, निरोगी रहा.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,

आज 28 जून रोजी भारत आपल्या एका माजी पंतप्रधानांना श्रद्धांजली वाहतो आहे, ज्यांनी देश अत्यंत नाजूक स्थितीत असतांना देशाचे नेतृत्व केले. आपले हे माजी पंतप्रधान, श्री पी व्ही नरसिंहरावजी यांच्या जन्मशताब्दी वर्षाचा आज पहिला दिवस आहे. जेव्हा आपण पी व्ही नरसिंह राव यांच्याविषयी जेव्हा बोलतो, तेव्हा स्वाभाविकपणे एक राजनेता म्हणून त्यांची प्रतिमा आपल्या डोळ्यांसमोर उभी राहते. मात्र हे पण एक सत्य आहे की त्यांना अनेक भाषा येत असत, ते भारतीय आणि परदेशी भाषाही सहजपणे बोलत. एकीकडे, त्यांची जडणघडण भारतीय मुल्यांसोबत झाली होती, तर दुसरीकडे, त्यांना पाश्चात्य साहित्य आणि विज्ञानाचेही ज्ञान होते. ते भारतातील, सर्वात अनुभवी नेत्यांपैकी एक होते. त्यांचा आयुष्याचा आणखी एक महत्वाचा पैलू होता, आणि तो उल्लेखनीय आहे, तो ही आपल्याला माहिती असायला हवा. मित्रांनो, नरसिंह राव जी आपल्या तरुण वयात स्वातंत्र्यलढ्यात सहभागी झाले होते, जेव्हा हैदराबादच्या निजामाने, वंदे मातरम् गाण्यास परवानगी दिली नाही, तेव्हा त्याविरुध्च्या आंदोलनात त्यांनी सक्रीय सहभाग घेतला होता, त्यावेळी त्यांचे वय फक्त १७ वर्षे होते. लहान वयातच, श्री नरसिंह राव, अन्यायाविरोधात आवाज उठवण्यात आघाडीवर होते. आपला आवाज बुलंद करण्यात त्यांनी कधीही काही कसूर बाकी ठेवली नाही. नरसिंह राव यांना इतिहासाची देखील चांगली जाण होती. अत्यंत सर्वसामान्य परिस्थितीतून येऊन पुढे येणे, शिक्षणावर भर देणे, शिकण्याची प्रवृत्ती आणि त्यांची नेतृत्वक्षमता, सगळे काही संस्मरणीय आहे. माझा तुम्हाला आग्रह आहे, की नरसिंह राव यांच्या जन्मशताब्दी वर्षात, तुम्ही त्यांचे जीवनकार्य आणि विचार याबाबत अधिकाधिक माहिती मिळवण्याचा प्रयत्न करा. मी पुन्हा एकदा त्यांना श्रद्धांजली वाहतो.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,

यावेळी “मन की बात’ मध्ये अनेक विषयांवर चर्चा झाली. पुढच्या वेळी जेव्हा आपण भेटू, तेव्हा इतर काही नव्या विषयांवर बोलूया. तुम्ही तुमचे संदेश, तुमच्या नवनव्या कल्पना मला नक्की पाठवत रहा. आपण सर्व एकत्र पुढे जाऊ, आणि येणारे दिवस आणखी सकारात्मक होतील. जसे मी आज सुरुवातीला म्हणालो, की आपण याच वर्षी म्हणजे 2020 मध्येच, काहीतरी चांगले घडवूया, पुढे जाऊया आणि देशाला नव्या उंचीवर पोहचवू या.

मला विश्वास आहे, की २०२० हे वर्ष भारताला, या दशकात एक नवी दिशा देणारे वर्ष म्हणून सिध्द होईल. हाच विश्वास मनात बाळगत, तुम्ही सर्व लोक सुद्धा पुढे जा, निरोगी रहा, सकारात्मक रहा. याच शुभेच्छांसह, तुम्हा सर्वांना खूप खूप धन्यवाद !

नमस्कार !

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी ‘मन की बात 2.0’ च्या 12 व्या भागाद्वारे देशाला संबोधित करताना सांगितले की, सामुहिक प्रयत्नांमधून देशात कोरोना विरुद्धचा लढा उभारला जात आहे. अर्थव्यवस्थेचा एक खूप मोठा हिस्सा सुरु होत असला तरीदेखील कोविड महामारीच्या उद्रेकाच्या पार्श्वभूमीवर लोकांनी अधिक सावध आणि सतर्क राहण्याचे आवाहन त्यांनी केले.

पंतप्रधान म्हणाले की, श्रमिक विशेष गाड्या आणि विशेष गाड्यांमध्ये सावधगिरीच्या सर्व उपाययोजनांचे पालन करत रेल्वे सेवा पुन्हा सुरु झाली आहे. ते पुढे म्हणाले की, विमान सेवा पुन्हा सुरु झाली आहे आणि उद्योग देखील आपल्या सामान्य परिस्थितीत येत आहेत. कोणीही निष्काळजीपणा करू नये असा इशारा देत त्यांनी लोकांना 6 फुट अंतर, चेहऱ्याला मास्क लावणे आणि शक्यतो घरीच राहायला सांगितले आहे. त्यांनी जोर देऊन सांगितले की, बऱ्याच कष्टानंतर देशाने ज्या पद्धतीने परिस्थिती सांभाळली आहे ती व्यर्थ होता कामा नये.

