मन की बात

My dear countrymen, Namaskar to all of you! It is now a full three years since I started speaking to you over “Mann Ki Baat”. This is the 36th episode today. “Mann Ki Baat” has provided me with a unique opportunity to get connected with various feelings and positive energy of the country; emotions of our people which include their desires, expectations and at times, even grievances, which come to their minds. And I have never said that these are the expressions of my mind; Mann Ki Baat reflects our countrymen’s minds, their expressions, their expectations. And when I say things in Mann Ki Baat, people from across the country send their ideas, experiences and feelings to me. I am probably not able to convey all these to you but still I get a treasure-full of ideas over e-mail, over telephone, over mygov. or over Narendra Modi App. I receive a multitude of such ideas and suggestions. Most of these are inspiring to me.

A large number of these ideas are regarding improvements in the functioning of our government. There are personal grievances and complaints and sometimes attention is drawn to community problems. I just take half an hour of your time in a month but people keep sending suggestions, ideas and other material over Mann Ki Baat during all 30 days of the month. And, the result of this whole exercise is that the government has started realizing the sensitivities and powerful ideas of the people of far off places. And, this is why the three-year journey of Mann Ki Baat is in fact a journey of our countrymen, their emotions and their feelings. I am thankful to our countrymen for having provided me an opportunity to understand the feelings of the common man. In Mann Ki Baat, I have always remembered one sentence of Acharya Vinoba Bhave. He always used to say ‘A- sarkari, Asarkari’, meaning non government is effective. I have also tried to focus on the people of the country in Mann Ki Baat, have kept it away from political hues & tried to remain connected with you with a stable mind rather than being diverted by the heat of the moment or anguish.

I surely believe and feel that now after three years, social scientists, universities, research scholars, media experts would undertake its analysis and highlight its every aspect, positive as well as negative. And I am sure that this brainstorming could be useful for Mann Ki Baat in future and will infuse a new energy into it. And, in one episode of Mann Ki Baat I had said that while having our food, we must also be conscious of consuming only as much as we need and see to it that there is no wastage. But, later, I received letters from all corners of the country. Many social organizations and many youth are already observing this in practice. I come to know about a lot many people who were involved in ensuring that leftover food was best utilized. I derived much satisfaction and joy to learn this.

Once, in Mann Ki Baat, I had mentioned about a retired teacher from Maharashtra Shriman Chandrakant Kulkarni who donated 51 post - dated cheques of Rs. 5,000/- each for the cleanliness drive out of his total monthly pension of Rs. 16,000/-. And then I saw that a lot many people came forward to donate for this cause.

Once, I saw a selfie of a sarpanch with a daughter and referred to the same in Mann Ki Baat. In no time, “Selfie with Daughter” became a big campaign not only in India but across the whole world. This is not only an issue of social media. It became an incident to create a new self-confidence and a feeling of self pride in every daughter. Every parent started feeling that they should take a selfie with their daughter. Every daughter started regaining her own self confidence & self esteem.

I was in a meeting with the Tourism Department recently. I asked people  who were planning to go travelling that where-ever they visit ‘Incredible India’, they must send photographs of those places. Lakhs of photographs from every corner of India were received which actually became a treasure for those working in the tourism sector. I’ve experienced through ‘Mann Ki Baat’ that even a tiny incident can launch a massive campaign. Today I felt like sharing it, since I thought that it has been three years, and events & incidents over those three years ran across my mind. The nation is always ready to move in the right direction. Every citizen of the country wants to do something for the benefit of others, for social good, for the country’s progress. This is what I gathered, learnt and understood from our countrymen during three years of the Mann Ki Baat campaign. This is the most valuable capital and enormous strength for any country. I heartily bow to my countrymen.

In one episode of Mann Ki Baat I had discussed about Khadi and Khadi is not a fabric but an idea, a principle. I have noticed that these days interest in Khadi has increased very much and I had just said that I was not asking people to makeover into wearing Khadi permanently; rather, since there are a number of fabrics then why not Khadi also be one of the fabrics of your choice? May be a bed-sheet in the house, a handkerchief or a curtain, it has been felt that the younger generation has got interested in Khadi. Sale of Khadi has increased and as a result of this, the poor man’s household has directly got connected to employment. Discount is offered on Khadi from 2nd October and people get quite a good rebate. I once again urge that we should try and take forward the Khadi movement. We should follow the spirit of helping the poor to be able to light a Diwali lamp. The poor of our country will derive strength from this and we must do it. The increasing interest in Khadi has infused a new thinking in those working in the Khadi sector as well as those connected, in any way, with Khadi. How do we bring in new technology, how do we increase productivity, how do we introduce looms driven by solar power? How do we rejuvenate our traditional heritage which was lying inactive for 20, 25 or 30 years?

Sewapuri Khadi Ashram at Varanasi in Uttar Pradesh was lying closed for 26 years but has got a fresh lease of life now. A number of thoughts were implemented. New employment opportunities were created for a number of people. Khadi Gramodyog revived its training centre at Pampore in Kashmir and in this sector Kashmir has so much to offer. With the reopening of this training centre, the new generation will get a boost in jobs in  manufacturing , in weaving, in creating new things and it feels so good to see that even big corporate Houses have started including Khadi items as Diwali gifts. Even people have started exchanging Khadi items as gifts. We now experience how something grows naturally.

My dear countrymen, we had taken a resolve in last month’s Mann Ki Baat and had decided to observe a 15-day Cleanliness Festival before Gandhi Jayanti. We shall connect people through cleanliness. Our Honourable President inaugurated this programme and the country got connected. The old or the young, men or women, city or village everyone has become a part of this Cleanliness campaign now. And when I say “Sankalp Se Siddhi”, we can see for ourselves as to how a Cleanliness Campagin is advancing towards Sankalp Siddhi, that is Attainment through Reslove.  Everyone accepts this, co-operates in this and makes a contribution in realizing this. I am grateful to our Honourable President. But, every section of society has taken this as its own campaign, everyone has got connected to this. Whether it be people from the sports world, academicians, schools, colleges, universities, farmers, workers, officers, government employees, police, or army jawans – every one has got connected with this. A kind of a  pressure has been created in public places and now people resist if someone tries to spoil or to make a public place dirty in any way and even those spoiling public places are also feeling this pressure. It is a good thing and I am pleased to know that just in the first four days of “Swachhata Hi Sewa Abhiyan” more than 75 lakh people joined these activities with more than 40 thousand initiatives..

I have seen that some people are continuously working and are determined to bring out results. I noticed something else this time – one is that we clean up a place, and the second is that we become aware and do not spread filth; but if we have to inculcate cleanliness as a habit, we must start an idea- based movement also. This time a number of competitions were organized on the theme “Cleanliness is Service”. More than two and a half crore children took part in an Essay Competition on cleanliness. Thousands of children made paintings. They drew pictures based on their own imaginations. Many people wrote poems and these days I post drawings made by our young children on social media and praise their efforts. Whenever there is a reference to cleanliness, I do not forget to express my gratitude to media persons. They have taken this campaign in a religious manner. They have made a big contribution in creating a positive environment and are leading the Cleanliness Campaign in their own ways.

We can see in “Swachhata Hi Sewa” movement as to how the electronic media and the print media in our country can render a big service to the country. Just a few days ago some one drew my attention towards Bilal Dar, a young man of 18 years from Srinagar. And you will be glad to know that Srinagar Municipal Corporation has made him their brand ambassador and when there is a talk of brand ambassador, there is a general feeling that he/she must be a Cine artist or a sports-personality. But not in this case. Bilal Dar got connected to the ‘Swachhata Abhiyan’ or Cleanliness Campaign since the age of 12-13 years and has been working for the last 5 to 6 years. He clears plastic, polythene, used bottles, dry or wet waste – every piece of dirt from Aisa’s biggest lake near Srinagar. He also earns from this activity. His father had died of cancer at a very young age but he connected his livelihood with cleanliness. I congratulate Srinagar Municipal Corporation for taking this initiative towards sanitation and for their imagination to appoint an ambassador for this cause of cleanliness because Srinagar is a tourist destination and every Indian wants to go there; and if such attention is given to Cleanliness it is a very big achievement in itself. And I am glad that they have not only appointed Bilal as their ambassador but also given him a vehicle, and also a uniform and he goes to other areas and educates people about cleanliness and inspires them and keeps tracking them till results are achieved. Bilal is very young age wise but is a source of inspiration for all of us who are interested in cleanliness.

I congratulate Bilal Dar.

My dear countrymen, we will have to accept the fact that history begets history and when there is a reference to history, it is but natural to recall our great men. The month of October is a month to remember so many of our titans. From Mahatma Gandhi to Sardar Patel, there are many great leaders who gave us the direction towards the 20th and 21st century, led us, guided us and faced so many hardships for the country. 2nd October is the birth anniversary of Mahatma Gandhi and Lal Bahadur Shastri, 11th October is the birth anniversary of Jai Prakash Narain and Nanaji Deshmukh and Pandit Deen Dayal Upadhyay’s birth anniversary falls on 25th September. This is the centenary year of Nanaji and Deen Dayal ji. And, what was the main focus of all these great men? One thing was common and that was to live for the country, do something for the nation; they led the people not by mere sermons but by their actions. Gandhiji, Jai Prakashji, Deen Dayalji were such great personalities who remained far away from the corridors of power but lived every moment for the people, kept fighting all odds following the principle “Sarv Jan Hitay – Sarv Jan Sukhay”, they kept endeavouring tirelessly. Nanaji Deshmukh left politics and joined the Gramodaya Movement and while celebrating his Centenary year, it is but natural to honour his contribution towards Gramodaya.

India’s former President Shriman Abdul Kalamji used to speak of Nanaji’s contribution in rural development while talking to the youth. He used to mention Nanaji’s contribution with great respect and he even went to a village to see Nanaji’s work there.

Like Gandhiji, Deen Dayal Upadhyayji also talked about the last person at the farthest fringes. Deen Dayalji talked about the poorest of the poor the deprived, distressed ones and spoke of how, through education, employment or otherwise his life could be transformed. We are not obliging these great men by remembering them but we remember them so that we may be able to foresee our forays into the future and the direction we choose.

In the next Mann Ki Baat, I will surely mention Sardar Vallabh Bhai Patel but on 31st October, Run for Unity - Ek Bharat Shreshth Bharat -  will be organized throughout the country. There should be a number of Run for Unity programmes in every city, every town and the weather is also such that one would enjoy running – It is essential for developing a will power of steel, like that of Sardar Saheb. Sardar Saheb unified the country. We also have to run for unity in order to promote the mantra of unity.

The element of Unity in diversity being India’s speciality comes naturally to us. We feel proud of diversity but have you ever tried to feel this diversity? I would like to re-iterate to my countrymen, and specially to my young friends that we are alive & aware beings. We should feel India’s diversity, touch it, feel its fragrance. You may see for yourself, that for your inner development also, these diversities of our country work as a big teaching tool. There are vacations, Diwali is drawing near, all around in our country, there is an inclination to travel to some place or the other; people go as tourists and it is very natural. But, it is a matter of concern when we do not see our own country, we do not know about its diversities nor do we understand them. Impressed by mere superficial glitter we have started enjoying touring foreign countries only. You travel around the world, I have no issues but have a look at your own country too. People of North India may not be knowing what all is there in the South! People of West India may not be knowing what all is there in the East! Our country is full of such myriad diversities.

If you refer to Mahatma Gandhi, Lokmanya Tilak, Swami Vivekanand, our former President Abdul Kalamji then you will notice that when they toured around India, they got to see and understand India and they got inspired to do and die for the country. All these great men travelled widely in India. At the beginning of their endeavour, they tried to know and understand India; tried to live India within themselves. Can we make an effort as a student to learn, understand and try to live as per the traditions, culture, attire, eating habits and beliefs of different states, different societies, different groups of our country?

There will be a value addition in tourism only when we travel not only as a visitor but also like a student and make efforts to assimilate, understand & adapt. This is my personal experience, I had a chance of visiting more than five hundred districts of India. In more than four hundred & fifty districts, I had a night stay too. And now, when I am shouldering this responsibility in India, that travel is coming in very handy and proving to be very useful. That helps me a lot in understanding things. I request you too, to feel the “Unity in Diversity” which is not a mere slogan but is a storehouse of enormous energy. The dream of “Ek Bharat – Shreshtha Bharat” is inherent in this. How many varieties of cuisines there are ! If we eat a new dish every day, we won’t have to repeat any variety throughout our life. This is the power of our tourism. I would request that during these vacations do not go out just for a change but leave with the intention to know, understand –& gain something. Internalize India within yourselves. Internalize the diversities of millions of denizens of India within you. These experiences will enrich your lives. Your vision will expand. And, who can be a better teacher than experience!

Generally, October to March is the suitable time for tourism. People travel. I am sure that even this time if you go, you will lend further fillip to my campaign. Wherever you go, share your experiences, share photographs. You must send photographs on # incredibleindia. If you happen to meet people there, send their photos too. Write not only about architecture or natural beauty but write something about their daily life too. Write good travelogues. Send on Mygov. And on Narendra Modi App. A thought comes to my mind, that in order to promote tourism in India what could be the seven best tourist destinations in your state – every Indian must know about these seven tourist spots of his state. If possible, one must visit these seven places. Can you provide some information about that? Can you post on Narendra Modi App? Can you post on #incredibleindia? You see, if all the people of one state will do this, then I will ask the government to do a scrutiny of it and prepare publicity material based on seven common things received from each state. In other words, how can tourist destination be developed keeping public aspirations in mind? Similarly, whatever you have seen throughout India and whichever seven out of these you liked the best and you wish that someone should see these things, or should go there, should get information about them, then you must send photos and information of seven such tourist spots on Mygov. Or on Narendra Modi App. The Government of India will work on that. The government will accept suggestions about making films, videos or preparing publicity material and about promoting that destination. Come, get connected with me. You can also act as a major catalyst in promoting the tourism of our country by utilizing the time from this October to March. I invite you.

My dear countrymen, being a human being, there are many things that touch me too. They agitate my heart. They leave a deep impression on my heart. After all I am also a human being just like you. You might have noticed one recent incident, a unique example of grit, determination and patriotism that was witnessed by all countrymen. The Indian Army has got two extraordinary brave women officers; they are Lieutenant Swati and Nidhi. Their husbands laid down their lives in the service of mother India. One can imagine  one’s agonizing mental state if her world gets shattered at such a early age! But Swati Mahadik, the wife of martyr colonel Santosh Mahadik – resolved to face the difficult situations and she joined the Indian Army. She received training for 11 months putting in great efforts and she put her life at stake to fulfill her husband’s dreams. Similarly, Nidhi Dubey’s husband Mukesh Dubey was a Naik in the army and attained martyrdom while fighting for his country. His wife Nidhi also took a resolve and joined the army. It is very natural for every countryman to have a deep sense of respect for these two bravehearts, our Matri Shakti. I convey my heartiest congratulations to both of them. They have evoked a new inspiration and a new awakening among millions of our countrymen. Many congratulation to these two sisters.

My dear countrymen, there is a big opportunity for our younger generation between Navratra festivities and Diwali. FIFA under- 17 world cup is being organized in our country. I am sure reverberations of the spirit of football will be heard all around. It will evince more interest in Football in every generation. There should not be a single school-college ground in India where we will not see our youngsters at play. Come on, the whole world is coming to play on Indian soil, let us make sports a part of our lives.

My dear countrymen, Navratras are going on. It is a time for praying to Ma Durga. The whole environment is filled with sacred fragrance. All around there is an atmosphere of spirituality, an air of festivities, an atmosphere of bhakti, of reverence. This is revered as a festival of Shakti Sadhana. This is also known as Sharadiya Navratri, the beginning of autumn. On this pious occasion of Navratri, I convey my best wishes to our countrymen and pray to Ma Shakti to let our country attain newer heights so that the desires and expectations of all our countrymen get fulfilled. May our nation be blessed with the strength to face any challenge.

May the nation move forward and may the year two thousand twenty two- 75 years of India’s Independence be an attempt to realize the dreams of our freedom fighters, the resolve of 125 crore countrymen, with their tremendous hard work, courage and determination to fulfill our resolve and prepare a roadmap for five years. We have moved on; may ma-shakti shower her blessings upon us. My good wishes to all of you. Celebrate festivities, enjoy with enthusiasm.

Many Many thanks.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, सादर नमस्कार. एकीकडे संपूर्ण देश उत्सव मनवत असतांना दुसरीकडे भारताच्या कुठल्या तरी भागातून हिंसेची बातमी येते तेंव्हा देशाची चिंता होणे स्वाभाविक आहे. हा आपला देश बुद्ध आणि गांधींचा देश आहे. देशाच्या ऐक्यासाठी आपले प्राणपणाला लावणाऱ्या सरदार पटेलांचा देश आहे. पिढ्यानपिढ्या आमच्या पूर्वजांनी सार्वजनिक जीवन मूल्यांना, अहिंसेला, समान आदराने स्वीकार केले आहे आमच्या नसानसात ते भिनले आहे. 'अहिंसा परमो धर्मा' हे आम्ही लहानपणापासून ऐकत आलेलो आहोत. मी लाल किल्यावरून सुद्धा सांगितले होते की आस्थेच्या नावावर हिंसा खपून घेतली जाणार नाही. जरी ती सांप्रदायिक आस्था असेल किंवा राजनैतिक विचारधारेबद्दल आस्था असेल, जरी व्यक्तीबद्दल आस्था असेल, जरी परंपरेबद्दल आस्था असेल, आस्थेच्या नावावर कायदा हातात घेण्याचा कोणालाही अधिकार नाही. डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपल्याला जे संविधान दिले आहे त्यात प्रत्येकाला न्याय मिळवण्याची व्यवस्था आहे .

मी देशवासीयांना विश्वास देऊ इच्छितो की कायदा हातात घेणारे, हिंसेच्या मार्गानी दमण करणाऱ्या जरी त्या व्यक्ती असतील किंवा समूह असतील हा देश कधीच सहन करणार नाही आणि कोणतेही सरकार सहन करणार नाही . प्रत्येकाला कायद्या समोर झुकावेच लागेल. कायदा त्याची दखल घेईल आणि दोषींना सजा निश्चित देईल.

माझ्या प्रिय देशबांधवानो, आपला देश विविधतेने नटलेला आहे आणि या विविधता खानपान, राहणीमान, परिधान इथपर्यंत मर्यादित नाहीत, तर जीवनाच्या प्रत्येक व्यवहारात आपल्याला विविधता दिसते, इथपर्यंत की आपले सण सुद्धा विविधतेने नटलेले आहेत. हजारो वर्षांची सांस्कृतिक परंपरा असल्या कारणांने सांस्कृतिक परंपरा, सामाजिक परंपरा बघा, ऐतिहासिक घटना घडामोडी पहाल तर कदाचित ३६५ दिवसात एक ही दिवस शिल्लक राहत नसावा की जो सणाशिवाय राहत असेल. आता आपण हे ही पाहिले असेल की आपले सण निसर्ग चक्रानुसार चालत असतात. निसर्गाशी सरळ-सरळ संबंध असतो. आपले बहुतेक सण तर शेतकऱ्यांशी जोडलेले असतातात. मच्छीमारांशी संबंधित असतात.

आज मी सणासंदर्भात बोलतो आहे. तर सर्वप्रथम मी आपल्याला ‘मिच्छामी दुक्कडम’ म्हणू इच्छितो. जैन समाजात काल संवत्सरीचा सण साजरा करण्यात आला. जैन समाजात भाद्रमासात पर्युषण पर्व साजारा केला जातो. पर्युषण पर्वाच्या शेवटच्या दिवशी संवत्सरीचा दिवस असतो. ही खरच एक विलक्षण परंपरा आहे. संवात्सारीचा दिवस, क्षमा, अहिंसा आणि मैत्रीचे प्रतिक आहे. ह्याला एका प्रकारे क्षमा-वाणी दिवस सुद्धा म्हंटल जात आणि ह्या दिवशी एकमेकांना मिच्छामी दुक्कडम म्हणण्याची परंपरा आहे. तसे ही आपल्या शास्त्रात ‘क्षमा वीरस्य भूषणं’ म्हणजे क्षमा वीरांचे भूषण आहे. क्षमा करणारा वीर असतो. ही चर्चा तर आपण ऐकत आलो आहोत आणि महात्मा गांधी तर नेहमी म्हणत असत - क्षमा करणे ही बलवान मनुष्याची विशेषता आहे.

शेक्सपीयरने आपल्या नाटकात ‘The Marchant of Venice’ मध्ये क्षमा भावाचे महत्व समजावतांना लिहिले आहे ‘Marcy is twice blest, it blesseth him that gives and him that takes’ म्हणजे क्षमा करणारा आणि ज्याला क्षमा केली गेली असा तो, दोघेही ईश्वराच्या आशिर्वादाला प्राप्त होतात.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, सध्या देशाच्या काना-कोपऱ्यात गणेश-चतुर्थी मोठ्या आनंदाने साजरी करण्यात येत आहे. गणेश-चतुर्थी विषय येतो तेंव्हा सार्वजनिक गणेशोत्सवावर बोलणे स्वाभाविक आहे. लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांनी १२५ वर्षांपुर्वी ह्या परंपरेला जन्म दिला. मागील १२५ वर्षे स्वातंत्र्याच्या पूर्वी ते स्वतंत्र आंदोलनाचे प्रतिक बनले आहे आणि स्वातंत्र्यानंतरही समाज-शिक्षण, सामाजिक चेतना जागविण्याचे प्रतिक बनले आहे. गणेश-चतुर्थीचा सण दहा दिवस चालतो. या महासणाला एकता, समता आणि शुचितेचे प्रतिक मानले जाते. सर्व देश बांधवांना गणेशोत्सवाच्या हार्दिक शुभेच्छा.