पंतप्रधानांनी लोकांनी दर्शविलेल्या सेवा भावनेचे कौतुक केले आणि हेच आपले सर्वात मोठे सामर्थ्य असल्याचे सांगितले. ते म्हणाले की, सेवा परमो धर्मः हे तर आपल्या सगळ्यांनाच परिचित आहे, सेवा म्हणजेच आनंद, सेवेमध्येच समाधान आहे. देशभरातील वैद्यकीय सेवा कर्मचाऱ्यांबद्दल मनापासून विनम्रता व्यक्त करताना पंतप्रधानांनी देशातील डॉक्टर, परिचारिका, स्वच्छता कामगार, पोलिस कर्मचारी आणि प्रसार माध्यमातील व्यक्ती यांच्या सेवाभावनेचे कौतुक केले. या संकटाच्या काळात महिला बचत गटांद्वारे केल्या जाणाऱ्या उल्लेखनीय कामाचे देखील त्यांनी कौतुक केले.

त्यांनी यावेळी तामिळनाडूचे के.सी. मोहन, अगरतळाचे गौतम दास, पठाणकोट येथील दिव्यांग राजू अशा सर्वसामान्य देशवासीयांची उदाहरणे दिली; ज्यांनी त्यांच्याकडील मर्यादित स्रोतांमधून या संकटाच्या काळात इतरांना मदत केली. देशाच्या कानाकोपऱ्यातून महिला बचत गटाच्या जिद्दीच्या अनेक कथा समोर येत आहेत, असेही ते म्हणाले.

या साथीच्या रोगाचा सामना करण्यासाठी प्रत्येक व्यक्तीने अतिशय सक्रिय भूमिका बजावल्याबद्दल त्यांनी केलेल्या प्रयत्नांचे पंतप्रधानांनी कौतुक केले. त्यांनी नाशिकच्या राजेंद्र यादव यांचे उदाहरण दिले ज्यांनी आपल्या ट्रॅक्टरला एक उपकरण बसवून स्वच्छता यंत्र तयार केले. अनेक दुकानदारांनी ‘6 फुटाच्या नियमा’ चे पालन करण्यासाठी त्यांच्या दुकानात मोठे पाईप बसविले आहेत.

साथीच्या आजारामुळे लोकांना होणारा त्रास आणि अडचणींबद्दल आपली वेदना मांडताना पंतप्रधान म्हणाले, कोरोना विषाणूमुळे समाजातील सर्व घटक त्रस्त आहेत पण वंचित मजूर व कामगार सर्वाधिक प्रभावित झाले आहेत. पंतप्रधान म्हणाले की, त्यांचा हा त्रास कमी करण्यासाठी केंद्र, राज्य सरकार, प्रत्येक विभाग आणि संस्था एकत्रित येऊन वेगाने काम करत आहेत. त्यांनी सांगितले की, ते कुठच्या परिस्थितीतून जात आहे याची संपूर्ण देशाला जाणीव आहे आणि केंद्र, राज्य आणि स्थानिक प्रशासनातील प्रत्येक जन त्यांच्यासाठी अहोरात्र परिश्रम घेत आहे. रेल्वे आणि बसमध्ये लाखो मजुरांची सुरक्षितपणे वाहतूक करण्यात, त्यांच्या खाण्याची काळजी घेण्यात आणि प्रत्येक जिल्ह्यात त्यांच्या विलगीकरणाची व्यवस्था करण्यात निरंतर प्रयत्न करत असलेल्या लोकांचे त्यांनी कौतुक केले.

नवीन उपाययोजना शोधणे ही काळजी गरज असल्याचे अधोरेखित केले. सरकार त्यादिशेने अनेक पावले उचलत आहेत असे ते म्हणाले. ते पुढे म्हणाले की, केंद्र सरकारने नुकत्याच घेतलेल्या निर्णयामुळे गावांमध्ये रोजगार, स्वयंरोजगार, लघु उद्योगांशी संबंधित मोठ्या शक्यताही निर्माण झाल्या आहेत. या दशकात आत्मनिर्भर भारत अभियान देशाला अधिकाधिक उंचावर नेईल असा विश्वास त्यांनी व्यक्त केला.

पंतप्रधानांनी पुन्हा सांगितले की सध्याच्या कोरोना साथीच्या काळात सर्वत्र लोकांना योग आणि आयुर्वेदाबद्दल अधिक जाणून घ्यायचे आहे आणि ते जीवनशैली म्हणून स्वीकारण्याची इच्छा आहे. त्यांनी “समुदाय, रोगप्रतिकारक शक्ती आणि ऐक्यासाठी” योग उत्तम असल्याचे सांगितले. ते म्हणाले की सध्याच्या कोरोनाच्या संकटाच्या काळात ‘योग’ यासाठी देखील अधिक महत्वाचे आहे, कारण हा विषाणू आपल्या श्वसन प्रणालीवर सर्वाधिक परिणाम करतो. ‘योग’ मध्ये प्राणायामचे असे अनेक प्रकार आहेत जे आपली श्वसन प्रणाली मजबूत करतात ज्याचा परिणाम दीर्घकालीन राहतो.

शिवाय आयुष मंत्रालयाने आयोजित केलेल्या ‘माय लाइफ, माय योग’ या आंतरराष्ट्रीय व्हिडिओ ब्लॉग स्पर्धेसाठी लोकांनी आपले व्हिडिओ सामायिक करावे असे आवाहन पंतप्रधानांनी केले. पंतप्रधान मोदींनी सर्वांना या या स्पर्धेत भाग घेऊन या नवीन मार्गाने आंतरराष्ट्रीय योग दिनात सहभागी होण्याची विनंती केली.

पंतप्रधानांनी या महामारीचा सामना करण्यासाठी सरकारच्या प्रयत्नांचे कौतुक केले आणि ‘आयुष्मान भारत’ योजनेतील लाभार्थींनी एक कोटीचा आकडा ओलांडल्याबद्दल अभिमान व्यक्त केला. त्यांनी आयुष्मान भारतचे लाभार्थी तसेच साथीच्या आजारात रूग्णांवर उपचार करणार्‍या डॉक्टर, परिचारिका व वैद्यकीय कर्मचार्‍यांचे अभिनंदन केले.

पंतप्रधान म्हणाले की, एकीकडे आपण कोरोना विषाणूशी लढत आहोत तर दुसरीकडे अम्फान चक्रीवादळासारख्या आपत्तीचा देखील सामना करता आहोत. या अम्फान चक्रीवादळात पश्चिम बंगाल आणि ओदिशाच्या जनतेने ज्या धैर्याने आणि निर्भयतेने परिस्थितीचा सामना केला आहे त्याचे त्यांनी कौतुक केले. या राज्यातील शेतकऱ्यांनी या परिस्थितीचा ज्या धीराने सामना केला त्याबद्दल आणि त्यांनी दाखवलेल्या दृढनिश्चयाचे कौतुक करत त्यांना झालेल्या नुकसानाबद्दल पंतप्रधानांनी सहानुभूती व्यक्त केली.

मोदी म्हणाले की, चक्रीवादळाच्या आपत्ती व्यतिरिक्त देशातील बऱ्याच भागात टोळधाडीचे देखील संकट आले आहे. देशातील सामान्य माणसाला जीवनावश्यक वस्तूंच्या कमतरता भासू नये म्हणून सरकार या संकटाच्या काळात कसे कठोर परिश्रम करीत आहे यावर त्यांनी प्रकाश टाकला. केंद्र व राज्य सरकारे, कृषी विभाग किंवा प्रशासन आपापल्यापरीने प्रयत्न करत आहेत आणि प्रत्येकजण आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून शेतकर्‍यांना मदत करून या संकटामुळे पिकांचे नुकसान कमी करण्याच्या प्रयत्नांत आहे.

सध्याच्या पिढीला पाणी वाचवणे ही त्यांची जबाबदारी आहे हे पटवून देण्याची गरज आहे असे ते म्हणाले. पावसाचे पाणी वाचवण्याच्या गरजेवर त्यांनी भर दिला आणि ते म्हणाले की, जलसंधारणासाठी प्रत्येकाने प्रयत्न केले पाहिजेत. या ‘पर्यावरण दिनाच्या’ दिवशी काही झाडे लावून निसर्गाची सेवा करण्यासाठी एखादा असा संकल्प करा ज्यामुळे तुमचे निसर्गाशी दैनंदिन नाते जपले जाईल अशी विनंती त्यांनी देशवासियांना केली. ते म्हणाले की लॉकडाउनमुळे आपल्या आयुष्याची गती थोडी कमी झाली आहे परंतु यामुळे आपल्याला निसर्गाकडे पाहण्याची संधी मिळाली आहे आणि वन्य प्राणी मुक्तपणे संचार करत आहेत.

निष्काळजीपणा आणि उदासीनता हा पर्याय असू शकत नाही असे सांगत पंतप्रधानांनी आपले भाषण संपविले. कोरोना विरुद्धचा लढा अजूनही तितकाच गंभीर आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,

नमस्कार. आपण सर्व या लॉकडाऊनमध्ये ही ‘मन की बात’ ऐकत आहात. या ‘मन की बात’ कार्यक्रमासाठी येणाऱ्या आपल्या सूचना, फोन कॉल्सची संख्या, सामान्यतः कितीतरी पटींनी जास्त आहे. आपल्या मनातील अनेक विषय, आपल्या मनातील गोष्टी माझ्यापर्यंत पोहचल्या आहेत. मी असा प्रयत्न केला आहे की, यातल्या जास्तीत जास्त वाचू शकेन, ऐकू शकेन. आपल्या चर्चेतून अशा अनेक पैलुंची माहिती मिळाली आहे की ज्यांच्याकडे या धकाधकीमध्ये लक्षच जात नाही. मला वाटतं की युद्धाच्या या परिस्थितीत या ‘मन की बात’ कार्यक्रमात त्या काही पैलूंची माहिती देशवासियांना दिली पाहिजे.