नुकताच केरळमध्ये ‘ओणम’ हा सण साजरा करण्यात आला. भारतातील विविधरंगी सणामधील एक ‘ओणम’ केरळचा प्रमुख सण आहे. हा सण आपल्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्वामुळे ओळखला जातो. ओणम सण केरळची समृद्ध सांस्कृतिक परंपरा प्रदर्शित करत असतो. हा सण समाजात प्रेम, नवा विश्वास जागृत करत असतो. सध्या हे आमचे सण ही पर्यटनाच्या आकर्षणाचे कारण होताना दिसत आहेत. मी तर देशवासियांना सांगेन की जसे गुजरातमध्ये नवरात्रीचा सण किंवा बंगालमध्ये दुर्गा उत्सव हे एका प्रकारे पर्यटनाचे आकर्षण बनले आहे. तसेच आपले इतरही सण विदेशीयांना आकर्षित करण्याची एक संधी आहेत. त्या दिशेनी आपण काय करू शकतो, याचा विचार करावा लागेल.

या सणांच्या श्रृंखलेत कांहीच दिवसांनी संपूर्ण देशात ‘ईद-उल-जुहा ’ हा सण ही साजरा केला जाईल. सर्व देशवासीयांना ‘ईद-उल-जुहा’च्या हार्दिक शुभेच्छा. सण आपल्यासाठी आस्था आणि विश्वासाचे प्रतिक तर आहेतच. आपल्या नव्या भारताच्या सणानां स्वच्छतेचे प्रतिक बनवायचे आहे. कौटुंबिक जीवनात तर सण स्वच्छतेशी जोडले आहेत. सणाच्या तयारीचा अर्थ आहे -स्वच्छता ही आपल्यासाठी कांही नवीन गोष्ट नाही. परंतु हा सामाजिक स्वभाव होण्याची आवश्यकता आहे. सार्वजनिक रूपात स्वच्छतेचा आग्रह फक्त घरात नाही, संपूर्ण गावात, संपूर्ण नगरात, संपूर्ण शहरात, आपल्या राज्यात, आपल्या देशात-स्वच्छता ही सणांसोबत एक अतूट भाग बनायला हवा.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आधुनिक होण्याची व्याख्या बदलत चालली आहे. सध्या एक नवीन दृष्टीकोन एक नवीन मापदंड की आपण किती संस्कारी आहोत, किती आधुनिक आहोत, आपली वैचारिक क्षमता प्रक्रिया किती आधुनिक आहे हे जाणून घेण्यासाठी एका तराजूचा वापर होत आहे आणि तो आहे इको मैत्रित्वाचा, पर्यावरणस्नेही व्यवहाराचा, जो याच्या विरोधात आहे, समाजात जर कोणी याच्या विरोधात असेल तर आज वाईट मानल जात. ‘इको फ्रेंडली गणपती’ असे मोठे अभियान उभे केले आहे. जर तुम्ही यु टयुब पहाल तर प्रत्येक घरातील मुल गणपती बनवत आहे. माती आणून गणपती बनवले जात आहेत. त्याला रंगरंगोटी केली जात आहे. कोणी भाज्यांचे रंगकाम करत आहेत, कोणी कागदाचे तुकडे चीटकवत आहेत. वेगवेगळ्या प्रकारचे प्रयोग प्रत्येक कुटुंबात होत आहेत. एका प्रकारे पर्यावरण जागरुकतेचे इतके व्यापक प्रशिक्षण या गणशोत्सावात बघायला मिळतात. कदाचित यापूर्वी मिळालेही नसेल. माध्यम गृहे सुद्धा मोठ्या संखेत इको फ्रेंडली गणेश-मूर्तींसाठी लोकांना प्रशिक्षित करत आहेत. प्रेरित करीत आहेत, मार्गदर्शन करत आहेत. बघा किती मोठा बदल झाला आहे आणि हा सुखद बदल आहे. जसे मी म्हणालो देश करोडो-करोडो तेजस्वी बुद्धी ने भरलेला आहे. आणि बर वाटत जेंव्हा नव-नवीन प्रयोग जाणतो. मला कोणीतरी सांगितले की कोण्या एका गृहस्थाने आहेत ते स्वतः इंजिनियर आहेत. त्यांनी एक विशिष्ठ प्रकारची माती एकत्र करून त्याला आकारबद्ध करून गणेश जी बनवायचे प्रशिक्षण लोकांना दिले. त्यानंतर एक छोट्या बादलीत गणेश विसर्जन होते, तर ते त्यात ठेवल्यावर लगेच मिसळुन जात असते आणि ते एवढ्यावरच थांबले नाहीत तर त्यात एक तुळशीचे झाड लावले. तीन वर्षांपूर्वी जेंव्हा स्वच्छता अभियान सुरू केले होते, 2 ऑक्टोबरला तीन वर्ष होतील. त्याचे सकारात्मक परिणाम दिसत आहेत. शौचालय सक्ती 39 टक्क्यांवरून जवळ-जवळ 67टक्क्यांवर पोहचला आहे. 2 लाख 30 हजारांपेक्षा ही अधिक गावे उघड्यावर शौचापासून स्वतःला मुक्त घोषित केली आहेत.

काही दिवसांपूर्वी गुजरातमध्ये भयंकर पूर आला. बरेच लोक आपले प्राण गमवून बसले परंतु पुराचे पाणी जेंव्हा कमी झाले तेंव्हा प्रत्येक ठिकाणी जागो-जागी घाण पसरली होती. अश्या वेळी गुजरातमधील बनासकंठा जिल्ह्यातील धानेरामध्ये जमियात उलेमा-ए-हिंदच्या कार्यकर्त्यांनी पुरानी प्रभावित 22 मंदिरे आणि 3 मस्जिदिची क्रमबद्ध पद्धतीने साफ-सफाई केली. स्वत:चा घाम गाळला, सगळे लोक निघाले. स्वच्छतेसाठी एकतेचे उत्तम उदाहरण, प्रत्येकाला प्रेरणा देणारे उदाहरण, जमियात उलेमा-ए-हिंदच्या सर्व कार्यकर्त्यांनी दिला. स्वच्छतेसाठी समर्पण भावनेने प्रयत्न केले. जर हा आमचा स्थायी भाव बनला तर आपला देश कुठच्या कुठे जाऊ शकेल.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मी आपणा सर्वांना एक आव्हान करतो की पुन्हा एक वेळ 2 ऑक्टोबर गांधी जयंतीच्या 15-20 दिवसापूर्वी 'स्वच्छता ही सेवा' जसे आधी म्हणत होतो 'जल सेवा ही प्रभू सेवा', ' स्वच्छता ही सेवा' ही मोहीम चालवू. पूर्ण देशात स्वच्छतेचे वातावरण बनवावे. जशी संधी मिळेल, जेंव्हा मिळेल, आपण संधी शोधली पाहिजे. परंतु आपण सर्व एकत्र येऊ. याला एका प्रकारे दिवाळीची तयारी मानू, याला एक प्रकारची नवरात्रची तयारी मानू, दुर्गा पूजेची तयारी मानू, श्रमदान करू. सुट्टीच्या दिवशी किंवा रविवारी एकत्र येऊ आणि एकत्र काम करू. आजू बाजूच्या वस्त्यांमध्ये जाऊ पण एका आंदोलनाप्रणाने काम करू. मी सर्व NGOsनां, शाळांना, कॉलेजांना, सामाजिक, सांस्कृतिक राजनैतिक नेतृत्वांना सरकारी अधिकाऱ्यांना, कलेक्टरांना, सरपंचांना प्रत्येकाला आग्रह करतो की 2 ऑक्टोबर महात्मा गांधी जयंतीच्या अगोदर 15 दिवस आपण एक अश्या स्वच्छतेचे वातावरण बनऊ. अशी स्वच्छता उभी करू की खरच गांधींच्या स्वप्नातील 2 ऑक्टोंबर होईल. पेयजल आणि स्वच्छता मंत्रालय, MyGov.in वर एक विभाग बनवला आहे जिथे शौचालय निर्माणानंतर आपले नाव आणि त्या कुटुंबाचे नाव लिहू शकता, ज्याची आपण मदत केली आहे. माझे सोशल मिडीयाचे मित्र काही रचनात्मक अभियान चालवू शकतात आणि वास्तव जगाच्या धर्तीवर काम होईल त्याची प्रेरणा बनू शकतात. स्वच्‍छ-संकल्पनेतील स्वच्‍छ-सिद्धी स्पर्धा, पेयजल आणि स्वच्छता मंत्रालया द्वारे हे अभियान ज्यात निबंध स्पर्धा, लघु फिल्म बनविण्याची स्पर्धा, चित्रकला स्पर्धा आयोजित करण्यात येत आहे. यात आपण विविध भाषेत निबंध लिहू शकता आणि त्यात काही वयाचे बंधन नाही. काही वयोमर्यादा नाही. आपण लघुचित्रपट बनवू शकता आपल्या मोबाईने बनवू शकता. 2-3 मिनिटांची फिल्म बनूव शकता की जी स्वच्छतेसाठी प्रेरणा देईल. ती कोणत्याही भाषेत असू शकते. ती अबोल सुद्धा असू शकते. जे या स्पर्धेत भाग घेतील त्यातील तीन लोक निवडले जातील जिल्हा पातळीवर तीन असतील राज्य पातळीवर तीन असतील त्यांना पुरस्कार देण्यात येतील. मी तर प्रत्येकाला निमंत्रण देतो की या स्वच्छता मोहिमेशी जोडले जा.

मी पुन्हा एकवार सांगू इच्छितो की यावेळी 2 ऑक्टोबर गांधी जयंतीला ' स्वच्छ 2 ऑक्टोबर' साजरा करण्याचा संकल्प करा आणि यासाठी 15 सप्टेंबर पासूनच स्वच्छता ही सेवा हा मंत्र घर-घरात पोहचवा. स्वच्छतेसाठी काही-न-काही तरी पावले उचलला. स्वतः परिश्रम करून याचा भाग व्हा. तुम्ही पहा गांधी जयंतीला ही 2 ऑक्टोबर संकल्पना कशी चमकेल. तुम्ही कल्पना करू शकता 15 दिवसाच्या या स्वच्छता अभियानंतर स्वच्छता ही सेवा नंतर 2 ऑक्टोबरला जेंव्हा गांधी जयंती साजरी करू तेंव्हा खऱ्या अर्थानी पूज्य बापूंना श्रद्धांजली देतानां आपल्याला सुखद आनंद होईल.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, मी आज विशेष रूपाने आपले आपले ऋण स्वीकारु इच्छितो. हृदयाच्या खोलातून मी आपले आभार व्यक्त करतो, यासाठी नाही की आपण फार काळापासून ‘मन की बात’शी जोडले गेले आहोत. मी यासाठी आभार व्यक्त करू इच्छितो, ऋण स्वीकार करू इच्छितो की ‘मन की बात’ कार्यक्रमाच्या माध्यमातून देशातील करोडोंच्या संख्येने लॉग जोडले जात आहेत. ऐकणाऱ्यांची संख्या करोडो आहे. परंतु लाखो लोक मला पत्र लिहीत आहेत, कधी निरोप देतात, कधी फोनवर संदेश येतात माझ्यासाठी हा मोठा खजाना आहे. देशातील जनतेच्या मनातील भावना मला समजून घेण्याची संधी मिळते आहे. तुम्ही जितकी आतुरतेने ‘मन की बात’ची वाट पाहता तितकीच मी आपल्या संदेशाची वाट पाहत असतो. मी आतुर असतो कारण तुमच्या प्रत्येक गोष्टीतून मला काही शिकायला मिळते. मी जे काही करतो आहे ते कसोटीवर खरे उतरते की नाही हे पाहण्याची संधी मिळते. बऱ्याच गोष्टीबद्दल नव्याने विचार करण्यासाठी आपल्या छोट्या-छोट्या गोष्टी कामाला येतात आणि म्हणून मी आपल्या योगदानाबद्दल आपले आभार व्यक्त करतो. आपले ऋण स्वीकारतो. माझा जास्तीत जास्त असा प्रयत्न असतो की, कमाल गोष्टी पाहून वाचून समजू शकू. आपण आपल्या मोबाईल फोनला सहसंबंधित करीत असाल. आपण अशा चुकीच्या सवयींचा एक भाग बनून जातो.

“प्रधानमंत्री जी ,मी पुण्यावरून अपर्णा बोलते. मी माझ्या मैत्रिणीबद्दल सांगू इच्छिते ती नेहमी लोकांची मदत करण्याचा प्रयत्न पण तिची एक सवय पाहून मी थक्क झाले. मी एकदा तिच्यासोबत शॉपिंग मॉल मध्ये गेले होते. एका साडीवर तिने दोन हजार रुपये आरामात खर्च केले आणि 450 रुपये पिझ्यावर पण त्यापूर्वी जेंव्हा तिने मॉलमध्ये जाण्यासाठी रिक्षा केली आणि बराच वेळ पाच रुपयासाठी रिक्षावाल्याशी वाद घालत होती. तसेच मॉलमधून परत येत असताना भाजीवाल्याशी भाव करत होती अस करून 4-5 रुपये तिने वाचवले मला फार वाईट वाटले. आपण मोठ्या ठिकाणी काहीही भाव न करता पेमेंट करतो, पण आपल्या कष्टकरी बांधवांशी भांडण करतो त्यांच्यावर अविश्वास दर्शवतो. आपण ‘मन की बात’ या कार्यक्रमातून या विषयावर अवश्य बोलावे.”

आता असा फोन कॉल ऐकल्यावर मला नक्की विश्वास आहे की आपण आश्चर्य चकित झाला असाल सतर्क सुद्धा झाला असाल असे ही होऊ शकते?

काय आपल्याला असे वाटत नाही की आपल्या घराजवळ, आस पास फेरीवाले काही सामान विकणारे, छोटे दुकानदार, भाजी विकणारे यांच्याशी नेहमी संबंध येतो कधी ओटो रिक्षावाल्यांशी संबंध येतो. जेंव्हा कष्ट करणाऱ्यांशी आपला संबध येतो, तेव्हा आपण त्याच्याशी मालाचा भाव करतो. इतकेच नाही दोन पाच रुपये कमी करावयास सांगतो आणि आपणच असतो मोठ्या हॉटेलमध्ये जेवायला गेलो की बिल सुद्धा पाहत नाही पैसे देऊन टाकतो. इतकेच नाही शोरुम मध्ये साडी विकत घेताना कधीच भाव करत नाही. गरीबाच्या मनाला काय वाटत असेल याचा कधी विचार केला आहे? त्याच्यासाठी प्रश्न रुपया रुपायाचा नाही त्यांच्या हृदयाला किती यातना होत असतील. तो गरीब आहे म्हणून त्याच्या इमानदारीवर शंका घेतली दोन-पाच रुपयांनी तुमच्या जीवनात फरक पडत नसेल पण आपली ही छोटीशी सवय त्याला किती मोठा धक्का देत असेल कधी विचार केला? मैडम मी आपला आभारी आहे आपण हृदयाला स्पर्श करणारा फोन कॉल करून मला एक संदेश दिला आहे. मला विश्वास आहे माझे देशावासी सुद्धा गरिबांशी असा व्यवहार करणे सोडून देतील.

माझ्या प्रिय नवजवान मित्रांनो, २९ ऑगस्टला पूर्ण देश राष्ट्रीय खेळ दिवस म्हणून साजरा करीत असतो. हा महान हॉकी खेळाडू आणि हॉकीचा जादुगार मेजर ध्यानचंदजीचा जन्म दिवस आहे. हॉकीसाठी त्यांचे योगदान अतुलनीय आहे. मी या गोष्टीचे स्मरण यासाठी ही करू इच्छितो की, मला वाटते की आपल्या देशातील नवी पिढी खेळांशी जोडली जावी. खेळ आमच्या जीवनाचा अंग बनले पाहिजे. जर आम्ही जगातील युवा देश आहोत, तर आमच्या देशातील तरुणाई खेळाच्या मैदानात दिसली पाहिजे. क्रीडा म्हणजे शारीरिक तंदुरुस्ती, बौद्धिक तत्परता, भावनिक सहसंबंधत्व. मी समजतो याच्या पेक्षा अधिक काय पाहिजे? खेळ एक प्रकारे हृदयाला जोडणारी जडीबुटी आहे. आमची युवा पिढी खेळाच्या क्षेत्रात पुढे यावी, आज संगणकाच्या युगात मी आपल्याला खेळ स्थानकांपेक्षा क्रीडा क्षेत्र महत्वाचे आहे हे सांगु इच्छितो. कम्प्युटरवर फिफा खेळ खेळा पण बाहेरच्या मैदानावर काही तरी कामगिरी करुन दाखवा. कम्प्युटरवरील क्रिकेटपेक्षा मोकळ्या मैदानातील क्रिकेटचा खेळण्याचा आनंद काही वेगळाच आहे. एक वेळ होती कुटुंबातील मुले बाहेर जात होती तर आई विचारायची तू घरी कधी येशील. आज स्थिती अशी आहे की मुले घरी येताच कोपऱ्यात बसुन मोबाईलवर गेम्स किंवा कार्टून फिल्म्स पाहातात तेंव्हा आईला ओरडून विचारावे लागते की तू बाहेर कधी जाशील?

तो ही एक काळ होता जेंव्हा आई मुलाला म्हणायची तू कधी येशील आज अशी वेळ आली आहे की बाळा तू बाहेर कधी जाशील ?

तरुण मित्रांनो, खेळ मंत्रालयाने खेळ प्रतिभेचा शोध आणि त्याला फुलविण्यासाठी म्हणून क्रीडा बौद्धिक संशोधन पोर्टल बनविले आहे जिथे देशातील कोणतीही मुले ज्याने खेळात प्राविण्य मिळवले आहे, ज्याच्यात talent आहे तो या पोर्टलवर आपली माहिती किंवा व्हिडीओ अपलोड करू शकतो. निवडक विकसनशिल खेळाडूंना खेळ मंत्रालय प्रशिक्षण देईल आणि मंत्रालय उद्याच पोर्टलचे उद्‌घाटन करेल. आपल्या तरुणांना आनंदाची बातमी आहे की ६ ते २८ ऑक्टोबरमध्ये 17 वर्षाखालील फिफा जागतिक कपचे आयोजन करण्यात येत आहे. जगभरातील २४ चमु भारतात येत आहेत.

या, जगभरातून येणाऱ्‍या आपल्या तरुण पाहुण्याचे, खेळ उत्सवासोबत स्वागत करु या, खेळ enjoy करू, देशात एक वातावरण बनु या. आज मी खेळाबद्दल बोलत असतांना मागील आठवड्यात मनाला स्पर्शुन जाणारी घटना घडली जी मी नागरिकांना सांगू इच्छितो. मला एका छोट्या वयाच्या मुलींना भेटण्याची संधी मिळाली त्यात काही हिमालयात जन्मल्या होत्या. समुद्राशी ज्यांचे कधीच नाते नव्हते, अश्या आपल्या देशातील सहा मुली ज्या नौदलात काम करत होत्या त्यांची हिम्मत आणि आत्मविश्वास सगळ्यांना प्रेरणा देणारा आहे. या सहा मुली छोटी बोट घेऊन INS तारिणी त्या समुद्र ओलांडण्यासाठी निघाल्या या अभियानाला नाव देण्यात आले ‘नाविका सागर परिक्रमा ’आणि त्या पूर्ण जगाचे भ्रमण करून काही महिन्यांनी भारतात परतल्या. कधी एकावेळी ४०-४० दिवस पाण्यात घालवले.कधी ३०-३० दिवस पाण्यात घालवले. समुद्राच्या लाटांमध्ये हिंमतीने या सहा मुली. ही जगभरातील पहिलीच घटना असेल. कोण भारतीय असेल ज्याला अश्या मुलींचा गर्व वाटणार नाही! मी या मुलींच्या हिंमतीला सलाम करतो आणि मी त्यांना म्हाणालो त्यांनी हा अनुभव सर्व देशवासियांना सांगावा. मी पण नरेंद्र मोदी ॲपवर त्यांच्या अनुभावासाठी एक वेगळी जागा उपलब्ध करून देणार आहे. कारण त्यांचे अनुभव आपण जरूर वाचावेत कारण ती एकाप्रकारची साहस कथा आहे, स्वानुभवाची कथा आहे आणि मला आनंद होईल या मुलींची गोष्ट आपल्यापर्यंत पोहचविल्यास, माझ्या या मुलींना खूप खूप शुभेच्छा आणि आशीर्वाद.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो ५ सप्टेबरला आपण सगळे शिक्षक दिवस साजरा करतो. आपल्या देशाचे भूतपूर्व राष्ट्रपती डॉ राधाकृष्णनजींचा जन्म दिवस आहे. ते राष्ट्रपती होते पण जीवनभर ते एक शिक्षक म्हणून स्वत:ला प्रस्तुत करीत असत. ते नेहमी शिक्षकाच्या रुपात जगणे पसंत करीत होते. ते शिक्षणासाठी समर्पित होते. एक अभ्यासू, एक राजनैतिक भारताचे राष्ट्रपती पण प्रत्येक क्षणी ते शिक्षक होते. मी त्यांना नमन करतो.

महान वैज्ञानिक अल्बर्ट आईन्सटीन म्हाणाले होते It is the supreme art of the teacher of awaken joy in creative expression and knowledge. आपल्या विद्यार्थ्यांमध्ये सृजनात्मक भाव आणि ज्ञानाचा आनंद जागविणे हा शिक्षकाचा महत्वाचा गुण आहे. यावेळी जेंव्हा आपण शिक्षक दिवस साजरा करू तेंव्हा आपण मिळून एक संकल्प करू शकतो? कालबद्धरितीने अभियान आपण चालू या का? परिवर्तनासाठी शिकवा प्रोत्साहनात्मक शिक्षण द्या आणि नेतृत्वासाठी शिका, या संकल्पासोबत ही गोष्ट पुढे नेऊ शकतो का? प्रत्येकाला पाच वर्षासाठी एका संकल्पाशी बांधू या, त्याला सिद्ध करण्याचा मार्ग दाखवू या आणि पाच वर्षांनी आपण संकल्प पूर्तीचा आनंद घेऊन जीवन सफल होण्याचा आनंद होऊ शकेल. असा आनंद आपल्या शाळेत, कॉलेजात आमचे शिक्षक, आमच्या शिक्षण संस्था करू शकतात आणि जेंव्हा आम्ही आपल्या देशात परिवर्तनाबद्दल बोलू तेंव्हा जसे आपल्या कुटुंबात आईची आठवण येते तशी आपल्या शिक्षकाची आठवण यावी. परिवर्तनामध्ये शिक्षकाची मोठी भूमिका असते. प्रत्येक शिक्षकाच्या जीवनात अशी एखादी घटना आहे की त्याच्या प्रयत्नांनी कोणाच्या तरी जीवनात परिवर्तनामुळे बदल झाला असेल. जर आपण सामुहिक प्रयत्न केला तर राष्ट्राच्या परिवर्तनामध्ये मोठी भूमिका बजावू शकतो. चला परिवर्तनासाठी शिकण्याचा मंत्र घेऊन पुढे जाऊ या .

“प्रधानमंत्रीजी माझे नाव डॉक्टर अन्यन्या अवस्थी आहे. मी मुंबईत राहते हार्वर्ड विद्यापीठाच्या भारतीय संशोधन केंद्रासाठी काम करते. एक संशोधक म्हणून वित्तीय समावेश या विषयात आवड आहे ज्याला आपण वित्तीय अंर्तभूतता म्हणतो त्याच्याशी संबधित सामाजिक योजनांच्या संबंधी माझा प्रश्न आहे की, २०१४ मध्ये जी जन धन योजना काढली होती ती आज तीन वर्षांनी आर्थिक रुपात जास्त सशक्त आणि महिलांना शेतकऱ्यांना मजुरांना गावा गावात मिळाली आहे का? धन्यवाद.”

माझ्या प्रिय देशवासियांनो! प्रधानमंत्री जन धन योजना आर्थिक अंर्तभूतता ही केवळ भारताचीच नाही तर पूर्ण जगातील आर्थिक जगतातील पंडितांच्या चर्चेचा विषय आहे. २८ ऑगस्ट २०१४ ला मनामध्ये एक स्वप्न घेऊन ही योजना सुरु केली होती. उद्या या योजनेला ३ वर्ष पूर्ण होत आहेत. ३० करोड नवीन कुटुंबाना जोडले गेले आहे, बँक खाते काढण्यात आली आहेत. आज मला आनंद होत आहे की समाजातील गरिबांना देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा हिस्सा बनवण्यात आले आहे. त्याच्या सवयी बदलल्या आहेत तो बँकेत जाऊ लागला आहे तो पैसे बचत करू लागला आहे. कधी पैसे हाताशी असतात, खिशात असतात तर खर्च करावेसे वाटतात. तो पैश्यांमुळे सुरक्षित अनुभव करतो आहे. आता एक संयमाचे वातावरण बनले आहे. त्याला ही वाटते की पैसे मुलांच्या कामी येतील. येणाऱ्‍या काळात काही चांगले काम करता येईल. इतकेच नाही तर जो गरीब आपल्या खिशात RuPay Card पाहतो तर श्रीमंतासारखा अनुभव करतो. त्याच्या खिशात ही क्रेडिट कार्ड आहे, माझ्या खिश्यात RuPay कार्ड आहे. तो एक सम्मानित अनुभव करतो. प्रधानमंत्री जन धन योजने अंतर्गत ६५ हजार करोड रुपये बँकेत जमा आहेत, ही एका प्रकारे गरिबांची बचत आहे. येणाऱ्‍या काळात हीच त्यांची ताकद आहे आणि प्रधानमंत्री जनधन योजनेत ज्याचे खाते उघडण्यात आले आहे, त्याचा विमा सुद्धा उतरवण्यात आला आहे. 'प्रधानमंत्री जीवन ज्योती विमा योजना' एक रुपया, तीस रुपये, या मामुली हप्त्यामुळे आज गरिबांमध्ये मोठा विश्वास निर्माण झाला आहे. कितीतरी परिवारात एक रुपायाच्या विम्यामुळे कुटुंबातील मुख्य आधाराला काही झाले तर त्याच्या परिवाराला 2 लाख रुपये मिळतील.

प्रधानमंत्री मुद्रा योजना, स्टार्ट अप योजना, स्टँड अप, दलित असो या आदिवासी असो महिला असो किंवा शिकून नुकताच बाहेर पडलेले युवक, करोडो करोडो युवकांना प्रधानमंत्री मुद्रा योजनेचा लाभ घेऊन बँकेतून कसल्याही प्रकारचे तारण न ठेवता पैसे मिळतील आणि ते स्वत:च्या पायावर उभे राहतील इतकेच नव्हे तर प्रत्येकाने एकदा दुसऱ्याला नोकरीची संधी देण्याचा प्रयत्न करावा. काही दिवसांपूवी बँकेतील लोक मला भेटले जन धन योजनेमुळे विम्याच्या कारणांनी, RUpay card मुळे प्रधानमंत्री योजनेमुळे सामान्य लोकांना कसा लाभ झाला आहे त्याचा त्यांनी सर्वेक्षण केले आणि फार प्रेरक घटना मिळाल्या. आज इतका वेळ नाही की परंतु मी बँकेच्या लोकांना सांगेन की My Gov.in वर अपलोड करावे. लोक वाचतील तर त्यांना प्रेरणा मिळेल की कोणती योजना व्यक्तीच्या जीवनात कसे परिवर्तन आणू शकते. कशी नवी ऊर्जा आहे, कसा नवा विश्वास उत्पन्न होत आहे, याचे शेकडो उदाहरणे माझ्या समोर आली आहेत.

आपल्या पर्यंत पोहचवण्याचा पूर्ण मी प्रयत्न करीन आणि अश्या प्रेरक घटना आहे की मीडियाचे लोक सुद्धा त्याचा पूर्ण लाभ घेऊ शकतात ते ही अश्या लोकांच्या मुलाखती घेऊन नवीन पिढीला प्रेरणा देऊ शकते.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, पुन्हा आपल्याला मिच्छामी दुक्कडम. खूप-खूप आभार.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार. माणसाचे मन असे असते की वर्षाकाळ त्याला मोठा मनमोहक वाटतो. पशू,पक्षी, झाडे, निसर्ग - सगळेच पावसाच्या आगमनाने प्रफुल्लित होऊन जातात. मात्र हाच पाऊस कधी कधी विक्राळ रूप धारण करतो आणि तेव्हा जाणीव होते की पाण्यामध्ये विनाश घडवून आणण्याचीही केवढी मोठी ताकद आहे. निसर्ग आपल्याला जीवन देतो, आपले पालनपोषण करतो, पण कधीकधी पूर, भूकंप अशा नैसर्गिक आपत्तींमध्ये दिसणारे त्याचे भीषण रूप भयंकर विनाशकारी ठरते. बदलणारे ऋतूचक्र आणि पर्यावरणात जे काही बदल घडून येत आहेत त्यांचा खूपच मोठा नकारात्मक परिणामही होत आहे. गेल्या काही दिवसांत भारताच्या काही भागांमध्ये विशेषत: आसाम, ईशान्येकडील राज्ये, गुजरात, राजस्थान, बंगालचा काही भाग अतिवृष्टीमुळे नैसर्गिक संकटांना सामोरा जात आहे. पूरग्रस्त क्षेत्रांवर संपूर्ण देखरेख ठेवली जात आहे. व्यापक स्तरावर बचावकार्य केले जात आहे. जिथे जिथे शक्य आहे तिथे तिथे मंत्रिमंडळातील माझे सहकारीही पोहोचत आहेत. राज्यांची सरकारेसुद्धा आपापल्या पद्धतीने पूरग्रस्तांना मदत करण्यासाठी यथाशक्ती प्रयत्न करीत आहेत. भारत सरकारच्या वतीने सेनेतील जवान असोत, वायूसेनेचे लोक असोत, एनडीआरएफचे लोक असोत, निमलष्करी दल असो, सगळेच अशा काळात आपत्तीग्रस्तांच्या सेवेत स्वत:ला झोकून देतात. पूरामुळे जनजीवन बरेच विस्कळीत होऊन जाते. शेते, पशूधन, पायाभूत सुविधा, रस्ते, वीजवितरण, संपर्काची साधने सगळ्यावरच त्याचा परिणाम होतो. विशेषत: आमच्या शेतकरी बांधवांना याची मोठीच झळ बसते. त्यांच्या पिकांचे, शेतांचे जे नुकसान होते ते लक्षात घेता या काळात आम्ही विमा कंपन्यांना आणि विशेषत: पिकविमा कंपन्यांनाही अधिक कार्यतत्पर बनविण्याच्या दृष्टीने योजना बनवली आहे जेणेकरून शेतकऱ्यांचे दावे त्वरीत मंजूर व्हावेत आणि पूरपरिस्थितीचे निवारण करण्यासाठी 24X7 कंट्रोल रूम हेल्पलाइन नंबर 1078 सतत काम करीत आहे. लोक आपल्या अडचणी सांगतही आहेत. पावसाळ्याच्या आधी बहुतांश जागांवर मॉक ड्रील करून संपूर्ण सरकारी प्रणाली तयार केली गेली आहे. एनडीआरएफची पथके तैनात करण्यात आली. जागोजागी 'आपदा मित्र' तयार करणे, 'आपदा मित्रां'ना do & don'ts चे प्रशिक्षण देणे, स्वयंसेवक म्हणून कोण कोण काम करेल हे निश्चित करणे, एक लोकसंघटन उभे करत अशा परिस्थितीमध्ये काम करणे हा त्या तयारीचा भाग आहे. या दिवसांत हवामानाचा जो अंदाज व्यक्त केला जातो त्याला तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात इतकी प्रगती बऱ्याच अंशी कारणीभूत आहे. अंतराळ विज्ञानाचाही त्यात मोठा वाटा राहिला आहे व या साऱ्यामुळे हे अंदाज बऱ्यापैकी अचूक असतात. हळुहळू आपण सारेसुद्धा हवामानाच्या अंदाजानुसार आपल्या कामकाजाचे वेळापत्रक तयार करू शकतो. यातून संभाव्य नुकसान टाळता येऊ शकेल. जेव्हा मी 'मन की बात' ची तयारी करतो तेव्हा माझ्यापेक्षा देशाचे नागरिक याची अधिक तयारी करताना मला दिसतात. यावेळी तर जीएसटीच्या विषयावर मला खूप पत्रे आली, खूप सारे फोनकॉल्स आले आहेत आणि अजूनही लोक जीएसटीविषयी आनंद व्यक्त करत आहेत, त्याचबरोबर कुतुहलही व्यक्त करत आहेत. त्यातला एक फोनकॉल तुम्हालाही ऐकवतो :-

'नमस्कार, पंतप्रधान जी, मी गुडगाववरून नीतू गर्ग बोलतेय. मी तुमचे सनदी लेखाकार दिनाचे भाषण ऐकले आणि खूप प्रभावित झाले. अशाच प्रकारे आपल्या देशात गेल्या महिन्याच्या याच तारखेला वस्तू आणि सेवा कर – जीएसटीची सुरुवात झाली. या निर्णयाबाबत सरकारने जशी अपेक्षा केली होती तसेच परिणाम एका महिन्यानंतर मिळत आहेत किंवा नाही हे आपण सांगू शकाल काय? मला याबाबतचे तुमचे विचार ऐकण्याची इच्छा आहे. धन्यवाद.

जीएसटी लागू होऊन जवळजवळ एक महिना झाला आहे आणि त्याचे फायदेही दिसू लागले आहेत. जीएसटीमुळे गरीबाच्या गरजेच्या वस्तूंच्या किंमती कशा कमी झाल्या आहेत, वस्तू कशा स्वस्त झाल्या आहेत याबद्दल एखादी गरीब व्यक्ती मला पत्र लिहिते तेव्हा मला खूप समाधान मिळते, आनंद वाटतो. जीएसटी हे काय प्रकरण हे माहीतच नसल्याने सुरुवातीला भीती वाटत होती, पण आता त्याबद्दल शिकतोय-समजून घेतोय तसतसे काम आधीपेक्षा सोप झाल्यासारखे वाटतेय असे पत्र इशान्येच्या दुर्गम डोंगरांत, जंगलांत राहणारी एखादी व्यक्ती लिहिते. व्यापार अधिक सोपा झाला आहे आणि सगळ्यात मोठी गोष्ट म्हणजे ग्राहकांचा व्यापारीवर्गावरचा विश्वास वाढीस लागला आहे. वाहतूक आणि मालाच्या ने-आणीचे काम करणाऱ्या लॉजिस्टिक्स क्षेत्रावर जीएसटीचा काय परिणाम झालाय हे मी आताच पहात होतो. कशाप्रकारे ट्रक्सची ये-जा वाढली आहे, अंतर पार करण्यासाठी लागणारा वेळ कसा कमी होत आहे, महामार्ग मोकळे झाले आहेत, ट्रक्सचा वेग वाढल्यामुळे प्रदूषणही कमी झाले आहे, सामान वेगाने योग्य स्थळी पोहोचत आहे हे दिसून येत आहे. या सर्व सुविधा तर आहेतच, पण त्याचबोरबर आर्थिक गती साधण्यासाठीही याचे पाठबळ मिळत आहे. याआधी वेगवेगळ्या कररचना असल्याने वाहतूक आणि मालवाहतूक क्षेत्राची बहुतांश संसाधने कागदपत्रांचे व्यवस्थापन करण्यासाठी वापरली जायची आणि त्यांना प्रत्येक राज्यामध्ये आपापली नवी नवी गोदामे बनवावी लागायची. जीएसटी ज्याला मी good and simple tax म्हणतो, खरोखरीच या कराने आपल्या अर्थव्यवस्थेवर एक खूपच सकारात्मक प्रभाव टाकला आहे आणि हे खूप कमी वेळात साधले गेलेय. ज्या वेगाने हा बदल सुरळीतपणे घडून आलाय, ज्या वेगाने हे स्थानांतर झाले आहे, नव्याने नोंदणी झाल्या आहे त्याने संपूर्ण देशात विश्वासाचे वातावरण तयार केले आहे. अर्थशास्त्राच्या क्षेत्रातील विद्वान, व्यवस्थापनाच्या क्षेत्रातील विद्वान, तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रातील विद्वान संशोधन करून भारताच्या जीएसटीच्या प्रयोगाला एका आदर्श व्यवस्थेच्या रूपात कधी ना कधी जगासमोर मांडतीलच. जगातील अनेक विद्यापीठांसाठी हे एक अभ्यासावे असे उदाहरण, एक केस-स्टडी बनेल. कारण इतक्या मोठ्या प्रमाणावर इतका मोठा बदल घडून आला आहे आणि इतक्या करोड लोकांच्या सहभागाने इतक्या विशाल देशामध्ये हा कर लागू करणे, त्याला यशस्वीपणे पुढे नेणे ही यशस्वीतेची एक मोठी झेप आहे. सारे विश्व याचा नक्कीच अभ्यास करेल आणि जीएसटी लागू करण्यामध्ये सर्व राज्यांची भागीदारी आहे. सर्व राज्यांची ती जबाबदारी आहे. सारे निर्णय राज्यांनी आणि केंद्राने मिळून, सर्वसंमतीने घेतले आहेत. परिणामी प्रत्येक सरकारने प्राधान्याने अपेक्षा मांडली, की जीएसटीमुळे गरीबाच्या अन्नधान्याच्या खर्चावर काही अतिरीक्त भार पडू नये. एखाद्या वस्तूची जीएसटीच्या आधी काय किंमत होती, नव्या परिस्थितीमध्ये काय किंमत असेल याची सर्व माहिती मोबाइलवरील GST App वर उपलब्ध आहे हे तर तुम्हाला चांगलेच माहीत आहे. एक देश-एक कर : One nation-one tax. किती मोठे स्वप्ने पूर्ण झालेय. जीएसटीच्या बाबतीत मी पाहिले आहे की ज्याप्रकारे तालुक्यापासून ते भारतसरकारपर्यंत सगळ्या स्तरावरील सरकारी अधिकाऱ्यांनी जे परिश्रम घेतले आहेत, ज्या समर्पित भावनेने काम केले आहे, त्यातून सरकार आणि व्यापाऱ्यांमध्ये, सरकार आणि ग्राहकांमध्ये एक खेळीमेळीचे वातावरण तयार झाले आहे. या अधिकाऱ्यांच्या कामाने विश्वास वृद्धिंगत करण्याच्या कामी खूप मोठी भूमिका निभावली आहे. मी या कार्यासाठी सर्व मंत्रालयांचे, सर्व विभागांचे, केंद्र आणि राज्य सरकारच्या सर्व कर्मचाऱ्यांचे मनापासून खूप खूप अभिनंदन करतो. जीएसटी म्हणजे भारताच्या सामूहिक शक्तींच्या विजयाचे एक उत्तम उदाहरण आहे. हा एक नवा ऐतिहासिक विजय आहे. आणि ही केवळ एक करसुधारणा नाही, तर एका नव्या प्रामाणिक संस्कृतीला बळ देणारी व्यवस्था आहे. एकप्रकारे सामाजिक सुधारणेची मोहिमही आहे. इतके मोठे काम सुरळीतपणे पार पाडल्याबद्दल मी पुन्हा एकदा कोटी कोटी देशवासियांना कोटी-कोटी वंदन करतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, ऑगस्ट महिना हा क्रांतीचा महिना असतो. लहानपणी सहजच या गोष्टी आपल्या कानावर पडलेल्या असतात. या महिन्याला क्रांतीचा महिना म्हणून संबोधले जाते याचे कारण 1920 सालच्या ऑगस्ट महिन्यात 'असहकार आंदोलन' सुरू झाले होते. 9 ऑगस्ट 1942 रोजी 'भारत छोडो आंदोलना'ला सुरुवात झाली होती ज्याला ऑगस्ट क्रांतीच्या नावाने ओळखले जाते आणि 15 ऑगस्ट 1947 रोजी देश स्वतंत्र झाला. एकप्रकारे ऑगस्ट महिन्यात अनेक अशा घटना घडल्या आहेत ज्या स्वातंत्र्याच्या इतिहासाशी विशेषत्वाने जोडलेल्या आहेत. यावर्षी आपण 'भारत छोडो' 'Quit India Movement' या आंदोलनाचे 75 वे वर्ष साजरे करणार आहोत. मात्र खूप कमी लोकांना या गोष्टीची माहिती असेल की 'भारत छोडो' हा नारा डॉ. युसूफ मेहर अली यांनी दिला होता. 9 ऑगस्ट 1942 या दिवशी काय झाले होते हे आपल्या नव्या पिढीने जाणून घ्यायला हवे. 1857 पासून ते 1942 पर्यंत स्वातंत्र्याच्या ध्यासाने देशवासी संघटित होत राहिले, संघर्ष करीत राहिले, सहन करत राहिले, इतिहासाची ही पाने म्हणजे भव्य भारताच्या निर्मितीसाठीचे आमचे प्रेरणास्त्रोत आहेत. आमच्या स्वातंत्र्यवीरांनी त्याग, तपस्या, बलिदान दिले आहे. याहून मोठी प्रेरणा कोणती असू शकेल? 'भारत छोडो आंदोलन' भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील एक महत्त्वपूर्ण संघर्ष होता. याच आंदोलनाने संपूर्ण देशाला ब्रिटिश राजवटीतून मुक्त होण्याचा संकल्प घेण्यास तयार केले होते. हा तोच काळ होता, जेव्हा इंग्रजांच्या राजवटीविरोधात भारतीय जनमानस, हिंदुस्थानाच्या प्रत्येक कानाकोपऱ्यात, गावे असोत, शहरे असोत, सुशिक्षित असोत, अशिक्षित असोत, गरीब असोत, श्रीमंत असोत, प्रत्येक जण खांद्याला खांदा भिडवून भारत छोटो आंदोलनाचा भाग बनले होते. जनतेचा आक्रोश टिपेला पोहोचला होता. महात्मा गांधीच्या आवाहनाला प्रतिसाद देत लाखो भारतीय 'करो या मरो' हा मंत्र घेऊन आपले आयुष्य संघर्षात झोकून देत होते. देशाच्या लाखो नवयुवकांनी आपले शिक्षण सोडून दिले होते, पुस्तके बाजूला सारली होती. आजादीचा बिगुल वाजला आणि ते सारे निघाले. 9 ऑगस्ट, 'भारत छोडो आंदोलनाचे' आवाहन महात्मा गांधींनी केले तर खरे, पण सर्व मोठ्या नेत्यांना इंग्रज राजवटीने तुरुंगात टाकले आणि हाच तो काळ होता जेव्हा देशाच्या दुसऱ्या पिढीतील नेतृत्वाने - डॉ.लोहिया, जयप्रकाश नारायण यांच्यासारख्या महापुरुषांनी प्रमुख भूमिका निभावली होती.