मित्रांनो, भारताची कोरोनाच्या विरोधातील लढाई ही खऱ्या  अर्थाने लोकांच्या नेतृत्वानेच लढली जात आहे. भारतात कोरोनाच्या विरोधातील लढाई जनता लढत आहे, आपण लढत आहात, जनते बरोबरीने एकत्रितपणे शासन, प्रशासन लढत आहे. विकासासाठी प्रयत्नशील असलेला भारतासारखा विशाल देश, गरिबीशी निर्णायक लढा देत आहे. त्याच्याकडे, कोरोनाशी लढण्यासाठी आणि जिंकण्याचा हाच एक मार्ग आहे.  आपण भाग्यवान आहोत की, आज संपूर्ण देश, देशाचा प्रत्येक नागरिक, जन जन, या लढाईचा सैनिक आहे, लढाईचं नेतृत्व करत आहे. आपण कुठेही पाहिलंत तर, आपल्याला याची जाणीव होईल की, भारताची लढाई लोकांनी चालवलेली आहे. जेव्हा पूर्ण विश्व या महामारीच्या संकटाशी मुकाबला करत आहे. भविष्यात जेव्हा याची चर्चा होईल, त्याच्या कार्यपद्धतीविषयी चर्चा होईल, तेव्हा भारताच्या या लोकांनी चालवलेल्या लढाईची चर्चा होणारच, असा मला विश्वास आहे. पूर्ण देशात, गल्ली आणि मोहल्ल्यांमध्ये, जागोजागी, आज लोक एकमेकांना मदत करण्यासाठी पुढे आले आहेत. गरिबांसाठी जेवणापासून, रेशनची व्यवस्था असेल, लॉकडाऊनचे पालन असेल, रूग्णालयांमध्ये व्यवस्था असेल, वैद्यकीय उपकरणांचं देशातच उत्पादन असेल, आज संपूर्ण देश, एक लक्ष्य, एक दिशा, घेऊन एकत्र वाटचाल करत आहे. टाळ्या, थाळ्या, दिवे, मेणबत्त्या, या साऱ्या वस्तुंनी ज्या भावनांना जन्म दिला, ज्या उत्कटतेनं देशवासियांनी, काही न काही करण्याचा निर्धार केला, प्रत्येकाला या गोष्टींनी प्रेरित केलं आहे. शहर असो की गाव, असं वाटतंय की, जसं देशात एक महायज्ञ सुरू झाल आहे, ज्यात, प्रत्येक जण आपलं योगदान देण्यासाठी आतूर झाला आहे. आपल्या शेतकरी बंधु-भगिनींकडेच पहा-एकीकडे ते या महामारीच्या संकटातच आपापल्या शेतांमध्ये दिवसरात्र मेहनत करत आहेत आणि देशात कुणी उपाशीपोटी झोपू नये, याचीही काळजी करत आहेत. प्रत्येक जण, आपापल्या शक्तिप्रमाणे, ही लढाई लढत आहे. कुणी भाडं माफ करत आहे, तर कुणी आपल्या संपूर्ण निवृत्तीवेतनाची मिळालेली रक्कम पीएम केअर्समध्ये जमा करत आहे. कुणी शेतातला संपूर्ण भाजीपाला दान देत आहे तर कुणी, दररोज शेकड़ो गरिबांना विनामूल्य जेवण पुरवत आहे. कुणी मास्क तयार करत आहे तर कुठं आमचे कामगार बंधु-भगिनी क्वारंटाईनमध्ये रहात असतानाच, ज्या शाळेत रहात आहेत, त्या शाळेची रंगरंगोटी करत आहेत.