'असहकार आंदोलन' आणि 'भारत छोडो आंदोलन' – 1920 आणि 1942 – या दोन्ही घटनांमध्ये गांधीजींची दोन वेगवेगळी रूपे दिसतात. 'असहकार आंदोलन' चे रूप-रंग वेगळे होते आणि 42 साली अशी परिस्थिती आली, तीव्रता इतकी वाढली की महात्मा गांधींसारख्या महापुरुषाने 'करो या मरो' चा मंत्र दिला. या सर्व यशाच्या मागे जन-समर्थन होते, जन-सामर्थ्य होते, जन-संकल्प होता, जन-संघर्ष होता. सारा देश एक होऊन लढत होता. कधी कधी मला वाटते, इतिहासाच्या पानांना थोडे जोडून पाहिले तर भारताचा पहिला स्वातंत्र्य लढा 1857 साली उभारला गेला. 1857 पासून सुरू झालेला स्वातंत्र्याचा हा लढा 1942 पर्यंत प्रत्येक क्षणी देशाच्या कोणत्या ना कोणत्या भागात चालू होता. या लांबलचक कालखंडाने देशवासियांच्या मनात स्वातंत्र्याबद्दल उत्कट भावना जागवली. प्रत्येक जण त्या दिशेने काही ना काही करण्यासाठी कटिबद्ध झाला. पिढ्या बदलल्या, पण संकल्प ढळला नाही. लोक येत गेले, जोडले जात गेले, निघून जात राहिले, नवे लोक येत गेले आणि इंग्रजांच्या राजवटीला उलथवून टाकण्यासाठी देश हरक्षणी प्रयत्न करत होता. 1857 पासून 1942 पर्यंत चाललेल्या या परिश्रमांनी या आंदोलनासाठी अशी परिस्थिती तयार केली की 1942 साली त्याचा कळस गाठला गेला आणि 'भारत छोडो' चा बिगुल असा वाजला की पाच वर्षांच्या आतच 1947 साली इंग्रजांना इथून जावे लागले 1942 ते 1947 – पाच वर्षं, एक अशी लोकभावना तयार झाली होती की स्वातंत्र्याच्या संकल्पपूर्तीच्या त्या पाच निर्णायक वर्षांच्या रूपात संपूर्ण देश यशस्वीपणे स्वातंत्र्य प्राप्त करण्यास कारणीभूत ठरला. ही पाच वर्षं निर्णायक होती. आता मी तुम्हाला या गणिताशी जोडून घेऊ इच्छितो. 1947 साली आपण स्वतंत्र झालो. आज 2017 साल चालू आहे. त्या घटनेला जवळजवळ 70 वर्षं झाली. दरम्यानच्या काळात सरकारे आली-गेली. व्यवस्था बनल्या, बदलल्या, बहरल्या, वाढल्या. देशाला समस्यामुक्त करण्यासाठी प्रत्येकाने आपापल्या पद्धतीने प्रयत्न केले. देशात रोजगार वाढावा यासाठी, गरीबी दूर व्हावी यासाठी, विकास साध्य व्हावा यासाठी प्रयत्न झाले. आपापल्या पद्धतीने त्यासाठी कष्टही उपसले गेले. यशही मिळाले. अपेक्षाही उंचावल्या. जसे 1942 ते 1947 हे संकल्पसिद्धीचे पाच वर्ष होते. त्याच प्रकारे 2017 ते 2022 हा संकल्प सिद्धीच्या प्रवासातील पाच वर्षांचा कालखंड आता आपल्यासमोर असल्याचे मी पाहतोय. 2017 चा हा 15 ऑगस्ट आपण संकल्प पर्वाच्या रूपात साजरा करावा आणि 2022 मध्ये जेव्हा स्वातंत्र्यप्राप्तीला 75 वर्षं पूर्ण होतील तेव्हा तो संकल्प आपण पूर्णत्वास नेऊ. देशाच्या सव्वाशे कोटी नागरिकांनी 9 ऑगस्ट या क्रांतीदिनाचे स्मरण करावे आणि येत्या 15 ऑगस्टला प्रत्येक भारतवासीयाने असा संकल्प करावा की एक व्यक्ती म्हणून, एक नागरीक म्हणून या देशासाठी मी अमुक इतके काम करेन, कुटुंबाचा भाग म्हणून अमुक काम करेन, समाजाचा भाग म्हणून अमुक जबाबदारी उचलेन, गाव आणि शहराचा भाग म्हणून असे असे करेन, सरकारी विभागाचा भाग म्हणून हे प्रयत्न करेन, सरकारचा भाग म्हणून अमुक काम करेन. करोडो करोडो संकल्प केले जावेत. करोडो संकल्प पूर्णत्वाला नेण्याचा प्रयत्न व्हावा. मग मी म्हटल्याप्रमाणे जशी 1945 ते 1947 ही पाच वर्षं देशाला स्वातंत्र्य मिळवून देण्याच्या कामी निर्णायक ठरली त्याचप्रमाणे 2017 ते 2022 ही पाच वर्षं भारताचे भविष्य घडविण्याच्या कामी निर्णायक बनू शकतील आणि आपल्याला बनवायची आहेत. पाच वर्षांनंतर देश स्वातंत्र्यप्राप्तीची 75 वर्षं साजरी करेल. तेव्हा आज आपण सर्वांनी हा दृढ संकल्प करूया. 2017 साल आपण संकल्प वर्ष बनवूया. याच ऑगस्ट महिन्यात आपण हा संकल्प करू, या संकल्पाशी स्वत:ला जोडून घेऊ. अस्वच्छता- भारत छोडो, गरीबी – भारत छोडो, भ्रष्टाचार- भारत छोडो, आतंकवाद – भारत छोडो, जातीयवाद – भारत छोडो, संप्रदायवाद – भारत छोडो. आज 'करेंगे या मरेंगे' या घोषणेची नव्हे तर नव्या भारताच्या या संकल्पाशी जोडून घेण्याची, या कामाला जुंपून घेण्याची, तनामनाने झटून यश मिळवण्याची आहे. या संकल्पाला उरी बाळगतच जगायचे आहे, लढायचे आहे. या, यंदाच्या ऑगस्ट महिन्यात 9 ऑगस्टला संकल्पापासून त्याच्या सिद्धतेपर्यंतचे एक महाअभियान चालवू. प्रत्येक भारतवासी, सामाजिक संस्था, स्थानिक यंत्रणा, शाळा, महाविद्यालये, वेगवेगळ्या संघटना – नवभारतासाठी प्रत्येकाने काही ना काही नवा संकल्प करू या. एक असा संकल्प जो पुढील पाच वर्षांत आपण सिद्ध करून दाखवू. युवकांच्या संघटना, विद्यार्थ्यांच्या संघटना, स्वयंसेवी संस्था इत्यादी सामूहिक चर्चांचे आयोजन करू शकतात. नव्या नव्या कल्पना पुढे मांडू शकतात. एक राष्ट्र म्हणून आपल्याला कुठे पोहोचायचे आहे? एक व्यक्ती या नात्याने त्यात माझे काय योगदान असू शकते? आपण या संकल्प पर्वाचा भाग बनू.

आजकाल आपण आणखी कुठे असू वा नसू ऑनलाइन नक्कीच असतो. म्हणूनच मी आज विशेषत: ऑनलाइन जगात वावरणाऱ्या माझ्या तरुण मित्रांना हे आमंत्रण देतोय की नव्या भारताच्या निर्मितीमध्ये त्यांनी आपल्या नावीन्यपूर्ण पद्धतीने योगदान देण्यासाठी पुढे यावे. तंत्रज्ञानाचा वापर करत व्हिडिओ, पोस्ट, ब्लॉग, आलेख, नवनव्या संकल्पना अशा सर्व गोष्टी घेऊन यावे. या मोहिमेला एका जन-आंदोलनाचे रूप द्यावे. NarendraModiApp वरही तरुण मित्रांसाठी 'Quit India Quiz' सुरू केले जाणार आहे. भारत छोडो विषयावरील ही प्रश्नावली हा देशाच्या युवकांना देशाच्या गौरवशाली इतिहासाशी आणि स्वातंत्र्यलढ्याच्या नायकांशी त्यांचा परिचय करून देण्याचा एक प्रयत्न आहे. तुम्ही याचा व्यापक स्तरावर प्रचार आणि प्रसार कराल असे मी मानतो. माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, 15 ऑगस्ट, देशाच्या प्रधान सेवकाच्या रूपाने मला लाल किल्ल्यावरून देशाशी संवाद साधण्याची संधी मिळते. मी तर केवळ निमित्त-मात्र आहे. तिथे केवळ ती एक व्यक्ती बोलत नसते. लाल किल्लावरून सव्वाशे कोटी देशवासीयांचा आवाज गुंजतो. त्यांच्या स्वप्नांना शब्दबद्ध करण्याचा प्रयत्न होतो आणि मला या गोष्टीचा आनंद वाटतो की गेली सलग तीन वर्षे 15 ऑगस्टच्या निमित्ताने त्या दिवशी मी काय बोलावे, कोणत्या मुद्यांचा आपल्या भाषणात समावेश करावा यासंदर्भातील सूचना देशाच्या प्रत्येक कानाकोपऱ्यातून माझ्यापर्यंत पोहोचतात. MyGov वर किंवा NarendraModiApp वर आपले विचार नक्की पाठवा. मी स्वत: ते वाचतो आणि 15 ऑगस्टला जितका वेळ मला मिळतो त्यात हे विचार मांडण्याचा प्रयत्न करेन.

गेल्या तिन्ही वेळेला मला माझ्या 15 ऑगस्टच्या भाषणांच्याबाबतीत एक तक्रार सतत ऐकू आली की माझे भाषण जरा लांबते. यावर्षी ते थोडे छोटे व्हावे अशी कल्पना मी मनोमन तरी केली आहे. जास्तीत जास्त 40-45-50 मिनिटांत मी ते पूर्ण करेन. हा स्वत:साठीच नियम बनवण्याचा प्रयत्न आहे, माहीत नाही तो मला पाळता येईल की नाही. पण यावेळी माझे भाषण छोटे कसे करता येईल यादृष्टीने प्रयत्न करून बघणार आहे. पाहू या त्यात यश मिळतेय की नाही ते.

देशवासीयांनो आज मला आणखी एका विषयावर बोलायचे आहे. भारताच्या अर्थव्यवस्थेमध्ये एक सामाजिक अर्थशास्त्र आहे. आणि त्या अर्थशास्त्राला कधीही कमी लेखून चालणार नाही. आपले सण, उत्सव म्हणजे काही फक्त आनंद-उत्फुल्लतेचे प्रसंग असतात असे नाही. आपले उत्सव, आपले सण म्हणजे सामाजिक सुधारणेचे माध्यमही असतात. पण त्याचबरोबर आपल्या प्रत्येक सणाचा गरीबातील गरीबाच्या आर्थिक जगण्याशी थेट संबंध असतो. काही दिवसांतच रक्षाबंधन, जन्माष्टमी, त्यानंतर गणेशोत्सव, त्यानंतर चौथ चंद्र, त्यानंतर अनंत चतुर्दशी, दुर्गा पूजा, दिवाळी असे एकामागून एक, एकामागून एक सण येणार आहेत आणि हीच वेळ आहे जेव्हा गरीबांना आपल्या अर्थार्जनाला जोड देण्याची संधी मिळते. आणि या सणांमध्ये एक सहज स्वाभाविक आनंदही मिसळतो. सणांमुळे नात्यांत गोडवा योतो, कुटुंबातील स्नेह वाढतो, समाजात बंधुभाव जागा होतो. व्यक्तीपासून सर्वांपर्यंत एक सहज प्रवास होतो. 'अहम् पासून वयम्' च्या दिशेने जाण्याची संधी तयार होते. आणि अर्थव्यवस्थेबद्दल सांगायचे झाले तर राखीच्या सणाच्या कित्येक महिने आधीपासून शेकडो कुटुंबं छोट्या छोट्या घरगुती उद्योगांच्या माध्यमातून राख्या बनवायला सुरुवात करतात. खादीपासून ते रेशमी धाग्यांपर्यंत न जाणो किती प्रकारच्या राख्या तयार होतात आणि आजकाल तर लोक होममेड, घरच्या घरी बनवलेल्या राख्यांना जास्त पसंती देऊ लागले आहेत. राख्या बनवणारे, राख्या विकणारे, मिठाईवाले, हजारो-शेकडो लोकांचा व्यवसाय या सणाशी जोडला जातो. आमच्या गरीब बंधू-भगिनींची कुटुंब यावरच तर चालतात. आपण दिवाळीमध्ये दिवे लावतो. ते केवळ प्रकाशाचे पर्व आहे, केवळ एक सण आहे, घराच्या सजावटीपुरतेच या दिव्यांचे महत्त्व आहे असे नाही. त्याचा थेट संबंध मातीचे छोटे छोटे दिवे बनविणाऱ्या त्या गरीब कुटुंबाशी आहे. पण आज सण आणि सणांशी जोडलेल्या गरीबांच्या अर्थव्यवस्थेबद्दल बोलतानाच मी पर्यावरणाचा मुद्दाही मांडू इच्छितो.

कधी कधी मला वाटते की देशवासी माझ्याहूनही अधिक जागरुक, अधिक सक्रीय आहेत. गेल्या एका महिन्यापासून पर्यावरणाबद्दल सजग असलेल्या नागरिकांकडून मला सतत पत्रे येत आहेत. आणि त्यांनी मला आग्रह केला आहे की गणेशोत्सवाच्या संदर्भात पर्यावरणस्नेही म्हणजेच इको-फ्रेंडली गणेशामूर्तींबद्दल मी वेळेआधीच बोलावे जेणेकरून लोक आतापासूनच मातीच्या मूर्तीची निवड करण्याचा बेत आखू शकतील. मी सर्वप्रथम या जागरुक नागरिकांचा आभारी आहे. त्यांनीच मला आग्रह केला की मी आधीच हा विषय मांडावा. यावर्षीच्या सार्वजनिक गणेशात्सवाचे एक विशेष महत्त्व आहे. लोकमान्य टिळकांनी या महान परंपरेची सुरुवात केली होती. यावर्षी सार्वजनिक गणेशोत्सवाचे 125वे वर्ष आहे. सव्वाशे वर्षं आणि सव्वाशे कोटी नागरिक – लोकमान्य टिळकांनी ज्या मूळ हेतूने समाजाच्या एकतेसाठी आणि समाजात जागृती आणण्यासाठी, सामूहिकतेचे संस्कार जागविण्यासाठी सार्वजनिक गणेशोत्सवाचा प्रारंभ केला होता, त्याच हेतूला अनुसरून यावर्षीसुद्धा पुन्हा एकदा आपण निबंध स्पर्धांचे आयोजन करू या, चर्चेसाठीच्या सभा भरवू या, लोकमान्य टिळकांच्या योगदानाची आठवण जागवू या. आणि पुन्हा टिळकांची जी भावना होती त्या दिशेने या गणेशोत्सवाला कसे घेऊन जाता येईल हे पाहू या. त्या भावनेला नव्याने कसे जागवता येईल याचा विचार करतानाच पर्यावरणाच्या रक्षणासाठी इको-फ्रेंडली गणेशमूर्ती, मातीपासून बनविलेल्या गणेशमूर्ती घरी आणण्याचा संकल्प पाळला जावा. आणि ही गोष्ट मी खूप आधीपासून सांगतोय, तेव्हा तुम्ही सगळे या संकल्पाशी जोडले जाल याची मला खात्री आहे. आणि यातून या मूर्ती बनविणाऱ्या गरीब कारागीरांना, गरीब कलाकारांना रोजगार मिळेल, गरीबांचे पोट भरेल. या, आपण आपल्या उत्सवांना गरीबांशी जोडून घेऊ या, गरीबांच्या अर्थव्यवस्थेशी जोडूया, आपल्या सणांचा आनंद गरीबांच्या घरचा आर्थिक लाभाचा सण बनावा, अर्थप्राप्तीचा आनंद या सणातून त्यांना मिळावा यादृष्टीने आपण सगळ्यांनीच प्रयत्न करायला हवेत. मी सर्व देशवासियांना येणाऱ्या अनेक सणांसाठी, उत्सवांसाठी खूप-खूप शुभेच्छा देतो.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, आपण सतत हे पाहत आहोत की शिक्षणाचे क्षेत्र असो की आर्थिक क्षेत्र, सामाजिक क्षेत्र असो वा क्रीडा क्षेत्र असो – आपल्या मुली देशाचे नाव उज्ज्वल करत आहेत. नवी नवी उंची गाठत आहेत. आम्हा देशवासीयांना आपल्या या मुलींबद्दल गर्व वाटत आहे, अभिमान वाटत आहे. अगदी काही दिवसांपूर्वीच आमच्या मुलींनी महिला क्रिकेट विश्वचषक सामन्यांत आपल्या खेळाचे दिमाखदार प्रदर्शन केले. मला याच आठवड्यात त्या सर्व खेळाडूंना भेटण्याची संधी मिळाली. त्यांच्याशी बोलून खूप चांगले वाटले, पण मला हे ही जाणवले की विश्वचषक जिंकता न आल्याचे खूप दडपण त्यांच्या मनावर होते. त्यांच्या चेहऱ्यावर हे दडपण, त्याचा ताण दिसत होता. मी माझे एक वेगळे विश्लेषण त्यांना सांगितले. मी म्हटले, 'हे पहा, आजकाल प्रसिद्धीमाध्यमांचा असा काळ आहे की त्यात अपेक्षा वाढवल्या जातात. इतक्या वाढवल्या जातात की जेव्हा यश मिळत नाही तेव्हा त्याच आकांक्षा आक्रोशात बदलतात. आपण असे अनेक खेळ पाहिले आहेत ज्यात भारताचे खेळाडू जर अपयशी झाले तर देशाचा राग त्या खेळाडूंवर व्यक्त होतो. काही लोक आपली मर्यादा सोडून अशा गोष्टी बोलतात, अशा गोष्टी लिहितात ज्या खूप वेदनादायी असतात. पण असे पहिल्यांदाच झालेय की आमच्या मुलींना विश्वचषक जिंकता आला नाही तरीही देशाच्या सव्वाशे कोटी नागरिकांनी त्या पराजयाचे ओझे आपल्या खांद्यावर घेतले. त्याचा जरासाही भार या मुलींवर पडू दिला नाही. इतकेच नाही तर त्या मुलींनी जे काम केले त्याचे कौतुक केले, गौरव केला. मला हा एक सुखद बदल वाटला आणि मी या मुलींना सांगितले की असे सौभाग्य फक्त तुमच्याच वाट्याला आले आहे. तुम्ही आपला पराजय मनातून काढून टाका. तुम्ही सामना जिंकला असेल किंवा नसेल पण तुम्ही सव्वाशे कोटी देशवासियांना जरूर जिंकून घेतले आहे. खरोखरीच आपल्या देशाची तरुण पिढी, विशेषत: आपल्या मुली देशाचे नाव उज्ज्वल करण्यासाठी खूप काही करत आहेत. मी पुन्हा एकदा देशाच्या तरुण पिढीचे, विशेषत: आपल्या मुलींचे मनापासून खूप-खूप अभिनंदन करतो. त्यांना शुभेच्छा देतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मी पुन्हा एकदा स्मरण करतोय ऑगस्ट क्रांतीचे, पुन्हा एकदा स्मरण करतोय 9 ऑगस्टचे, पुन्हा एकदा स्मरण करतोय 15 ऑगस्टचे आणि पुन्हा एकदा स्मरण करतोय 2022 सालाचे जेव्हा स्वातंत्र्याला 75 वर्ष पूर्ण होणार आहेत. प्रत्येक देशवासीयाने संकल्प करावा आणि प्रत्येक देशवासीयाने पुढील पाच वर्षांत तो संकल्प सिद्ध करण्यासाठीचा आराखडा आखावा. आपल्या सगळ्यांना देशाला नव्या उंचीवर घेऊन जायचे आहे, घेऊन जायचे आहे आणि घेऊन जायचेच आहे. या, आपण एकत्र येऊन पुढील वाट चालू या, काही ना काही करत राहू या. देशाचे भाग्य, भविष्य उत्तम बनणारच या विश्वासाने पुढे जाऊ या. खूप-खूप शुभेच्छा. धन्यवाद !

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, नमस्कार. ऋतूपालट होत आहे. यावर्षी उन्हाळा देखील खूप तीव्र होता. मात्र, बरं झालं, मौसमी पाऊस वेळेवर दाखल झाला आणि  त्याची पुढील वाटचाल सुरळीत सुरु आहे. देशातल्या अनेक भागात मुसळधार पावसामुळे आल्हाददायक वातावरण आहे. पावसांनंतर गार वाऱ्यांमुळे गेल्या काही दिवसातल्या उन्हाच्या काहिलीपासून दिलासा मिळाला आहे. आणि आपण सर्वानी पाहिलं आहे कि, आयुष्यात कितीही धावपळ असो, कितीही तणाव असो, वैयक्तिक जीवन असो, सार्वजनिक जीवन असो, पावसाचं आगमन आपली मनःस्थिती बदलवून टाकतं.

भगवान जगन्नाथाची रथयात्रा आज  देशातल्या अनेक भागांमध्ये खूपच श्रद्धापूर्वक आणि उत्साहात साजरी केली जात आहे. आतातर जगातल्या काही भागांमध्येही भगवान जगन्नाथाच्या  रथयात्रेचा उत्सव साजरा केला जातो.  भगवान जगन्नाथजी यांच्याशी देशातला गरीब जोडलेला आहे.  ज्या लोकांनी डॉ . बाबासाहेब आंबेडकर यांचा अभ्यास केलेला आहे, त्यांनी पाहिलं असेल कि भगवान जगन्नाथजी यांचं मंदिर आणि त्यांच्या परंपरांची ते खूप प्रशंसा करायचे, कारण त्यामध्ये सामाजिक न्याय, सामाजिक  समरसता अंतर्निहित होते. भगवान जगन्नाथ गरीबांचे दैवत आहे  हे  खूप कमी लोकांना माहित असेल , इंग्रजीत एक शब्द आहे जगरनॉट, आणि त्याचा अर्थ आहे, एक असा भव्य रथ जो कुणीही अडवू शकत नाही  आणि या जगरनॉटच्या शब्दकोशातील अर्थात देखील असं आढळून येतं कि जगन्नाथाच्या रथाबरोबरच या शब्दाची उत्पत्ती झाली आहे आणि म्हणूनच आपण समजू शकतो कि जगानं देखील जगन्नाथाच्या या यात्रेला आपापल्या पद्धतीनं कशा प्रकारे याचं महत्व स्वीकारलं आहे. भगवान जगन्नाथजी यांच्या यात्रेनिमित्त मी सर्व देशबांधवांना शुभेच्छा देतो. आणि भगवान जगन्नाथ यांच्या श्रीचरणी वंदनही करतो.

भारताचं वैविध्य हे त्याचं वैशिष्ट्य देखील आहे, भारताचं वैविध्य ही भारताची ताकद देखील आहे. रमजानचा पवित्र महिना सर्वदूर श्रद्धेनं पवित्र भावनेसह साजरा करण्यात आला. आता ईदचा सण आहे. ईद-उल-फितरह निमित्त माझ्याकडून सर्वाना खूप-खूप शुभेच्छा. रमजान महिना पुण्य दान करण्याचा महिना आहे., आनंद वाटण्याचा महिना आहे आणि जेवढा आनंद वाटाल तेवढाच आनंदही वाढतो. चला, आपण  सर्वानी मिळून, या पवित्र सणांपासून प्रेरणा घेऊन आनंदाचा खजिना वाटत जाऊ या, देशाला पुढे नेऊ  या. रमजानच्या या पवित्र महिन्यात उत्तर प्रदेशच्या बिजनौर येथील मुबारकपूर गावाची अतिशय प्रेरक घटना माझ्यासमोर आली. आपल्या सुमारे साडे तीन हजार मुसलमान बंधू-भगिनींची कुटुंबं त्या छोट्याशा गावात राहतात, एक प्रकारे, आपल्या मुस्लिम  कुटुंबांतील  बंधू-भगिनींची लोकसंख्या तिथे जास्त आहे. या रमजानच्या काळात गावकऱ्यांनी एकत्रितपणे शौचालय बांधण्याचा निर्णय घेतला आहे.

 या वैयक्तिक शौचालयासाठी  सरकारकडूनही सहाय्य्यता मिळते आणि या सहाय्यांतर्गत अंदाजे १७ लाख रुपये त्यांना देण्यात आले. तुम्हाला ऐकून सुखद आश्चर्यही वाटेल, आनंद होईल. रमजानच्या या पवित्र महिन्यात तिथल्या आपल्या सर्व मुस्लिम बंधू-भगिनींनी सरकारकडे ते १७ लाख रुपये परत केले. आणि असं सांगितलं कि आम्ही आमचं शौचालय आमच्या मेहनतीने, आमच्या पैशानी बांधू. हे १७ लाख रुपये तुम्ही गावातल्या अन्य सुविधांसाठी खर्च करा. या पवित्र दिनाचं समाजाच्या कल्याणाच्या संधीत रूपांतर केल्याबद्दल मी मुबारकपूरच्या सर्व ग्रामस्थांचे अभिनंदन करतो. त्यांची एक-एक गोष्ट देखील खूप प्रेरणादायी आहे. आणि सर्वात महत्वाची गोष्ट म्हणजे त्यांनी मुबारकपूरला हागणदारी मुक्त केलं. आपल्याला माहित आहे कि आपल्या देशात सिक्कीम, हिमाचल आणि केरळ हे तीन प्रदेश यापूर्वीच हागणदारीमुक्त घोषित झाले आहेत. या आठवड्यात उत्तराखंड आणि हरियाणा देखील हागणदारीमुक्त घोषित होतील. मी या पाच राज्यांच्या प्रशासनाचे, सरकारचे आणि जनतेचे हे कार्य पूर्ण केल्याबद्दल विशेष आभार मानतो .

एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनात, समाजाच्या जीवनात काही चांगलं करायचं असेल तर खूप मेहनत करावी लागते हे आपण सगळेच जाणतो. जर आपलं हस्ताक्षर खराब आहे, आणि ते सुधारायचं आहे, तर बराच काळ अतिशय जागरूक राहून प्रयत्न करावे लागतात. तेव्हा कुठे शरीराच्या, मनाच्या ते अंगवळणी पडतं. स्वच्छतेचा विषयही असाच आहे. या वाईट सवयी आपल्या स्वभावाचा भाग बनल्या आहेत. आपल्या सवयींचा भाग बनल्या आहेत. यापासून मुक्ती मिळवण्यासाठी आपल्याला नियमितपणे प्रयत्न करावेच लागतील. प्रत्येकाचं लक्ष वेधून घ्यावंच लागेल. चांगल्या प्रेरणादायी घटनांचं पुन्हा-पुन्हा स्मरण करावंच लागेल. आणि मला आनंद वाटतो कि, आता  स्वच्छता हा सरकारी कार्यक्रम राहिलेला नाही. ती समाजाची, सामान्य माणसाची चळवळ बनत चालली आहे. आणि सरकारमध्ये बसलेले लोक देखील लोकसहभागातून हे कार्य पुढे नेतात, तेव्हा त्याची ताकद कित्येक पटीनं वाढते.

अलिकडेच एक अतिशय उत्तम घटना माझ्या ध्यानात आली, जी मी तुम्हाला अवश्य सांगू इच्छितो. हि घटना आहे आंध्र प्रदेशातल्या विजयनगरम  जिल्ह्यातील. तिथल्या प्रशासनाने लोकसहभागातून एक मोठं काम हाती घेतलं. १० मार्चला सकाळी ६ वाजल्यापासून १४ मार्चला सकाळी १० वाजेपर्यंत. १०० तासांचं अथक अभियान. आणि उद्दिष्ट काय होत ?  १०० तासांमध्ये ७१ ग्रामपंचायतींमध्ये १० हजार घरांमध्ये शौचालये बांधणं. आणि माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, तुम्हाला हे ऐकून आनंद होईल कि जनतेनं आणि प्रशासनानं मिळून १०० तासांमध्ये १० हजार शौचालये बांधण्याचं काम यशस्वीपणे पूर्ण केलं. ७१ गावं हागणदारीमुक्त झाली. मी सरकारमध्ये बसलेल्या लोकांचं, सरकारी अधिकाऱ्यांचं आणि विजयनगरम जिल्ह्यातल्या त्या गावच्या नागरिकांचं खूप-खूप अभिनंदन करतो, त्यांनी अथक परिश्रमांनी एक अतिशय प्रेरणादायी उदाहरण समोर ठेवलं आहे.

गेले काही दिवस 'मन कि बात' साठी जनतेकडून नियमितपणे सूचना येत असतात, NarendraModiApp  वर येतात,  MyGov.in वर येतात. पत्रांच्या माध्यमातून येतात, आकाशवाणीकडे येतात.

श्रीयुत प्रकाश त्रिपाठी यांनी आणीबाणीची आठवण काढताना लिहिलं आहे कि २५ जून हा लोकशाहीच्या इतिहासातला  एक काळा कालखंड  आहे. प्रकाश त्रिपाठी यांची लोकशाही प्रति हि जागरूकता कौतुकास्पद आहे. आणि लोकशाही हि एक व्यवस्था आहे असं नाही तर तो एक संस्कार देखील आहे. अंतर्मनातील सजगता हि मुक्तीची किंमत आहे. लोकशाहीप्रती नियमित जागरूकता आवश्यक असते आणि म्हणूनच लोकशाहीवर आघात करणाऱ्या बाबींचेही स्मरण करायचं असतं आणि लोकशाहीच्या चांगल्या बाबींच्या दिशेनं पुढे मार्गक्रमण करायचं असतं. १९७५-२५ जून ती अशी काळरात्र होती, जी कोणताही लोकशाही प्रेमी विसरू शकणार नाही. कोणताही भारतवासी विसरू शकणार नाही. एक प्रकारे देशाचं रूपांतर तुरुंगांमध्ये करण्यात आलं होतं.

विरोधी सूर दाबण्यात आला होता. जयप्रकाश नारायण यांच्यासह देशातल्या गणमान्य नेत्यांना तुरुंगात डांबण्यात आलं होत. न्यायव्यवस्था देखील संकटकाळाच्या त्या भयावह सावलीपासून वाचू शकली नव्हती.  वृत्तपत्रांना तर पूर्णपणे बेरोजगार बनवण्यात आलं होतं. आजचे पत्रकारिता जगातले विद्यार्थी, लोकशाहीत काम करणारे लोक त्या काळ्या कालखंडाचा वारंवार स्मरण करून लोकशाहीप्रती जागरूकता वाढवण्यासाठी निरंतर प्रयत्न करत आहेत आणि करत राहायला हवं. त्यावेळी अटलबिहारी वाजपेयी देखील तुरुंगात होते. जेव्हा आणीबाणीला एक वर्ष पूर्ण झालं, तेव्हा अटलजींनी एक कविता लिहिली होती आणि त्यांनी त्यावेळच्या मनस्थितीचं वर्णन आपल्या कवितेत केले आहे.

झुलसाता जेठ मास,

शरद चाँदनी उदास,

झुलसाता जेठ मास,

शरद चाँदनी उदास,

सिसकी भरते सावन का,

अंतर्घट रीत गया,

एक बरस बीत गया,

एक बरस बीत गया ||

सीखचों में सिमटा जग,

किंतु विकल प्राण विहग,

सीखचों में सिमटा जग,

किंतु विकल प्राण विहग,

धरती से अम्बर तक,

धरती से अम्बर तक,

गूंज मुक्ति गीत गया,

एक बरस बीत गया,

एक बरस बीत गया ||

पथ निहारते नयन,

गिनते दिन पल-छिन,

पथ निहारते नयन,

गिनते दिन पल-छिन,

लौट कभी आएगा,

लौट कभी आएगा,

मन का जो मीत गया,

एक बरस बीत गया ||

लोकशाहीवर प्रेम करणाऱ्यांनी मोठी लढाई लढली आणि भारतासारखा देश, एवढा मोठा विशाल देश, जेव्हा संधी मिळाली तेव्हा भारताच्या जनतेच्या नसानसात लोकशाही कशी भिनली आहे, त्या ताकदीचे दर्शन निवडणुकांच्या माध्यमातून घडवलं. जनतेच्या नसानसात भिनलेली लोकशाहीची ही भावना आपला अमर ठेवा आहे. हा वारसा आपल्याला अधिक सशक्त करायचा आहे.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, प्रत्येक भारतीयाची मान  आज जगात अभिमानानं उंचावली आहे. २१ जून २०१७- संपूर्ण जग योगमय झालं होतं. समुद्रापासून पर्वतापर्यंत लोकांनी सकाळी-सकाळी सूर्याच्या किरणांचं स्वागत योगच्या माध्यमातून केलं. असं कुठला भारतीय असेल ज्याला याचा अभिमान वाटला नसेल. असं नाही कि पूर्वी योगाभ्यास नव्हता, मात्र आज जेव्हा योगच्या धाग्यात बांधले गेले आहोत, योग जगाला जोडण्याचं कारण बनला आहे. जगातील बहुतांश सर्व देशांनी योगची हि संधी आपली संधी बनवली. चीनमधील ‘द ग्रेट वॉल ऑफ चायना’  इथं लोकांनी योगाभ्यास केला, तर पेरू इथं माचू-पिच्चू या जागतिक वारसा स्थळी समुद्र सपाटी पासून २४०० मीटर उंचीवर लोकांनी योगासने केली. फ्रान्समध्ये आयफेल टॉवरच्या छायेत लोकांनी योगाभ्यास केला. यूएई मध्ये अबुधाबी इथं ४ हजारांहून अधिक लोकांनी सामूहिक योगाभ्यास केला.

संयुक्त अरब एमिरात येथील अबुधाबी मध्ये जवळपास ४००० पेक्षा अधिक लोकांनी सामूहिक योगाभ्यास केला. अफगाणिस्तान मध्ये, हेरत येथे , भारत अफगाण मैत्री डॅम अर्थात सलमा बांध वर योगाभ्यास करून भारताच्या मैत्रीला एक वेगळा आयाम दिला. सिंगापूर सारख्या छोट्या शहरात  ७०स्थानावर कार्यक्रम   घेण्यात आलीत .  त्यांनी आठवडाभर तेथे अभियान  चालवले. संयुक्त राष्ट्रांनी आंतरराष्ट्रीय योग्य दिवसा निमित्त १० पोस्टल सेवा स्टॅम्प्स काढलेत. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या मुख्यालयात योग मास्तरांबरोबर  योग वर्गाचे आयोजन करण्यात आले होते. संयुक्त राष्ट्राचे कर्मचारी, जगातील प्रथित यश राजतज्ञ  या मध्ये समाविष्ट झाले होते.

यावर्षीही पुन्हा एकदा योगाने जागतिक विक्रम नोंदवण्याचं काम केलं. गुजरातमध्ये अहमदाबाद इथं जवळपास ५५ हजार लोकांनी एकाच वेळी योगासने करून एक नवीन जागतिक विक्रम नोंदवला. मलाही लखनौ इथं योग कार्यक्रमात सहभागी होण्याची संधी मिळाली. आणि  पहिल्यांदाच मला पावसात योगासने करण्याचं सौभाग्य लाभलं. आपल्या जवानांनी जिथे उणे २०, २५, ४० अंश तापमान असतं  त्या सियाचीन मधेही योगाभ्यास केला. आपले सशस्त्र दल असेल, सीमा सुरक्षा दल असेल, आयटीबीपी असेल, सीआरपीएफ असेल, प्रत्येकाने आपल्या कामाबरोबर योगासनांना आपला हिस्सा बनवलं आहे.

या योग दिनी मी म्हटलं होत कि तीन पिढ्या, कारण हा तिसरा आंतरराष्ट्रीय योग दिन आहे, म्हणून मी म्हटलं होत कि कुटुंबातील तीन पिढ्या एकत्रितपणे योग करत असतानाचे त्यांचं छायाचित्र मला पाठवा. काही दूरचित्रवाणी वाहिन्यांनी देखील हा मुद्दा उचलून धरला. मला  या संबंधी अनेक छायाचित्रे आली, त्यातील काही निवडक छायाचित्रे  NarendraModiApp वर संग्रहित करण्यात आली आहेत. ज्याप्रकारे संपूर्ण जगभरात योगाची चर्चा होत आहे, त्यात एक गोष्ट समोर आली कि आजचा जो आरोग्याप्रती दक्ष समाज आहे, तो तंदुरुस्तीकडून वेलनेसच्या दिशेने पावलं टाकत आहे, आणि त्यांना कळून चुकलं आहे कि तंदुरुस्तीचे महत्व तर आहेच परंतु शांती मिळवण्यासाठी योग एक उत्तम मार्ग आहे.

(साउंड बाइट #)

आदरणीय पंतप्रधान, मी, अहमदाबाद वरून  डॉक्टर अनिल सोनारा बोलतोय , सर माझा एक प्रश्न आहे कि, केरळ मध्ये आपण देत असलेल्या भाषणाच्या वेळी आम्ही आपल्याला ऐकत होतो तेंव्हा विविध ठिकाणी आपण  भेट वस्तू च्या स्वरूपात पुस्तक  देत  होता ती पद्धत आता बंद का केली?  हि पद्धत आपण गुजरात मध्ये आपल्या कार्यालय पासून अवलंबिली होती परंतु येत्या काही दिवसात पुस्तक भेट म्हणून देण्याची पद्धत आढळून येत नाही. काय आपण यावर काही तोडगा काढू शकत नाही का? ज्या द्वारे पुन्हा पुस्तक भेट देण्याची चांगली बाब देशव्यापी होऊ शकेल ?

काही दिवसांपूर्वी मला माझ्या अतिशय आवडत्या कार्यक्रमाला जाण्याची संधी मिळाली. केरळ मध्ये गेली काही वर्षे पी.एन. पनीकर प्रतिष्ठानातर्फे एक चांगला कार्यक्रम आयोजित केला जातो, आणि लोकांना पुस्तके वाचण्याची सवय लागावी, लोक पुस्तक वाचनाप्रति जागरूक व्हावे यासाठी वाचन दिन, वाचन महिना साजरा केला जातो. तर  मला त्याच्या उदघाटनाला जाण्याची संधी मिळाली. आणि मला तिथे हे देखील सांगण्यात आलं कि आम्ही बुके नाही तर बुक देतो. मला बरं वाटलं. आता मलाही जी गोष्ट माझ्या ध्यानातून निसटली होती, तिचे पुन्हा स्मरण झालं. कारण जेव्हा मी गुजरात मध्ये होतो, तेव्हा मी सरकारमध्ये एक परंपरा बनवली होती कि आपण पुष्पगुच्छ द्यायचा नाही , तर पुस्तक द्यायचं किंवा हातरुमाल   देऊन त्यानेच स्वागत करायचं.  तो देखील  खादीचा हातरुमाल, जेणेकरून खादीला चालना मिळेल. जोवर मी गुजरातमध्ये होतो, आम्हा सर्वांची सवय बनली होती मात्र इथे आल्यानंतर माझी ती सवय सुटली होती.

मात्र केरळला गेलो, आणि पुन्हा एकदा ती  सवय  जागरूक झाली. आणि मी तर आता सरकारमध्ये पुन्हा खालच्या लोकांना सूचना द्यायला सुरुवात केली आहे. आपण देखील हळू-हळू स्वभाव बनवू शकतो. पुष्पगुच्छांचे आयुष्य खूप कमी असतं. एकदा हातात घेतला कि मग ठेवून देतो. मात्र जर पुस्तक दिलं तर एक प्रकारे घराचा भाग बनतं , कुटुंबाचा भाग बनतं. खादीचा रुमाल देऊनही स्वागत केलं तर किती गरीब लोकांना मदत होईल. खर्च देखील कमी होतो आणि योग्य प्रकारे त्याचा उपयोगही होतो.  जेव्हा मी हि गोष्ट सांगत आहे, तर अशा गोष्टींचं किती ऐतिहासिक मूल्य असतं . गेल्या वर्षी मी जेव्हा इंग्लंडला गेलो होतो, तेव्हा लंडनमध्ये ब्रिटनची राणी एलिझाबेथ यांनी मला भोजनासाठी निमंत्रित केलं होतं.

एक मातृसुलभ वातावरण होतं. अतिशय प्रेमाने त्यांनी मला जेवू घातलं, मात्र नंतर त्यांनी मला अतिशय आदराने भावात्मक स्वरात एक छोटासा खादीचा आणि धाग्यांनी विणलेला एक रुमाल दाखवला आणि त्यांच्या डोळ्यांत चमक होती, त्या म्हणाल्या कि जेव्हा माझं लग्न झालं होतं तेव्हा महात्मा गांधी यांनी मला हा रुमाल भेट म्हणून दिला होता, लग्नाच्या शुभेच्छा म्हणून. किती वर्ष लोटली, मात्र राणी एलिझाबेथ यांनी महात्मा गांधी यांनी दिलेला रुमाल सांभाळून ठेवला आहे. आणि मी गेलो तेव्हा अतिशय आनंदाने, त्या मला दाखवत होत्या. आणि जेव्हा मी पाहत होतो, तेव्हा त्यांचा आग्रह होता कि मी त्याला स्पर्श करून तो पहावा. महात्मा गांधी यांची एक छोटीशी भेट त्यांच्या आयुष्याचा भाग बनली, त्यांच्या इतिहासाचा भाग बनली. मला खात्री आहे कि या सवयी रातोरात बदलत नाहीत, आणि जेव्हा कधी असे म्हणतो तेव्हा टीकेचा धनी व्हावे लागते. मात्र तरीही अशा गोष्टी सांगायला हव्यात, प्रयत्न करत राहायला हवं. आता मी असं तर नाही म्हणू शकत कि मी कुठे गेलो आणि कुणी मला पुष्पगुच्छ भेट दिला तर मी त्याला नकार देईन. असं तर नाही करू शकणार. मात्र तरीही टीका होईल, मात्र बोलत राहिलं तर हळू-हळू सुधारणा देखील होतील.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, पंतप्रधान या नात्याने अनेक प्रकारची कामे असतात. फायलींमध्ये गुंतलेलो असतो, मात्र मी माझ्यासाठी एक सवय विकसित केली आहे की मला जी पत्रे येतात, त्यातली काही पत्रे मी रोज वाचतो आणि त्यामुळे मला सामान्य माणसाशी जुळून घेण्याची संधी मिळते. वेग-वेगळ्या प्रकारची पत्रे येतात, वेग-वेगळ्या प्रकारची माणसे पत्रे लिहितात. अलीकडेच मला एक असं पत्र वाचायला मिळालं, मला वाटतं की त्या बाबत मी तुम्हाला अवश्य सांगायला हवं. दूर दक्षिण भारतातल्या तामिळ नाडू मधील मदुराई इथल्या एक गृहिणी अरुलमोझी सर्वनन यांनी मला एक पत्र पाठवलं. आणि पत्र काय होत, तर त्यांनी लिहिलं होत की त्यांनी त्यांच्या कुटुंबात मुलांचं शिक्षण वगैरे लक्षात घेऊन काही ना काही आर्थिक उपक्रम हाती घेण्याचा विचार केला, जेणेकरून कुटुंबाला थोडी आर्थिक मदत होईल.