मित्रांनो, दुसऱ्याला मदत करण्यासाठी, आपल्या मनात, ह्रदयाच्या एखाद्या कोपऱ्यात, ही जी उचंबळून येणारी भावना आहे नं तीच भावना कोरोनाच्या विरूद्ध भारताच्या या लढ्याला ताकद देत आहे. तीच भावना, या लढाईला खऱ्या अर्थाने लोकांनी चालवलेली लढाई बनवत आहे. आम्ही असंही पाहिलं आहे की, गेल्या काही वर्षांत, आमच्या देशात ही जी एक मानसिकता बनली आहे आणि ती निरंतर मजबूत बनत चालली आहे. कोट्यवधी लोकांनी अनुदानित गॅस सिलिंडर सोडून देण्याचा विषय असो, लाखो ज्येष्ठ नागरिकांकडून रेल्वे प्रवासातील सवलत सोडून देण्याचा मुद्दा असो, स्वच्छ भारत अभियानाचं नेतृत्व स्विकारण्याचा विषय असो की शौचालय बनवण्याचा विषय असो, अशा अगणित गोष्टी आहेत. या सर्व गोष्टींवरून एकच समजतं- आपल्या सर्वांना- एक मन, एका मजबूत धाग्यानं गुंफलं आहे. एक होऊन देशासाठी काही तरी करण्याची प्रेरणा दिली आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मी आज पूर्ण नम्र होऊन, अत्यंत आदरानं, 130 कोटी देशवासियांच्या या भावनेला, नतमस्तक होऊ वंदन करतो. आपल्या भावनांना अनुरूप, देशासाठी आपल्या आवडीनुसार, आपल्या वेळेप्रमाणे, आपल्याला, काही तरी करणं शक्य होईल, यासाठी सरकारनं एक डिजिटल मंचही तयार केला आहे. हा मंच आहे कोविड्स वॉरिअर्स  डॉट गव्ह डॉट इन! मी पुन्हा एकदा सांगतो की,कोविड्स वॉरिअर्स डॉट गव्ह डॉट इन.. सरकारनं या मंचाच्या माध्यमातुन तमाम सामाजिक संस्थांचे स्वयंसेवक, नागरी समाजाचे प्रतिनिधी, आणि स्थानिक प्रशासनाला एकमेकांशी जोडलं आहे. अगदी कमी कालावधीत, या पोर्टलशी सव्वाकोटी लोक जोडले गेले आहेत. यात डॉक्टर्स, परिचारिकांपासून ते आपल्या आशा कार्यकर्त्या, आपल्या एनसीसी, एनएसएसचे साथी, वेगवेगळ्या क्षेत्रांतले सर्व व्यावसायिक, त्यांनी, या मंचाला, आपला मंच बनवून टाकला आहे. हे लोक स्थानिक स्तरावर संकट व्यवस्थापन योजना बनवणाऱ्यांना तसंच त्यांची पूर्तता करण्यात खूप मदत करत आहेत. आपणही कोविड्स वॉरिअर्स डॉट गव्ह डॉट इन शी जोडून, देशाची सेवा करू शकता, कोविड योद्धा बनू शकता.

मित्रांनो, प्रत्येक बिकट परिस्थिती, प्रत्येक लढाई, काही न काही धडा शिकवत असते, काही न काही शिकवून जाते, शिकवण देते. काही शक्यतांचा मार्ग तयार करते आणि काही नव्या लक्ष्यांची दिशाही दाखवत असते. या परिस्थितीत आपण सर्व देशवासियांनी जी संकल्प शक्ति दाखवली आहे, त्यानं, भारतात एका परिवर्तनाची सुरूवात झाली आहे. आपले व्यवसाय, आपले कार्यालये, आपले वैद्यकीय क्षेत्र, प्रत्येकजण, वेगानं, नव्या तांत्रिक बदलांना आत्मसात करीत आहे.. तंत्रज्ञानाच्या आघाडीवर तर असं वाटतंय की, देशातला प्रत्येक नाविन्यपूर्ण संशोधक नव्या परिस्थितीनुसार काही न काही निर्माण करत आहे.

मित्रांनो, देश जेव्हा एक टीम होऊन काम करतो, तेव्हा काय काय होऊ शकत याचा आम्ही अनुभव घेत आहोत. आज केंद्र सरकार असेल, राज्य सरकार असेल, त्यांचा प्रत्येक विभाग आणि संस्था बचावकार्यासाठी एकत्र येऊन पूर्ण वेगानं काम करत आहेत. आपल्या नागरी उड्डाण विभागात काम करणारे लोक असतील, रेल्वे कर्मचारी असतील, हे दिवसरात्र मेहनत करत आहेत, ज्यामुळे देशवासियांना कमीत कमी अडचणींचा सामना करावा लागेल. आपल्यातील बहुतेकांना हे ठाऊक असेल की, देशातल्या प्रत्येक भागात औषधे पोहचवण्यासाठी ‘लाईफलाईन उडाण’ नावाची एक विशेष मोहिम राबवली जात आहे. आपल्या या साथीदारांनी, इतक्या कमी कालावधीत, देशातल्या देशातच, तीन लाख किलोमीटर अंतराचं हवाई उड्डाण केलं आहे आणि 500 टनापेक्षाही जास्त वैद्यकीय साहित्य, देशाच्या प्रत्येक कानाकोपर्यात आपल्यापर्यंत पोहचवलं आहे. याच प्रकारे, रेल्वेचे साथी, लॉकडाऊनमध्येही निरंतर मेहनत करत आहेत, ज्यामुळे देशातल्या सामान्यजनांना, अत्यावश्यक वस्तुंची कमतरता भासणार नाही. या कामासाठी भारतीय रेल्वेनं जवळजवळ 60 पेक्षा जास्त रेल्वेमार्गांवर 100 हून जास्त पार्सल ट्रेन्स सुरू केल्या आहेत. याच प्रकारे, औषधांचा पुरवठा करण्यात, आपल्या टपाल खात्याचे लोक, अत्यंत महत्वाची भूमिका बजावत आहेत. आपले हे सर्व साथीदार, खऱ्या अर्थानं, कोरोनाचे योद्धेच तर आहेत.

मित्रांनो, प्रधानमंत्री गरिब कल्याण योजनेंतर्गत, गरिबांच्या खात्यांमध्ये, पैसे थेट जमा केले जात आहेत. वृद्धावस्था पेन्शन जारी केली गेली आहे. गरिबांना तीन महिने विनामूल्य गॅस सिलिंडर, रेशनसारख्या सुविधा प्रदान केल्या जात आहेत. या सर्व कामांमध्ये, सरकारच्या वेगवेगळ्या विभागांचे लोक, बँकिंग क्षेत्रातले लोक, एका टीमप्रमाणे दिवसरात्र काम करत आहेत. आणि मी, आपल्या  देशातल्या राज्य सरकारांचीही प्रशंसा करतो की, ते या महामारीचा सामना करण्यात अत्यंत सक्रिय भूमिका बजावत आहेत. स्थानिक प्रशासन, राज्य सरकारं ज्या जबाबदारीचं पालन करत आहेत, त्यांची, कोरोनाच्याविरोधातल्या लढ्यात खूप मोठी भूमिका आहे. त्यांचे हे परिश्रम अत्यंत प्रशंसनीय आहेत.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,

देशभरातल्या आरोग्य सेवेशी संबंधित लोकांनी,  अगदी अलिकडेच जो अध्यादेश आणला आहे, त्याबद्दल समाधान व्यक्त केलं आहे. या अध्यादेशात, कोरोना योद्ध्यांबरोबर जे हिंसा, छळ किंवा कोणत्याही प्रकारे त्यांना दुखापत करण्याचा प्रयत्न करतील, त्यांच्याविरोधात अत्यंत कडक शिक्षेची तरतूद केली आहे. आपले डॉक्टर, परिचारिका, निमवैद्यकीय कर्मचारी, समूह आरोग्य सेवक आणि असे सर्व लोक, जे देशाला कोरोना मुक्त करण्याच्या कामात दिवसरात्र गुंतले आहेत, त्यांचं संरक्षण करण्यासाठी हे पाऊल अत्यंत आवश्यक होतं.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,

महामारीच्या विरोधातल्या या लढाईच्या दरम्यान, आपल्याला आयुष्य, समाज, आपल्या आसपास घडणाऱ्या घटनांकडे एक नव्या ताज्या दृष्टिनं पहाण्याची संधीही मिळाली आहे, याचा आम्ही सर्वच अनुभव घेत आहोत. समाजाच्या दृष्टिकोनातही एक व्यापक परिवर्तन आलं आहे. आज आपल्या आयुष्याशी जोडल्या गेलेल्या प्रत्येक व्यक्तिच्या महत्वाची आपल्याला जाणीव होत आहे. आपल्या घरात काम करणारे लोक असतील, आपल्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी काम करणारे सामान्य कामगार असतील, शेजारच्या दुकानांमध्ये काम करणारे लोक असतील, या सर्वांची किती मोठी भूमिका आहे, याचा आपल्याला अनुभव येत आहे. याचप्रकारे, अत्यावश्यक सेवाचं वितरण करणारे लोक, बाजारांमध्ये काम करणारे आमचे मजूर बंधु-भगिनी, आपल्या आसपासचे ऑटो चालक, रिक्षा चालक  या सर्वांच्या शिवाय आमल आयुष्य किती अवघड होऊ शकतं, याचा आम्ही अनुभव घेत आहोत.

आजकाल सोशल मिडियामध्ये आम्ही सातत्यानं पहात आहोत की,  लॉकडाऊनच्या काळात, लोक आपल्या या सर्व साथीदारांची केवळ आठवणच करत नाहीत तर त्यांच्या आवश्यकतांकडे लक्ष देत आहेत. उलट त्यांच्या बाबतीत आदरानं लिहितही आहेत. आज, देशाच्या प्रत्येक कानाकोपऱ्यातून लोक स्वच्छता कामगारांवर पुष्पवर्षाव करत असल्याची छायाचित्रं येत आहेत. याअगोदर, कदाचित आपण त्यांच्या कामाची दखलही घेत नव्हतो. डॉक्टर असो, स्वच्छता कामगार असो, इतर सेवा बजावणारे लोक असोत- इतकंच नाही, आपल्या पोलिस व्यवस्थेबद्दलही सामान्य लोकांच्या मानसिकतेत मोठं परिवर्तन  घडलं आहे. याअगोदर, पोलिसांच्या बाबतीत, विचार करताना नकारात्मकतेशिवाय आम्हाला काही दिसतच नव्हतं. आमचे पोलिस आज गरिब, गरजवंतांना जेवण देत आहेत, औषधं पोहचवत आहेत. ज्या प्रकारे प्रत्येक बाबतीत मदत करण्यासाठी पोलिस पुढं येत आहेत,  त्यामुळे पोलिसांची मानवीय आणि संवेदनशील बाजू आपल्या समोर आली आहे, तिनं आपल्या मनाला हलवून सोडलं आहे, आपल्या ह्रदयाला स्पर्श करून गेली आहे. एक असा काळ आहे की ज्यात सामान्य जन आणि पोलिस भावनात्मकरित्या एकमेकांशी जोडले जात आहेत. आपल्या पोलिसांनी, याला जनतेच्या सेवेसाठी मिळालेली संधी म्हणून मानलं आहे आणि मला पूर्ण विश्वास आहे की,  या घटनांमुळे, येणार्या काळात, खर्या अर्थानं, खूपच सकारात्मक बदल होऊ शकतो. आपल्याला सर्वांनाच या सकारात्मकतेला कधीही नकारात्मकतेच्या रंगात रंगवायचं नाहीये.