मी मुद्रा योजनेअंतर्गत बँकेतून पैसे घेतले आणि बाजारातून काही सामान आणून त्याचा पुरवठा करण्याच्या दिशेने काम सुरु केले. तेवढ्यात माझ्या लक्षात आले की भारत सरकार ने ई-बाजारपेठ नावाची एक यंत्रणा उभारली आहे. तर मी शोधलं, हे काय आहे? काही लोकांना विचारले, मी स्वतः त्यावर नोंदणी केली आहे , मी देश वासियांना सांगू इच्छितो की,  तुम्हाला सुद्धा अशी संधी मिळाली पाहिजे यासाठी इंटरनेट वर  ई. जी

 ई एम  ला भेट द्या , एक नव्या प्रकारची व्यवस्था आहे.  जो सरकारला माल  पुरवठा करू इच्छितो , झाडू विक्री करू इच्छितो , खुर्ची विकू इच्छितो , टेबल  पाठवू  इच्छितो , तो आपले नाव त्यावर नोंदणी करू शकतो.

कुठल्या दर्जाचा माल त्याच्या जवळ आहे हे तो लिहून पाठवू शकतो तसेच विक्री किंमत तो लिहू शकतो . सरकारी विभागांना सक्तीचे आहे कि त्यांनी या पोर्टलला भेट द्यावी , जाणून घ्यायला पाहिजे की   कोणते  पुरवठादार  असे आहेत जे  वस्तू दर्जाशी तडजोड न करता  स्वस्त दर अवलंबितो.  त्याला   आदेश  द्यायला  हवे यामुळे अभिकर्ते पद्धत बंद झाली . पूर्ण पारदर्शकता आली. ढवळाढवळ होत नाही , तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून हे सर्व व्यवहार होतात. ईईजीएम च्या अंतर्गत जे लोक नोंदणी करतात, सरकारचे सर्व विभाग ते बघतात. ऐजन्ट्स नसल्याने  बऱ्याच वस्तू स्वस्त मिळतात. 

या अरुलमोझी मॅडमनी सरकारच्या या संकेतस्थळावर त्या ज्या-ज्या वस्तू पुरवू शकतात त्याची नोंदणी केली. आणि गम्मत अशी कि त्यांनी मला जे पत्रं लिहिलं आहे ते खूप रोचक आहे. त्यांनी लिहिलं आहे की एक तर त्यांना मुद्रा योजनेअंतर्गत पैसे मिळाले, त्यांचा व्यवसाय सुरु झाला, E-GEM वर मी काय पुरवू शकते, याची यादी मी लिहिली आणि मला पंतप्रधान कार्यालयाकडून ऑर्डर मिळाली. माझ्यासाठी हि नवीन बातमी होती की पंतप्रधान कार्यालयाने काय मागवल असेल. तर त्यांनी लिहिलं आहे की पंतप्रधान कार्यालयाने माझ्याकडून दोन थर्मोस विकत घेतले आणि १,६०० रुपयये मला पाठवण्यात आले. हे आहे सक्षमीकरण. हि आहे उद्यमशीलतेला प्रोत्साहन देण्याची संधी. जर अरुलमोझी यांनी मला पत्रं लिहिलं नसत तर बहुदा माझ्याही ध्यानात आलं नसतं की  E-GEM व्यवस्थेत दूरवर एक गृहिणी छोटंसं काम करत आहे, तिचा माल पंतप्रधान कार्यालयाकडून खरेदी केला जाऊ शकतो. हीच देशाची ताकद आहे. यामध्ये पारदर्शकता आहे, यामध्ये सक्षमीकरण देखील आहे, यामध्ये उद्यमशीलताही आहे,. सरकारी ई-बाजारपेठ-जीईएम. माझी इच्छा आहे कि ज्याला कुणाला अशा प्रकारे सरकारला आपला माल विकायचा आहे त्यांनी यात स्वतःला अधिकाधिक जोडून घ्यावं. मला वाटते कि किमान सरकार आणि कमाल प्रशासन याचं हे एक उत्तम उदाहरण आहे. आणि याचं उद्दिष्ट काय आहे- किमान किंमत आणि कमाल सुलभता, कार्यक्षमता आणि पारदर्शकता.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, एकीकडे आपण योगाबाबत अभिमान बाळगतो, तर दुसरीकडे अंतराळ विज्ञानात आपले जे यश आहे त्याचाही अभिमान बाळगू शकतो. आणि हेच तर भारताचे वैशिष्ट्य आहे कि जर आपले पाय योगसाधनेसाठी  जमिनीवर आहेत तर आपली स्वप्नं दूर आकाशातली क्षितिजे पार करण्यासाठी देखील आहेत. काही दिवसांपूर्वी क्रीडा क्षेत्रातही आणि विज्ञानातही भारताने खूप काही करून दाखवलं आहे. भारत आज केवळ जमिनीवरच नव्हे तर अंतराळातही आपली पताका फडकवत आहे. दोनच दिवसांपूर्वी इसरोने कार्टोसात-२ मालिकेतल्या उपग्रहासह ३० लघु उपग्रह प्रक्षेपित केले. आणि या उपग्रहांमध्ये भारताव्यतिरिक्त फ्रांस, जर्मनी, इटली, जपान, ब्रिटन, अमेरिका अशा जवळपास १४ देशांचे उपग्रह समाविष्ट होते. आणि भारताच्या या लघु उपग्रह अभियानामुळे कृषी क्षेत्रात शेतीच्या कामात, नैसर्गिक आपत्तीच्या संदर्भात बरीच मदत होईल. काही दिवसांपूर्वीची हि गोष्ट आपणा सर्वांच्या लक्षात असेल, इसरोने  ‘GSAT-19’ चे यशस्वी प्रक्षेपण केलं होतं. आणि आतापर्यंत भारताने जे उपग्रह प्रक्षेपित केले आहेत, त्यामध्ये हे सर्वात वजनदार उपग्रह होते. आणि आपल्या देशातल्या वृत्तपत्रांनी तर हत्तीच्या वजनाशी त्याची तुलना केली होती. तर तुम्ही कल्पना करू शकता कि आपल्या वैज्ञानिकांनी अंतराळ क्षेत्रात किती मोठं काम केलं आहे.

१९ जूनला मंगळ मोहिमेला १ हजार दिवस पूर्ण झाले. तुम्हा सर्वाना माहित असेल कि जेव्हा मंगळ मोहिमेसाठी आपण यशस्वीपणे कक्षेत स्थान मिळवलं होत तेव्हा हि संपूर्ण मोहीम ६ महिन्याच्या कालावधीसाठी होती. त्याचे आयुष्य सहा महिन्याचं होतं. मात्र मला आनंद वाटतो कि आपल्या वैज्ञानिकांच्या प्रयत्नांची ताकद आहे कि ६ महिने तर पार केलेच , पण १ हजार दिवसांनंतरही आपलं हे मंगळयान अभियान काम करत आहे. छायाचित्रे पाठवत आहे, माहिती देत आहे, वैज्ञानिक माहिती मिळत आहे, तर निर्धारित आयुष्यापेक्षा अधिक काळ काम करत आहे. एक हजार दिवस पूर्ण होणं आपल्या वैज्ञानिक प्रवासासाठी आपल्या अंतराळ प्रवासासाठी महत्वाची बाब आहे.

सध्या क्रीडा क्षेत्रातही आपण पाहत आहोत कि आपल्या युवकांची कामगिरी उंचावत आहे. शिक्षणाबरोबरच खेळांमध्येही आपल्या तरुण पिढीला भवितव्य दिसत असल्याचं जाणवत आहे, आणि आपल्या खेळाडूंमुळे, त्यांच्या पराक्रमामुळे, त्यांच्या कामगिरीमुळे देशाचे नाव उज्वल होत आहे. नुकतंच भारताचा बॅडमिंटनपटू किदाम्बी श्रीकांत यांनी इंडोनेशिया खुल्या स्पर्धेत विजय मिळवून देशाचा गौरव वाढवला. या विजयाबद्दल मी त्यांचे  आणि त्यांच्या प्रशिक्षकांचे मनापासून अभिनंदन करतो. काही दिवसांपूर्वी मला धावपटू पी.टी. उषा यांच्या उषा स्कुल ऑफ ऍथलेटिक्स च्या सिंथेटिक ट्रॅकच्या  उदघाटन समारंभात सहभागी होण्याची संधी मिळाली. आपण खेळांना जितके प्रोत्साहन देऊ, खेळभावनाही त्याबरोबर येईल. व्यक्तिमत्व विकासात खेळ महत्वाची भूमिका पार पाडतो. सर्वांगीण व्यक्तिमत्व विकासात खेळाचे महत्व अन्यसाधारण आहे. देशात प्रतिभावान खेळाडूंची कमतरता नाही. जर आपल्या कुटुंबातील मुलांना खेळात रस असेल, तर त्यांना संधी द्यायला हवी. त्यांना मैदानातून उचलून खोलीत बंद करून , अभ्यासासाठी प्रवृत्त केले जाऊ नये.  त्यांनी अभ्यासही करावा, त्यातही ते चमकदार कामगिरी दाखवू शकत असतील तर दाखवावी, मात्र जर खेळात त्याचे प्राविण्य आहे, आवड आहे, तर शाळा, महाविद्यालय, कुटुंब, आसपासचे लोक प्रत्येकानी त्याला बळ द्यायला हवं, प्रोत्साहन द्यायला हवं. पुढल्या ऑलिम्पिकसाठी प्रत्येकाने स्वप्नं बाळगायला हवीत.

पुन्हा एकदा माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, पावसाळी ऋतू, लागोपाठ येणारे सण, एक प्रकारे या कालखंडाची अनुभूतीच  नवीन असते. मी पुन्हा एकदा तुम्हा सर्वाना शुभेच्छा देतो. पुढल्या ‘मन कि बात’ च्या वेळी पुन्हा काही नवीन गोष्टी सांगेन.. नमस्कार.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार. या वर्षीच्या उन्हाळ्याचा विसर पडणे कठीण आहे. मात्र पावसाची वाट पाहिली जातेय. आज, मी आपल्याशी ही बातचित करत असताना रमजानचा पवित्र महिना सुरू झाला आहे. रमजानच्या पवित्र महिन्याच्या आगमनाप्रित्यर्थ मी भारतातील व विश्वभरातील लोकांना, विशेषत: मुस्लिम समुदायाला या पवित्र महिन्याच्या हार्दिक शुभेच्छा देतो. रमजानमध्ये प्रार्थना, अध्यात्म आणि दानधर्म यांना खूप महत्त्व दिले जाते. आपण हिंदुस्तानी खूप भाग्यवान आहोत, की आपल्या पूर्वजांनी अशा परंपरा निर्माण केल्या आणि आज भारत या गोष्टीचा गर्व करू शकतो, आपण सव्वाशे कोटी देशावासी या गोष्टीचा गर्व करू शकतात की जगातले सर्व संप्रदाय भारतात आहेत. हा एक असा देश आहे जिथे ईश्वरावर विश्वास ठेवणारे लोकही आहेत आणि ईश्वराला नाकारणारे लोकही आहेत. मूर्तीपूजा करणारे लोकही आहेत आणि मूर्तीपूजेला विरोध करणारे लोकही आहेत. इथे प्रत्येक प्रकारची विचारधारा, प्रत्येक प्रकारची पूजापद्धती, प्रत्येक प्रकारची परंपरा इथे आहे. आपण एकमेकांसोबत जगण्याची कला आत्मसात केली आहे. आणि शेवटी धर्म असो, संप्रदाय असो, विचारधारा असो की परंपरा असो, या साऱ्या गोष्टी आपल्याला एकच संदेश देतात – शांती, एकता आणि सद्भावनेचा. रमजानचा हा पवित्र महिना शांती, एकता आणि सद्भावनेचा हा मार्ग पुढे नेण्याच्या कामी नक्कीच सहाय्यभूत ठरेल. मी पुन्हा एकदा सर्वांना शुभेच्छा देतो.

गेल्या वेळी जेव्हा मी 'मन की बात' सांगत होतो तेव्हा मी एक शब्द वापरला होता. विशेषत: तरुणांना मी सांगितले होते, की त्यांनी काहीतरी नवे करावे, comfort zone मधून बाहेर पडावे, नवे अनुभव घ्यावेत आणि आयुष्य अशा तऱ्हेने जगण्याचे, थोडी जोखिम पत्करण्याचे, संकटांना हाक घालण्याचे हेच तर वय असते. मला हे सांगायला खूप आनंद होतो आहे की बऱ्याच लोकांनी मला यावरील प्रतिक्रिया दिल्या. वैयक्तिक स्वरूपात मला आपल्या मनातली गोष्ट सांगण्याचा उत्साह सगळ्यांनी दाखवला. मला प्रत्येक गोष्ट तर वाचता आलेली नाही, प्रत्येकाचा संदेश ऐकता आलेला नाही, इतक्या भरपूर गोष्टी आल्या आहेत. पण या संदेशांवर वरवर नजर टाकल्यावर जे काही दिसले त्यानुसार काहींनी संगीत शिकण्याचा प्रयत्न केला आहे, कुणी नव्या वाद्यांवर हात बसवण्याचा प्रयत्न करतेय, काही लोक youtube चा वापर करून नव्या गोष्टी शिकण्याचा प्रयत्न करीत आहेत, नवी भाषा शिकत आहेत. काही लोक पाककला शिकत आहेत, काही नृत्य शिकत आहेत, कुणी नाट्यशिक्षण घेत आहे. काही लोकांनी तर लिहिले आहे की आम्ही आता कविता लिहिणे सुरू केले आहे. निसर्गाला समजून घेणे, निसर्गासोबत जगणे यादृष्टीने काही लोक प्रयत्न करीत आहे. या गोष्टींचा मला खूपच आनंद झाला आहे. मी एक फोन कॉल तुम्हालाही ऐकवू इच्छितो.

"मी दीक्षा कात्याल बोलतेय. माझी वाचनाची सवय जवळजवळ सुटलीच होती म्हणूनच या सुट्ट्यांमध्ये मी वाचण्याचा निश्चय केला. जेव्हा मी स्वातंत्र्य लढ्याविषयी वाचायाला लागले तेव्हा मी अनुभवले की भारताला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यासाठी किती संघर्ष करावा लागला आहे, किती बलिदान द्यावे लागले, किती स्वातंत्र्य सैनिकांनी तुरुंगात वर्षं कंठली आहेत. भगत सिंग, ज्यांनी कमी वयात खूप काही मिळवले त्यांच्यापासून मी खूप प्रेरित झाले. म्हणूनच माझी तुम्हाला विनंती आहे की याविषयी तुम्ही नव्या पिढीला काही संदेश द्या."

मला आनंद वाटतो की तरुण पिढीला आपल्या इतिहासाविषयी, आपल्या स्वातंत्र्य सैनिकांविषयी, या देशासाठी बलिदान देणाऱ्या लोकांविषयी जाणून घेण्यात रस आहे. अगणित महापुरुषांनी स्वातंत्र्यासाठी आपले तारुण्य तुरुंगात घालवले, अनेक तरुण फाशीच्या तख्तावर चढले. काय नाही झेलले त्यांनी आणि म्हणूनच तर आज आपण स्वतंत्र भारतामध्ये श्वास घेतोय. आपण एक गोष्ट पाहिली असेल की स्वातंत्र्याच्या आंदोलनामध्ये ज्या ज्या महापुरुषांनी तुरुंगात काळ कंठला त्यांनी लिखाणाचे, अध्ययनाचे मोठे काम केले आणि त्यांच्या लिखाणानेसुद्धा भारताच्या स्वातंत्र्याला बळ दिले.

बऱ्याच वर्षांपूर्वी मी अंदमान निकोबारला गेलो होतो. तिथले सेल्युलर जेल बघायलाही गेलो होतो. आज वीर सावरकर यांची जयंती आहे. वीर सावरकरांनी तुरुंगामध्ये 'माझी जन्मठेप' हे पुस्तक लिहिले. ते कविता लिहायचे, भिंतींवर लिहायचे. छोट्याशा कोठडीत त्यांना बंद करण्यात आले होते. स्वातंत्र्याचे वेड घेतलेल्यांनी कशा यातना सोसल्या असतील. जेव्हा मी सावरकरांचे 'माझी जन्मठेप' हे पुस्तक वाचले तेव्हा त्यातूनच मला सेल्युलर जेल पाहण्याची प्रेरणा मिळाली. तिथे एक ध्वनीप्रकाश कार्यक्रमही सादर केला जातो जो खूपच प्रेरणादायी आहे. हिंदुस्थानातले असे एकही राज्य नसेल, हिंदुस्तानातील एकही भाषासमूह असा नसेल ज्यातील कुणी न कुणी स्वातंत्र्यासाठी काळ्यापाण्याची शिक्षा भोगत अंदमानच्या तुरुंगात, त्या सेल्युलर तुरुंगात आपले तारुण्य घालवले नसेल. प्रत्येक भाषा बोलणाऱ्या, प्रत्येक प्रांताच्या, प्रत्येक पिढीच्या लोकांनी या यातना सहन केल्या आहेत.

आज वीर सावरकर यांची जयंती आहे. मी देशाच्या तरुण पिढीला नक्की सांगेन की आपल्याला जे स्वातंत्र्य मिळाले आहे, त्यासाठी लोकांनी कितीतरी यातना सोसल्या, कितीतरी कष्ट झेलले. आपण जाऊन सेल्युलर जेल पाहिलेत तर त्याला काळं पाणी का म्हणायचे हे समजते. तिथे जाऊनच ते समजते. तुम्हालाही संधी मिळाली तर जरूर तिथे जा. एकप्रकारे आपल्या स्वातंत्र्याच्या लढाईचे तीर्थक्षेत्र आहे ते. तिथे जरूर जायला हवे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, 5 जून हा महिन्याचा पहिला सोमवार आहे. बाकी तर काही विशेष नाही, पण 5 जून हा एक विशेष दिवस आहे कारण हा दिवस 'विश्व पर्यावरण दिन' म्हणून साजरा केला जातो आणि या वर्षी संयुक्त राष्ट्रसंघाने या दिनासाठी निश्चित केलेला विषय आहे – connecting people to nature, लोकांना निसर्गाशी जोडणे. दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे तर back to basics किंवा मूळाकडे परतणे आणि निसर्गाशी जोडून घेणे म्हणजे काय? तर माझ्या दृष्टीने याचा अर्थ आहे, स्वत:शी जोडले जाणे, आपले आपल्याशीच नाते जोडणे. निसर्गाशी जोडले जाण्याचा अर्थ आहे आपल्या ग्रहाचे अधिक चांगले संवर्धन करणे. आणि ही गोष्ट महात्मा गांधींपेक्षा अधिक चांगल्या पद्धतीने कोण सांगू शकेल? महात्मा गांधी अनेकदा म्हणायचे – one must care about a world one will not see.' आपण जे जग पहायला असणार नाही त्याचीही चिंता करणे, त्याचीही काळजी वाहणे हे आपले कर्तव्य आहे. आणि निसर्गाची एक ताकद असते, तुम्हीच कधीतरी हे अनुभवले असेल की खूप थकून घरी आला असाल आणि एक ग्लासभर पाणी तोंडावर मारले की कसे ताजेतवाने वाटते. खूप दमून आला असाल तर खोलीच्या खिडक्या उघडून टाका, दरवाजा उघडा, ताज्या हवेत श्वास घ्या. एक नवे चैतन्य मिळते. ज्या पंचमहाभूतांपासून आपले शरीर बनलेय त्या पंचमहाभूतांशी जेव्हा संपर्क येतो तेव्हा आपल्या शरीरात एक नवे चैतन्य जागे होते, एक नवी ऊर्जा प्रकट होते. हे आपण सगळ्यांनी अनुभवलेले आहे, पण आपण कधी त्याची दखल घेत नाही, आपण त्याला एका धाग्यामध्ये, एका सूत्रामध्ये बांधत नाही. यापुढे तुम्ही जरूर पहा की जेव्हा जेव्हा आपला नैसर्गिक अवस्थेशी संपर्क येईल, आपल्या आत एक नवे चैतन्य निर्माण होईल. आणि म्हणून 5 जूनची निसर्गाशी जोडून घेण्याची वैश्विक मोहीम आपली स्वत:ची मोहीम बनायला हवी. आपल्या पूर्वजांनी पर्यावरणाचे रक्षण केले त्याचा काही लाभ आपल्याला मिळत आहे. आता आपण पर्यावरणाचे रक्षण केले तर येणाऱ्या पिढीला त्याचा फायदा मिळेल. वेदांमध्ये पृथ्वी आणि पर्यावरण यांना शक्तीचे मूळ मानले गेलेय. आपल्या वेदांमध्ये याचे वर्णन सापडते. आणि अथर्ववेद तर एकाअर्थी पाहिले तर पूर्णपणे पर्यावरणाचा सगळ्यात मोठा दिशादर्शक ग्रंथ आहे आणि तो हजारो वर्ष आधी लिहिला गेलाय. 'माता भूमि: पुत्रो अहम् पृथिव्या:' असे आपल्याकडे म्हटले गेलेय. वेदांमध्ये असे म्हटलेय की आपल्यामध्ये जी शुद्धता आहे ती पृथ्वीमुळे आहे. धरती आपली माता आहे आणि आपण तिचे पुत्र आहोत. आपण भगवान बुद्धांची आठवण काढली तर एक गोष्ट नक्कीच ठळकपणे दिसून येते की महात्मा बुद्ध यांचा जन्म, त्यांना झालेली ज्ञानप्राप्ती आणि त्यांचे महापरिनिर्वाण या तिन्ही घटना झाडाखाली घडल्या. आपल्या देशातही अनेक असे सण, अनेक अशा पूजापद्धती आहेत. सुशिक्षित लोक असोत, अशिक्षित असोत, शहरी असोत, ग्रामीण असोत, आदिवासी समाज असो, निसर्गाची पूजा, निसर्गाबद्दलचे प्रेम हे सहजपणे समाजजीवनाचा एक भाग बनलेले दिसते. पण त्याला आधुनिक शब्दांमध्ये, आधुनिक तर्कांच्या साथीने जोपासण्याची गरज आहे.