मित्रांनो, आपण नेहमीच ऐकत आलो की प्रकृती, विकृती आणि संस्कृती, या शब्दांना एकत्रित अभ्यासाव आणि यामागे असलेल्या भावाकडे पाहिलं तर आपल्याला जीवनाचा अर्थ समजून घेण्यासाठी एक नवीन दार उघडतांना दिसेल. जर, मानवी प्रकृतीची चर्चा करायची तर हे माझं आहे, मी याचा उपयोग करतो, याला आणि या भावनेला अत्यंत स्वाभाविक मानलं जातं. कुणाला यात काही गैर वाटत नाही. याला आम्ही प्रकृती म्हणू शकतो. पण जे माझं नाहीये, ज्यावर माझा हक्क नाहीये, आणि ते मी दुसऱ्याकडून हिसकावून घेऊन त्याचा उपयोग करतो, तेव्हा त्याला आम्ही विकृती म्हणू शकतो. या दोन्हीच्या पलीकडे जाऊन, प्रकृती आणि विकृतीपेक्षाही, जेव्हा एखादं संस्कारित मन विचार करतं किंवा व्यवहार करत असतं तेव्हा त्यात आपल्याला संस्कृती दिसते. जेव्हा कुणी आपल्या हक्काची वस्तु, आपल्या मेहनतीनं कमावलेली वस्तु, आपल्यासाठी आवश्यक असलेली वस्तु, कमी किंवा जास्त, याची पर्वा न करता, दुसऱ्या एखाद्या व्यक्तिची गरज पाहून, स्वतःची चिंता सोडून, आपला वाटा दुसऱ्याला देऊन त्याची गरज भागवतो, तीच तर संस्कृती आहे. मित्रांनो, जेव्हा कसोटीचा काळ असतो, तेव्हाच या गुणांची परिक्षा केली जाते.

 आपण गेल्या काही दिवसांत पाहिलं असेल की, भारतानं आपल्या संस्कारांच्या अनुरूप, आपल्या विचारांच्या अनुसार, आपल्या संस्कृतीच्या अनुसार काही महत्वपूर्ण निर्णय घेतले आहेत. संकटाच्या या घडीला, जगासाठीही, समृद्ध देशांसाठीही, औषधांचं संकट खूप जास्त गंभीर राहिलं आहे. हा एक असा काळ आहे की, भारतानं जगाला औषधं पुरवली नसती तरीही कुणीही भारताला दोष दिला नसता. प्रत्येक देशाचे प्रथम प्राधान्य आपल्या नागरिकांचा जीव वाचवणं हे समजून आहे. परंतु मित्रांनो, भारतानं प्रकृती आणि विकृतीपेक्षा वेगळा असा निर्णय घेतला. भारतानं आपल्या संस्कृतीच्या अनुरूप निर्णय घेतला. आम्ही भारताच्या गरजांची पूर्तता करण्यासाठी जे करायचं आहे, त्याचे प्रयत्न तर वाढवले आहेतच, परंतु जगभरातनं येत असलेल्या मानवतेच्या रक्षणाच्या हाकेकडेही पूर्णपणे लक्ष दिलं. आम्ही जगातल्या सर्व गरजूंपर्यंत औषधं पोहचवण्याचा विडा उचलला आणि मानवतेचं हे काम करून दाखवलं. आज जेव्हा माझी अनेक देशांच्या राष्ट्राध्यक्षांशी फोनवर चर्चा होते, तेव्हा ते भारताच्या जनतेचे आभार जरूर मानतात. जेव्हा ते लोक म्हणतात थँक यू इंडिया, थँक यू पिपल ऑफ इंडिया, तेव्हा देशाबद्दल अभिमान आणखी वाढतो. अशा प्रकारे भारताच्या आणि योगाच्या महत्वाकडेही लोक मोठ्या विशेष वृत्तीनं पहात आहेत. सोशल मिडियावर पहा, सर्वत्र प्रतिकारशक्ति वाढवण्यासाठी, कशा प्रकारे भारताच्या  आयुर्वेद आणि योगाची चर्चा होत आहे. कोरोनाच्या दृष्टिकोनातनं, आयुष मंत्रालयानं प्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी जो प्रोटोकॉल  दिला आहे, आपण त्याचं पालन अवश्य़ करत असाल, असा मला विश्वास आहे. गरम पाणी, काढा आणि जे अन्य दिशानिर्देश, आयुष मंत्रालयानं जारी केले आहेत, त्यांचा आपण आपल्या दिनचर्येत समावेश केला तर आपल्याला खूप फायदा होईल.