अलीकडे राज्यांमधून माझ्यापर्यंत बातम्या पोहोचत असतात. जवळजवळ सर्वच राज्यांमध्ये वृक्षारोपणाची एक खूप मोठी मोहीम चालू आहे. करोडोंच्या संख्येने वृक्ष लावले जात आहेत. यात शाळेच्या मुलांनाही सहभागी करून घेतले जातेय, सामाजिक संघटना यात सहभागी होत आहेत, स्वयंसेवी संघटना सहभागी होत आहेत, सरकार स्वत: पुढाकार घेत आहे. आपणही या वेळी, या पावसाळ्यात वृक्षारोपणाच्या या कामाला प्रोत्साहन द्यावे, आपले योगदान द्यावे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, 21 जून, आता जगासाठी 21 जून हा ओळखीचा दिवस बनला आहे. विश्वभरात हा दिवस 'जागतिक योग दिन' म्हणून ओळखला जातो. खूप कमी काळामध्ये 21 जूनचा हा 'जागतिक योग दिवस' जगाच्या प्रत्येक कानाकोपऱ्यात पसरला आहे, लोकांना एकत्र आणत आहे. एका बाजूला विश्वभरात दुही फैलवणाऱ्या अनेक शक्ती आपला विकृत चेहरा दाखवित आहेत. अशा काळात जगाला भारताकडून मिळालेली ही एक खूप मोठी देणगी आहे. योगाच्या माध्यमातून आपण विश्वाला एका सूत्रामध्ये जोडले आहे. ज्याप्रमाणे योग हा शरीर, मन, बुद्धि आणि आत्मा यांना जोडतो, त्याचप्रकारे तो आज एकत्र आणत आहे. आजच्या जीवनशैलीमुळे, धावपळीमुळे, वाढत्या जबाबदाऱ्यांमुळे तणावरहीत आयुष्य जगणे कठीण होत चालले आहे. अगदी लहान वयापासूनही या तणावपूर्ण मन:स्थितीची लागण झाल्याचे आढळून येत आहे. वाटेल ती औषधे घेत जायची आणि दिवस ढकलत रहायचे अशा या काळात तणाव-मुक्त आयुष्य जगण्यात योगाची भूमिका महत्त्वाची आहे. योग म्हणजे स्वास्थ्य आणि सुदृढता मिळवण्याचा खात्रीचा मार्ग आहे. योग हा फक्त व्यायाम नाही. शरीर-मन, विचार-आचारांतील स्वास्थ्यासह एक अंतरयात्रा चालणे, त्या अंतरर्यात्रेचा अनुभव घ्यायचा असेल तर तो योगाच्या माध्यमातून शक्य आहे. आता दोनच दिवसांपूर्वी मी जगभरातील सरकारांना, सर्व नेत्यांना पत्र लिहिले आहे.

गेल्यावर्षी मी योगाशी संबंधित काही स्पर्धांची घोषणा केली आहे, काही बक्षिसांची घोषणा केली आहे. हळुहळू त्या दिशेने काम पुढे जाईल. मला एक सूचना आली आहे आणि ही मौल्यवान कल्पना सुचिवणाऱ्यांचे मी अभिनंदन करतो. मोठीच मनोवेधक सूचना आहे. त्यांनी असे म्हटलेय की यंदाचा हा तिसरा आंतरराष्ट्रीय योग दिन आहे आणि त्यानिमित्त तुम्ही असे आवाहन करा की या दिवशी कुटुंबातील तीन पिढ्यांनी एकत्र योगासने करावीत. आजी-आजोबा, आई-बाबा, मुलगा-मुलगी- तिन्ही पिढ्यांनी एकत्र योगासने करावीत व त्याचे छायाचित्र अपलोड करावे. काल, आज आणि उद्या यांचा एक असा सुंदर मिलाफ होईल की ज्यातून योगाला एक नवा पैलू मिळेल. ही कल्पना सुचवल्याबद्दल मी आभारी आहे आणि मलाही असे वाटते की ज्याप्रकारे आपण selfie with daughter ची मोहीम चालवली होती आणि एक मोठाच रोचक अनुभव मिळाला होता त्याचप्रमाणे ही तीन पिढ्या एकत्र योगासने करतानाची छायाचित्रे देशात व जगभरात कौतुक जागवेल. जिथे जिथे तीन पिढ्या योगसाधना करीत आहेत, तिथल्या त्या तिन्ही पिढीच्या लोकांचे एकत्रित छायाचित्र तुम्ही NarendraModiApp, MyGov वर नक्की पाठवा. काल, आज आणि उद्याचे ते छायाचित्र असेल, जे सोनेरी भविष्यकाळाची खात्री देईल. मी तुम्हाला आमंत्रण देत आहे. आंतरराष्ट्रीय योग दिनाला अजूनही तीन आठवड्यांचा अवकाश आहे. आजच सरावाला लागा. मी 01 जूनपासून 21 जूनपर्यंत दररोज twitter वर योगासंबंधी काही ना काही पोस्ट टाकत जाईन, तुमच्याशी शेअर करेन. तुम्ही या तीन आठवड्यामध्ये सतत योग या विषयाचा प्राचार करा, प्रसार करा, यात लोकांना सहभागी करून घ्या. एका प्रकारे हे रोगप्रतिकारक आरोग्य संवर्धनासाठीचे आंदोलनच आहे. मी तुम्हा सर्वांना यात सहभागी होण्याचे आमंत्रण देत आहे.

जेव्हा तुम्ही लोकांनी मला आपल्या प्रमुख सेवकाची जबाबदारी सोपवलीत, जेव्हा माझ्या कार्यकाळातल्या पहिल्या 15 ऑगस्टला लाल किल्ल्यावरून प्रथमच बोलण्याची संधी मला मिळाली, त्यावेळी मी स्वच्छतेबद्दल बोललो होतो. तेव्हापासून आजपर्यंत भारताच्या वेगवेगळ्या भागांतून माझा प्रवास चालू आहे आणि मोदी काय करत आहेत, मोदी कुठे जात आहेत, मोदींनी काय काय केले यावर बारीक नजर ठेवून आहेत असे माझ्या लक्षात आले आहे. याचे कारण मला एक खूपच लक्षवेधी दूरध्वनी आला आणि त्यांनी जे सांगितले त्याप्रकारे मी क्वचितच कधी विचार केला असेल. पण ही गोष्ट ध्यानात आणल्याबद्दल मी त्यांचा आभारी आहे. हा दूरध्वनी तुम्हीही ऐका.

"नमस्कार मोदी जी, मी मुंबईहून नैना बोलत आहे. मोदी जी टीव्हीवर आणि सोशल मीडियावर मी नेहमी बघते की तुम्ही जिथे जिथे जाता तिथे साफ-सफाईवर खूपच भर दिला जातो. मुंबई असो की सूरत, तुमच्या आवाहनानुसार लोकांनी सामूहिक स्वरूपात स्वच्छतेला एक मिशन म्हणून हाती घेतलेय. मोठे तर यात सहभागी आहेतच पण मुलांमध्येही स्वच्छतेबाबत जागरुकता आली आहे. लहान मुले मोठ्या माणसांना रस्ते घाण करण्यापासून रोखताना अनेकदा दिसतात. काशीच्या घाटांवरून तुम्ही जी स्वच्छता मोहीम सुरू केली होती तिने तुमच्या प्रेरणेने एका आंदोलनाचे रूप घेतलेय."

तुमचे म्हणणे खरे आहे की मी जिथे जिथे जातो, तिथे सरकारी यंत्रणा तर स्वच्छतेचे काम करतेच पण अलीकडे समाजातही स्वच्छतेचा उत्सव साजरा होताना दिसतो. मी तिथे पोहोचण्याच्या पाच दिवस आधी, सात दिवस आधी, दहा दिवस आधी खूप मोठ्या प्रमाणात स्वच्छता कार्यक्रम हाती घेतले जातात. प्रसारमाध्यमांतूनही या प्रयत्नांना प्राधान्याने प्रसिद्धी दिली जाते. आता काही दिवसांपूर्वीच मी गुजरातमधल्या कच्छ येथे गेलो होतो. तिथे खूप मोठी स्वच्छता मोहीम चालू आहे. पण या दोन गोष्टींचा परस्परसंबंध मला जाणवला नव्हता. पण हा दूरध्वनी आल्यानंतर मी विचार केला की हो, ही गोष्ट खरी आहे. ही गोष्ट लक्षात आल्याने मला किती आनंद झाला असेल याची कल्पना आपण करू शकता आणि देशही या गोष्टींची किती छान प्रकारे दखल घेत आहे. स्वच्छतेचा संबंध माझ्या दौऱ्यांशीही जोडला जातोय याहून आनंदाची गोष्ट माझ्यासाठी दुसरी कोणती असेल? पंतप्रधानांच्या स्वागतासाठी बाकीची तयारी करण्याची सवय असतेच, पण स्वच्छता ही त्यातली प्रमुख गोष्ट बनली आहे. स्वच्छतेवर प्रेम करणाऱ्या कुणासाठीही ही गोष्ट आनंददायक आहे, प्रेरणादायी आहे. या स्वच्छतेच्या कामाला बळ पुरविणाऱ्या सर्वांचे मी आभार मानतो. कुणीतरी आणखी एक सूचना केली आहे. तशी तर ती खूपच थट्टेच्या सुरात केलेली सूचना आहे. मी हे करू शकेन की नाही, मला माहीत नाही, पण त्यांनी म्हटलेय की, मोदी जी तुम्ही आपले दौरे ठरवताना, ज्या लोकांनी तुम्हाला आमंत्रण दिलेय त्यांना स्वच्छतेसंबंधी काही प्रश्न विचारा. मला बोलवायचे असेल तर तुमच्याकडे स्वच्छतेची स्थिती कशी असेल? तुम्ही किती टन कचरा मला भेट करणार? हे विचारा आणि या आधारावरच तुम्ही आपला दौरा नक्की करा. कल्पना खूप चांगली आहे, पण मला यावर विचार करावा लागेल. मात्र हे आंदोलन उभे रहायला हवे हे तर खरे आहे आणि काहीतरी वस्तू, स्मृतीचिन्ह भेटीदाखल देण्याऐवजी स्वच्छता मोहीमेतून निघालेला अमुक टन कचरा भेटी दाखल दिला जावा ही चांगलीच गोष्ट आहे. केवढे मोठे मानवतेचे काम होईल ते. एक गोष्ट मी नक्की सांगेन, की या कचऱ्याला टाकाऊ मानू नये, ती संपत्ती आहे, एक स्त्रोत आहे. एकदा का आपण या कचऱ्याला संपत्ती मानणे सुरू केले की कचरा व्यवस्थापनाच्या कित्येक नवनव्या पद्धती आपल्यासमोर येतील. 'स्टार्ट अप' शी जोडले गेलेले युवकही नवनव्या योजना घेऊन येतील. नवनवी साधने घेऊन येतील. भारत सरकारने राज्यांतील सरकारांच्या मदतीने, शहरांच्या लोकप्रतिनिधींच्या मदतीने कचरा व्यवस्थापनाची एक मोठी मोहीम उघडण्याचे निश्चित केले आहे. 5 जून, जागतिक पर्यावरण दिनी सुमारे चार हजार शहरांमध्ये घन कचरा, द्रवरूप कचरा गोळा करण्यासाठी तशा प्रकारची साधने उपलब्ध होणार आहेत. दोन प्रकारच्या कचरापेट्या उपलब्ध करून दिल्या जातील. त्यापैकी एक हिरव्या रंगाची व दुसरी निळ्या रंगाची असेल. दोन प्रकारचा कचरा तयार होत असतो - एक ओला कचरा आणि दुसरा सुका कचरा. चार हजार शहरांमध्ये या कचरापेट्या ठेवल्या जाणार आहेत. आपण शिस्तीचे पालन करीत सुका कचरा निळ्या कचराकुंडीत आणि ओला कचरा हिरव्या कचराकुंडीत टाकावा. उदाहरणार्थ स्वयंपाकघरातून जो कचरा निघतो, मग त्यात भाज्यांची साले असतील, उरलेले अन्न असेल, अंड्याचे कवच असेल, पालापाचोळा असेल, हा सगळा ओला कचरा आहे आणि तो हिरव्या रंगाच्या कचरापेटीत टाकावा. या सगळ्या अशा गोष्टी आहेत ज्यांचा शेतामध्ये उपयोग होतो. आणि शेताचा रंग हिरवा असतो इतके जरी लक्षात ठेवलेत तरीही ओला कचरा हिरव्या कचराकुंडीत टाकायचा आहे हे लक्षात राहील. दुसऱ्या प्रकारच्या कचऱ्यामध्ये रद्दी कागद, पुठे, लोखंड, काच, कापड, प्लास्टिक, पॉलिथिन, तुटलेले डबे, रबर, धातू अशा खूप गोष्टी येतात. या सगळ्या गोष्टी म्हणजे सुका कचरा आहे. जो यंत्रामध्ये टाकून रिसायकल करावा लागतो. म्हणजे त्याची पुननिर्मिती करावी लागते. एरवी तो कधी उपयोगात आणला जाऊ शकत नाही. असा कचरा निळ्या कचराकुंडीत टाकायचा आहे. मला खात्री आहे की आपण अशी एक संस्कृती विकसित करू. स्वच्छतेच्या दिशेने आपल्याला प्रत्येक वेळी नवे पाऊल टाकतच जायचे आहे तेव्हा कुठे गांधीजींनी पाहिलेले स्वच्छतेबद्दलचे स्वप्न आपण पूर्ण करू शकू. आज मला एका गोष्टीचा उल्लेख गर्वाने करायचा आहे की केवळ एका व्यक्तीने जरी मनाशी ठाम निर्धार केला तरीही तो मोठे जनआंदोलन उभारू शकतो. स्वच्छता हे असेच एक काम आहे. काही दिवसांपूर्वी तुमच्या कानावर एक गोष्ट आली असेल. मुंबईतला सर्वात घाण समजला जाणाला वर्सोवा किनारा आज स्वच्छ, सुंदर वर्सोवा किनारा बनला आहे. हे अचानक घडलेले नाही. नागरिकांनी जवळजवळ 80-90 आठवडे सतत कष्ट करून वर्सोवा समुद्रकिनाऱ्याचा कायापालट करून टाकला. हजारो टन कचरा वेचला गेला आणि तेव्हा कुठे आज वर्सोवा समुद्रकिनारा स्वच्छ आणि सुंदर बनला. या कामाची संपूर्ण जबाबदारी Versova Residence Volunteer ( VRV) ने उचलली होती. श्री. अफरोज शाह नावाच्या सद्‌गृहस्थांनी 2015 पासून प्राणपणाने या कामाला जुंपून घेतले होते. हळुहळू काम विस्तारत गेले. त्याचे जन-आंदोलन बनले. आणि याच कामासाठी श्री. अफरोज शाह यांना संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या पर्यावरण कार्यक्रमांतर्गत खूप मोठा पुरस्कार दिला गेला. Champions Of the Earth नावाचा हा पुरस्कार मिळविणारे ते पहिले भारतीय बनले. श्री. अफरोज शाह यांचे मी अभिनंदन करतो, या आंदोलनाचे अभिनंदन करतो. ज्या प्रकारे लोक-संग्रह केल्याप्रमाणे त्यांनी संपूर्ण परिसरातील लोकांना या कामाशी जोडून घेतलं आणि त्याला जनआंदोलनाचे रूप दिले ते एक प्रेरणादायी उदाहरण आहे.

बंधू भगिनिंनो आज तुम्हाला आणखी एक गोष्ट मोठ्या आनंदाने सांगायची आहे. मला असे सांगण्यात आलेय की स्वच्छ भारत अभियानाअंतर्गत जम्मू-काश्मीरमधील 'रियासी ब्लॉक' हा भाग हगणदरीमुक्त झाला आहे. मी रियासी ब्लॉकच्या सर्व नागरिकांचे, तिथल्या प्रशासकांचे, जम्मू-काश्मीरने एक उत्तम उदाहरण घालून दिले आहे, यासाठी त्यांचे अभिनंदन करतो. आणि मला असेही सांगण्यात आले आहे की या संपूर्ण चळवळीच्या अग्रभागी जम्मू-काश्मीरमधील त्या परिसरात राहणाऱ्या महिला होत्या. त्यांनी जाणीवजागृतीसाठी तिथे मशाल मोर्चे काढले. घराघरांत, गल्ल्यागल्ल्यांतून जाऊन त्यांनी लोकांना प्रेरित केले. त्या माता-भगिनींचे मी मनापासून अभिनंदन करतो, तिथल्या प्रशासकांचे अभिनंदन करतो, ज्यांनी जम्मू-काश्मीरच्या भूमीवरील एक ब्लॉक हगणदरीमुक्त बनवून उत्तम सुरुवात केली आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, गेल्या महीना-पंधरा दिवसांपासून वर्तमानपत्रांतून, टीव्ही चॅनल्सवरून, सोशल मीडियावरून, विद्यमान सरकारच्या 3 वर्षांचा कामगिरीचा लेखाजोखा घेतला जातोय. 3 वर्षांपूर्वी तुम्ही मला आपल्या प्रमुख सेवकाची जबाबदारी दिली होती. खूप सारी सर्वेक्षणे केली गेली आहेत, खूप साऱ्या जनमत चाचण्या घेतल्या गेल्या आहेत. या सर्व प्रक्रियेला मी खूपच सकारात्मक चिन्ह म्हणून पाहतो. या तीन वर्षांच्या कार्यकाळाला प्रत्येक कसोटीवर पारखले गेले आहे. समाजाच्या प्रत्येक गटातील लोकांनी त्याचे विश्लेषण केले आहे. लोकशाहीमधील ही एक उत्तम प्रक्रिया आहे आणि माझे असे स्पष्ट मत आहे की लोकशाहीमध्ये सरकारांनी उत्तरदायी असायला हवे, जनता-जनार्दनाला आपल्या कामाचा हिशेब द्यायला हवा. ज्यांनी वेळ काढून आमच्या कामाची सखोल चिकित्सा केली, त्या सर्वांचे मी आभार मानतो. त्यात कुठे कौतुक केलं गेलंय, कुणी पाठिंबा दिला आहे, कुठे काही त्रुटी नोंदवल्या आहेत. मी या सर्वच गोष्टी महत्वाच्या मानतो. ज्यांनी टीकात्मक आणि महत्वपूर्ण प्रतिक्रिया दिल्या आहेत अशा लोकांचेही मी आभार मानतो. त्रुटींवर, कमतरतांवर प्रकाश टाकला गेला तर त्यात सुधारणा करण्याची संधी मिळते. गोष्ट चांगली असू दे, बरी असू दे, वाईट असू दे, जे काही आहे त्यातूनच शिकायचे आणि त्याच्याच आधारे पुढे जायचे आहे. विधायक टीका लोकशाहीला बळ पुरवते. एका जागरुक राष्ट्रासाठी, एका चैतन्यपूर्ण राष्ट्रासाठी ही घुसळण खूप आवश्यक असते.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मी सुद्धा तुमच्यासारखाच एक सामान्य नागरिक आहे आणि एक चांगल्या-वाईट प्रत्येक गोष्टीचा प्रभाव माझ्यावरही अगदी तसाच होतो जसा तो कोणत्याही सामान्य नागरिकाच्या मनावर होईल. 'मन की बात' ला कुणी एकतर्फी संवाद म्हणून पाहते, काही लोक यावर राजकीय दृष्टिकोनातूनही टिपण्णी करतात. पण इतक्या प्रदीर्घ अनुभवानंतर मला एक गोष्ट जाणवतेय. मी जेव्हा 'मन की बात' सुरू केली तेव्हा या गोष्टीचा मी विचार केला नव्हता. ती गोष्ट म्हणजे, 'मन की बात' या कार्यक्रमामुळे मी हिंदुस्तानातील प्रत्येक परिवाराचा सदस्य बनलो आहे. असे वाटते जणू काही मी घरीच, कुटुंबामध्ये बसून घरच्याच गोष्टींबद्दल हितगूज करत आहे. आणि अशी शेकडो कुटुंबे आहेत ज्यांनी मला ही गोष्ट लिहून कळवली आहे. आणि मी मगाशीच म्हणालो त्याप्रमाणे एक सामान्य माणूस म्हणून माझ्या मनावर या गोष्टीचा प्रभाव पडतो. दोन दिवसांपूर्वी राष्ट्रपती भवनात, माननीय राष्ट्रपती, माननीय उपराष्ट्रपती, माननीय लोकसभा अध्यक्ष महोदया या साऱ्यांनी 'मन की बात' वरील एका विश्लेषणात्मक पुस्तकाचे प्रकाशन केले. एक व्यक्ती म्हणून, एक सामान्य नागरिक म्हणून ही घटना माझ्या उत्साहात भर टाकणारी आहे. मी राष्ट्रपतीजी, उपराष्ट्रपतीजी आणि अध्यक्ष महोदया यांचे आभार मानतो की त्यांच्यासारख्या उच्च पदावरील व्यक्तींनी वेळात वेळ काढून 'मन की बात' ला हे महत्व दिले. एका तऱ्हेने 'मन की बात' ला एक नवा पैलू दिला. आमचे काही मित्र जेव्हा या 'मन की बात' पुस्तकावर काम करत होते तेव्हा त्यांनी कधीतरी माझ्याशीही चर्चा केली होती आणि नवलाची बाब म्हणजे काही काळापूर्वी जेव्हा या पुस्तकाबद्दल चर्चा सुरू झाली तेव्हा अबुधाबीस्थित अकबर साहेब नावाच्या एका कलाकाराने स्वत:हून असा प्रस्ताव ठेवला की 'मन की बात' मध्ये ज्या विषयांवर चर्चा आहे, त्याबद्दलची रेखाचित्रे ते आपल्या कलेच्या माध्यमातून बनवून देतील. या कामासाठी एक पैसाही न घेता, केवळ आपले प्रेम व्यक्त करण्यासाठी अकबर साहेब यांनी 'मन की बात'ला कलेचे रूप दिले. मी अकबर साहेब यांचा आभारी आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आपण पुन्हा भेटू तोवर देशाच्या प्रत्येक कोनाकोपऱ्या पाऊस पोहोचला असेल, ऋतू बदललेला असेल, परीक्षांचे निकाल आलेले असतील, नव्याने विद्यार्थी जीवनाची सुरुवात होणार असेल आणि पावसाच्या आगमनाबरोबरच येईल एक नवा आनंद, नवा सुगंध. चला, आपण सगळ्यांनी अशा वातावरणात निसर्गावर प्रेम करीत पुढे जाऊ या. माझ्या तुम्हाला सर्वांना खूप खूप शुभेच्छा. धन्यवाद!