मित्रांनो, हे खरंतर दुर्भाग्यच आहे की अनेकदा आम्ही आमच्या शक्ती आणि समृद्ध परंपरा यांना ओळखायलाच नकार देतो. परंतु, जेव्हा जगातला दुसरा एखादा देश, पुराव्यावर आधारित संशोधनानुसार तीच गोष्ट सांगतो. आमचंच सूत्र आम्हाला शिकवतो तेव्हा आम्ही त्याचा चटकन स्विकार करतो. शक्य आहे की, यामागे एक खूप मोठं कारण असू शकतं. शेकडो वर्षांचा आमचा गुलामीचा कालखंड राहिला आहे.या कारणानं कधी कधी, आपल्याला, आपल्याच शक्तिवर विश्वास उरत नाही. आपला आत्मविश्वास कमी वाटू लागतो. यामुळे, आपल्या देशाच्या चांगल्या गोष्टींना, पारंपरिक सिद्धांतांना, पुराव्यावर आधारित पुढे नेण्याऐवजी सोडून देतो, त्यांना हीन समजू लागतो. भारताच्या युवा पिढीला, आता या आव्हानाचा स्विकार करावा लागेल. जसं की, जगानं योगाचा आनंदानं स्विकार केला आहे, तसंच, हजारो वर्षे जुन्या आयुर्वेदाच्या सिद्धांतांचाही जग अवश्य स्विकार करणार आहे. हा, यासाठी युवा पिढीला संकल्प करावा लागेल आणि जग जी भाषा समजतं त्याच वैज्ञानिक भाषेत समजावून सांगावं लागेल, काही तरी करून दाखवावं लागेल.

मित्रांनो, तसंतर कोविड 19 मुळे अनेक सकारात्मक बदल, कामाच्या पद्धती, जीवनशैली आणि सवयींमध्येही स्वाभाविक रूपानं आपलं स्थान बनवत आहेत. आपल्या सर्वांनाही याची जाणीव झाली असेल की या संकटात, कसं वेगवेगळ्या विषयांवर, आकलन आणि चेतनाशक्तिला जागृत केलं आहे. जो बदल, आपल्याला आमच्या आसपास पहायला मिळतो आहे, त्यात सर्वात पहिला आहे तो मास्क चढवून आपला चेहरा झाकलेला ठेवणं. कोरोनाच्या कारणानं, बदलत्या परिस्थितीत, मास्कही आपल्या जीवनाचा भाग बनले आहेत.

तसंतर आम्हाला  आपल्या आसपासचे सारे लोक मास्क चढवून पहायची कधीही सवय नव्हती, परंतु आता हेच होत आहे. हां, आता जे मास्क चढवतात, ते सारेच लोक आजारी आहेत, असा याचा अर्थ नाही, आणि जेव्हा मी, मास्कबद्दल बोलतो, तेव्हा मला जुनी गोष्ट आठवते. आपल्याला सर्वाना आठवण असेल. एक काळ होता जेव्हा आपल्या देशात असे अनेक भाग होते, जिथं कुणी नागरिक फळं विकत घेताना दिसला तर आसपासचे शेजारी लोक विचारायचे, घरात कुणी आजारी आहे का? म्हणजे, फळं  खाणं हि भ्रामक कल्पना होती – म्हणजे फळं आजारातच खायची  असतात, ही एक समजूतच बनून गेली होती. परंतु, काळ बदलला आणि ही धारणाही बदलली. तसंच मास्कबद्दलचीही धारणा बदलणार आहे. आपण पहाल, मास्क, आता सभ्य समाजाचं प्रतिक होईल. जर, आजारापासून स्वतःला वाचवायचं असेल, आणि दुसऱ्यांनाही वाचवायचं असेल, तर आपल्याला मास्क लावावाच लागेल, आणि माझी तर साधी सूचना अशी आहे की, उपरणं वापरा, पूर्ण चेहरा झाकला पाहिजे.

मित्रांनो, आपल्या समाजात आणखी एक मोठी जागरूकता आली आहे की आता लोक सार्वजनिक ठिकाणी थुंकण्यानं कशा प्रकारचे काय नुकसान होऊ शकतं, हे समजू लागले आहेत. इथंतिथं, कुठंही थुंकायचं, हा चुकीच्या सवयींचा भाग बनला होता. स्वच्छता आणि आरोग्याला तो एक मोठं आव्हानही देत होता. तसं एक प्रकारानं पाहिलं तर आपल्याला या समस्येची नेहमीच जाणीव होती, परंतु, ही समस्या नष्ट होण्याचं नावच घेत नव्हती. आता ती वेळ आली आहे की, या वाईट सवयीला कायमचं संपवलं पाहिजे. ‘बेटर लेट दॅन नेव्हर’ अशी म्हणही आहे. तर, उशिर झाला असला तरीही, आता ही थुंकण्याची सवय सोडून दिली पाहिजे. या गोष्टी जिथं प्राथमिक स्वच्छतेचा स्तर वाढवतील, तिथं, कोरोनाचं संक्रमण रोखण्यातही मदत करतील.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,<