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, नमस्कार! प्रत्येक 'मन की बात' भागाच्या पूर्वी देशातल्या कानाकोपऱ्यातून, प्रत्येक वयोगटातल्या लोकांकडून, 'मन की बात' संबंधी अनेक सूचना येतात. आकाशवाणीवर येतात, NarendraModiApp वर येतात, मायगव्हच्या माध्यमातून येतात, दूरध्वनीद्वारे येतात, ध्वनिमुद्रित संदेशांच्या माध्यमातून येतात आणि जेव्हा कधी-कधी मी वेळ काढून पाहतो तेव्हा माझ्यासाठी तो एक सुखद अनुभव असतो. एवढी वैविध्यपूर्ण माहिती मिळते. देशातल्या प्रत्येक कानाकोपऱ्यात शक्तीचे भांडार आहे. साधकाप्रमाणे समाजासाठी झटलेल्या लोकांचे अगणित योगदान, दुसरीकडे बहुधा सरकारची नजरच जात नसावी, अशा समस्यांचे भांडार देखील नजरेस पडते. बहुधा यंत्रणेलाही सवय झाली असावी, लोकं देखील सरावली असतील आणि मला आढळून आले कि मुलांचे कुतूहल, तरुणांची महत्वाकांक्षा, थोरा-मोठ्यांच्या अनुभवाची शिदोरी, वेगवेगळ्या प्रकारच्या गोष्टी समोर येतात. दरवेळी जेवढ्या सूचना 'मन की बात' साठी येतात, सरकारमध्ये त्यांचे सविस्तर विश्लेषण होते. सूचना कशा प्रकारच्या आहेत, तक्रारी काय आहेत, लोकांचे अनुभव काय आहेत. साधारणपणे असे आढळून आले आहे कि मनुष्याचा स्वभाव असतो दुसऱ्यांना सल्ला देण्याचा. रेल्वेमध्ये, बसमध्ये जाताना, कुणाला खोकला आला तर लगेच दुसरा येऊन सांगतो कि असे करा. सल्ला देणे, सूचना देणे, हे जणू काही आपल्याकडे स्वभावातच आहे. सुरुवातीला 'मन की बात' संबंधी जेव्हा सूचना यायच्या, सल्लारूपी शब्द ऐकू येत होते, वाचायला मिळत होते, त्यामुळे आमच्या टीमलाही असेच वाटायचे कि अनेक लोकांना बहुधा ही सवय असावी, मात्र जेव्हा आम्ही त्याकडे बारकाईने पाहण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा मी खरोखरच भारावून गेलो. बहुतांश सूचना देणारे ते लोक आहेत, माझ्यापर्यंत पोहोचण्याचा प्रयत्न करणारे ते लोक आहेत, जे खरोखरच आपल्या आयुष्यात काही-ना-काही करतात. काही तरी चांगले व्हावे यासाठी ते आपली बुद्धी, शक्ती, सामर्थ्य, परिस्थिती नुसार प्रयत्न करत असतात आणि या गोष्टी जेव्हा लक्षात आल्या, तेव्हा मला वाटले कि या सामान्य सूचना नाहीत. हे अनुभवाचे बोल आहेत. काही लोक सूचना अशासाठीही करतात कारण त्यांना वाटते जर हेच विचार तिथे, जिथे काम करत आहेत, ते विचार जर अन्य लोकांनी ऐकले आणि त्याला एक व्यापक स्वरूप मिळाले तर अनेक लोकांना लाभ होऊ शकतो. आणि म्हणूनच, त्यांची स्वाभाविक इच्छा असते कि 'मन की बात' मध्ये याचा उल्लेख व्हावा. या सर्व गोष्टी माझ्या दृष्टीने अत्यंत सकारात्मक आहेत. मी सर्वप्रथम, बहुतांश सूचना ज्या कर्मयोग्यांच्या आहेत, समाजासाठी काही-ना-काही तरी करणाऱ्या लोकांच्या आहेत, त्यांच्याप्रति मी आभार व्यक्त करतो. एवढेच नाही, एखाद्या गोष्टीचा मी जेव्हा उल्लेख करतो, तेव्हा अशा काही गोष्टी लक्षात येतात, तेव्हा खूपच आनंद होतो. गेल्या वेळी 'मन की बात' मध्ये काही लोकांनी मला सूचना केली होती, अन्न वाया जात आहे, त्यासंबंधी चिंता व्यक्त केली होती, आणि मी त्याचा उल्लेख केला होता. आणि जेव्हा उल्लेख केला, त्यांनंतर NarendraModiApp वर, माय गव्ह वर देशातल्या कानाकोपऱ्यातून अनेक लोकांनी, वाया जाणारे अन्न टाळण्यासाठी अभिनव कल्पनांसह काय-काय प्रयोग केले. मी देखील कधी विचार केला नव्हता, आज आपल्या देशात विशेषतः तरुण पिढी अनेक वर्षांपासून हे काम करत आहे. काही सामाजिक संस्था करत आहेत, हे तर आपण गेली काही वर्षं ऐकून आहोत, मात्र माझ्या देशातले तरुण या कामात सहभागी आहेत, हे तर मला नंतर समजले. अनेकांनी मला विडिओ पाठवले आहेत. अनेक ठिकाणे आहेत जिथे पोळ्यांची बँक सुरु आहे. या पोळ्यांच्या बँकेत लोक आपल्याकडच्या पोळ्या जमा करतात, भाजी जमा करतात आणि जे गरजू लोक आहेत ते तिथून घेऊन जातात. देणाऱ्यालाही समाधान मिळते, घेणाऱ्यालाही अपमानित वाटत नाही. समाजाच्या सहकार्याने कशी कामे होतात, त्याचे हे उदाहरण आहे.

आज एप्रिल महिना पूर्ण होत आहे, शेवटचा दिवस आहे. 1 मे रोजी गुजरात आणि महाराष्ट्र या राज्यांचा स्थापना दिन आहे. या निमित्त दोन्ही राज्यांच्या नागरिकांना माझ्याकडून खूप-खूप शुभेच्छा. दोन्ही राज्यांनी विकासाच्या नवनवीन शिखरांना गवसणी घालण्याचा सातत्याने प्रयत्न केला आहे. देशाच्या प्रगतीत योगदान दिले आहे आणि दोन्ही राज्यांमध्ये महापुरुषांची अखंड मालिका आणि समाजाच्या प्रत्येक क्षेत्रात त्यांचे जीवन आपल्याला प्रेरणा देत राहते आणि या महापुरुषांचे स्मरण करतानाच राज्याच्या स्थापना दिनी, 2022, स्वातंत्र्याची 75 वर्षं, आपण आपल्या राज्याला, आपल्या देशाला, आपल्या समाजाला, आपल्या शहराला, आपल्या कुटुंबाला कुठवर घेऊन जाणार याचा संकल्प करायला हवा. तो संकल्प तडीस नेण्यासाठी योजना बनवायला हव्यात आणि सर्व नागरिकांच्या सहभागाने पुढे जायला हवे. माझ्या या दोन्ही राज्यांना खूप-खूप शुभेच्छा.

एक काळ होता, जेव्हा हवामान बदल हा शैक्षणिक जगताचा विषय असायचा, चर्चासत्राचा विषय असायचा. मात्र आज, आपणा लोकांच्या दैनंदिन आयुष्यात, आपण अनुभवही घेतो, आश्चर्यही व्यक्त करतो. निसर्गानेही खेळाचे सर्व नियम बदलून टाकले आहेत. आपल्या देशात मे-जून मध्ये जो उन्हाळा असतो, तो यंदा मार्च-एप्रिल मध्ये अनुभवण्याची नामुष्की ओढवली आहे. आणि मला 'मन की बात' वर जेव्हा मी लोकांच्या सूचना घेत होतो, तर बहुतांश सूचना या उन्हाळ्याच्या दिवसांत काय करायला हवे, याबाबत लोकांनी सूचना केल्या आहेत. तसे या सर्व गोष्टी प्रचलित आहेत. नवीन काही नसते, मात्र तरीही त्यांचे पुन्हा पुन्हा स्मरण करणे खूप उपयोगी पडते.

श्रीयुत प्रशांत कुमार मिश्र, टी .एस. कार्तिक अशा अनेक मित्रांनी पक्ष्यांबद्दल चिंता व्यक्त केली आहे. त्यांनी म्हटले आहे कि व्हरांड्यात, गच्चीवर, पाणी ठेवायला हवे आणि मी पाहिले आहे कि कुटुंबातली लहान-लहान मुले हे काम आवडीने करतात. एकदा का त्यांना कळले कि हे पाणी का भरायचे कि ते दिवसभरात 10 वेळा डोकावून पाहतात कि जे भांडे ठेवलेले आहे त्यात पाणी आहे कि नाही आणि पाहत राहतात कि पक्षी आले कि नाही. आपल्याला वाटते कि हा त्यांचा खेळ चालला आहे, मात्र खरोखरच लहान मुलांच्या मनात या संवेदना जागवण्याचा एक अदभुत अनुभव असतो. तुम्ही देखील कधी बघा पशु-पक्ष्यांचा थोडासा लळा एका नव्या आनंदाची अनुभूती करून देतो.

काही दिवसांपूर्वी मला गुजरात इथून श्रीयुत जगत भाई यांनी एक पुस्तक पाठवले आहे, 'Save The Sparrows’ आणि यात त्यांनी चिमण्यांची संख्या जी कमी होत आहे त्याबाबत चिंता तर व्यक्त केली आहेच, मात्र त्यांनी स्वतः अभियान स्वरूपात त्यांच्या संरक्षणासाठी काय प्रयोग केले, काय प्रयत्न केले, खूप छान वर्णन या पुस्तकात केले आहे. तसे आपल्या देशात, पशु-पक्षी, निसर्ग त्यांच्यासोबत सह-जीवन या रंगाने आपण रंगलेलो आहोत, मात्र तरीही हे आवश्यक आहे कि सामूहिकपणे अशा प्रयत्नांना बळ द्यायला हवे. जेव्हा मी गुजरातमध्ये मुख्यमंत्री होतो, तेव्हा 'दाऊदी बोहरा समाज'चे धर्मगुरू सैय्यदना साहेब यांना शंभर वर्ष पूर्ण झाली होती. ते 103 वर्ष जगले. आणि त्यांच्या शंभरीनिमित्त बोहरा समाजाने बुरहानी प्रतिष्ठानद्वारा चिमण्या वाचवण्यासाठी एक खूप मोठे अभियान राबवले होते. त्याचा शुभारंभ करण्याची मला संधी मिळाली होती. सुमारे 52 हजार बर्ड फीडर्स त्यांनी जगातल्या कानाकोपऱ्यात वितरित केली होती. जागतिक विक्रमांच्या गिनीज बुकमध्ये त्याला स्थान मिळाले आहे. कधी-कधी आपण इतके व्यस्त असतो, वृत्तपत्र टाकणारा, दूध देणारा, भाजीवाला, पोस्टमन, कुणीही आपल्या घराच्या दारी येते, मात्र आपण विसरून जातो कि उन्हाळ्याचे दिवस आहेत, जरा त्याला पाणी हवे का ते विचारू या. तरुण मित्रांनो, तुमच्याबरोबर देखील मला काही गप्पा मारायच्या आहेत. मला कधी-कधी काळजी वाटते कि आपल्या तरुण पिढीतल्या अनेकांना आरामदायी आयुष्य व्यतीत करायला मजा वाटते. आई-वडीलही एका बचावात्मक अवस्थेत त्यांचे संगोपन करत असतात. अन्य काही दुसऱ्या टोकाचेही असतात, मात्र बहुतांश आरामदायी अवस्था वाले नजरेस पडतात. आता परीक्षा संपल्या आहेत. सुटीची मजा घेण्याच्या योजना बनल्या असतील. उन्हाळी सुट्टी, उष्मा असूनही जरा बरे वाटते. मात्र मी एक मित्र या नात्याने तुमची सुट्टी कशी जावी, यासंबंधी काही बोलायचे आहे. मला खात्री आहे काही लोक नक्की प्रयोग करतील आणि मला सांगतिलही. तुम्ही या सुट्टीचा उपयोग, मी तीन प्रस्ताव देतो, त्यापैकी तिन्ही केलेत तर खूपच चांगली गोष्ट आहे, मात्र तीनापैकी एखादा करण्याचा प्रयत्न करा. हे पहा कि नवा अनुभव असेल, प्रयत्न करा कि नवीन कौशल्याची संधी साधा, प्रयत्न करा कि ज्या विषयाबाबत ना कधी ऐकले आहे, ना पाहिले आहे, ना कधी विचार केला आहे, ना माहिती आहे, मात्र तरीही तिथे जाण्याची इच्छा आहे आणि जा तिथे. नवीन जागा, नवा अनुभव, नवीन कौशल्य. कधी-कधी एखादी गोष्ट टीव्हीवर पाहणे किंवा पुस्तकात वाचणे किंवा परिचितांकडून ऐकणे आणि ती गोष्ट स्वतः अनुभवणे, दोन्हींमध्ये जमीन-आस्मानाचा फरक आहे. मी तुम्हाला विनंती करेन कि या सुट्टीत तुम्हाला जे काही कुतूहल आहे त्याबाबत जाणून घेण्याचा प्रयत्न करा, नवीन प्रयोग करा. प्रयोग सकारात्मक असावा, आरामदायी वृत्तीच्या बाहेर नेणारा असावा. आपण मध्यमवर्गीय कुटुंबातले आहोत, सुखी कुटुंबातले आहोत. काय मित्रांनो, कधी इच्छा होते का आरक्षणाशिवाय रेल्वेच्या द्वितीय श्रेणीतून तिकीट काढून चढण्याची, किमान 24 तासांचा प्रवास करण्याची, काय अनुभव येतो. त्या प्रवाशांच्या गप्पा काय आहेत, ते स्थानकावर उतरल्यावर काय करतात, बहुधा वर्षभर जे शिकू शकणार नाही ते 24 तासांच्या आरक्षणाशिवाय, गर्दीने तुडुंब भरलेल्या गाडीत झोपायलाही न मिळणे, उभ्या-उभ्या प्रवास करणे. कधी तरी अनुभव घ्या. मी असे नाही म्हणत पुन्हा पुन्हा करा, एकदा तर करा. संध्याकाळची वेळ, आपला फुटबॉल घेऊन, व्हॉलीबॉल घेऊन किंवा कोणतेही खेळाचे साहित्य घेऊन तद्दन गरीब वस्तीत जा. त्या गरीब मुलांबरोबर स्वतः खेळा, तुम्ही बघा, बहुधा आयुष्यात खेळाचा आनंद यापूर्वी कधी मिळाला नसेल, असा तुम्हाला मिळेल. समाजात अशा प्रकारचे आयुष्य जगणाऱ्या मुलांना जेव्हा तुमच्याबरोबर खेळण्याची संधी मिळेल, तुम्ही कधी विचार केला आहे, त्यांच्या आयुष्यात किती मोठा बदल होईल. आणि मला खात्री आहे एकदा गेलात, पुन्हा-पुन्हा जावंसे वाटेल. हा अनुभव तुम्हाला खूप काही शिकवेल. अनेक स्वयंसेवी संस्था सेवादायी काम करत असतात. तुम्ही तर गुगल गुरूशी जोडलेले आहात, त्यावर शोधा. अशाच एखाद्या संघटनेबरोबर 15 दिवस, 20 दिवसांसाठी सहभागी व्हा, जा, जंगलांमध्ये जा. कधी-कधी खूप उन्हाळी शिबिरे असतात. व्यक्तिमत्व विकासाची असतात, अनेक प्रकारच्या विकासाची असतात, त्यात सहभागी होऊ शकता. मात्र त्याचबरोबर कधी तुम्हाला वाटते कि तुम्ही असे उन्हाळी शिबीर केले आहे, व्यक्तिमत्व विकासाचा अभ्यासक्रम केला आहे. तुम्ही कोणताही मोबदला न घेता समाजातल्या त्या लोकांपर्यंत पोहोचा ज्यांना अशी संधी मिळाली नाही आणि जे तुम्ही शिकला आहात, त्यांना शिकवा. कसे करायचे असते, तुम्ही त्यांना शिकवू शकता. मला या गोष्टींचीही चिंता सतावतेय कि तंत्रज्ञान अंतर कमी करण्यासाठी आले, तंत्रज्ञान सीमा संपवण्यासाठी आले. मात्र त्याचा दुष्परिणाम असा झाला आहे कि एकाच घरात सहा लोक एकाच खोलीत बसलेले आहेत मात्र अंतर इतके कि कल्पनाच करू शकत नाही. का? प्रत्येक जण तंत्रज्ञानामुळे दुसरीकडे व्यस्त झाला आहे. सामूहिकता हा देखील एक संस्कार आहे. सामूहिकता एक शक्ती आहे. दुसरे मी म्हटले कि कौशल्य. तुम्हाला वाटत नाही का कि नवीन काहीतरी शिकावे. आज स्पर्धेचं युग आहे. परीक्षेमध्ये एवढे बुडालेले असता. जास्तीत जास्त गुण मिळवण्यासाठी मेहनत करता, गुंतून जाता. सुट्ट्यांमध्येही कुठला ना कुठला प्रशिक्षण वर्ग सुरूच असतो, पुढच्या परीक्षेची चिंता असते. कधी-कधी भीती वाटते कि आपली तरुण पिढी रोबो तर होत नाही ना. यंत्राप्रमाणे तर जगत नाही ना.

मित्रांनो, आयुष्यात खूप-काही बनण्याचे स्वप्न, चांगली गोष्ट आहे, काही तरी करून दाखवण्याचा विचार चांगली गोष्ट आहे, आणि करायलाही हवे. मात्र हे देखील पहा कि आपल्या आत जो मानवी घटक आहे, तो कुठे कंटाळत तर नाही ना, आपण मानवी गुणांपासून कुठे दूर तर जात नाही ना. कौशल्य विकासात या पैलूवर थोडा भर देता येऊ शकेल का. तंत्रज्ञानापासून दूर, स्वतःबरोबर वेळ व्यतीत करण्याचा प्रयत्न. संगीतातले एखादे वाद्य शिका, कुठल्या नवीन भाषेतली 5-50 वाक्य शिका, तामिळ असेल, तेलगू असेल, आसामी असेल, बांगला असेल, मल्याळम असेल, गुजराती असेल, मराठी असेल, पंजाबी असेल. किती वैविध्याने नटलेला देश आहे आणि नीट पाहिले तर आपल्याच आजूबाजूला कुणी ना कुणी शिकवणारा मिळू शकतो. पोहता येत नसेल तर पोहणे शिका, चित्रे काढा, भले उत्तम चित्र येणार नाही मात्र काहीतरी कागदावर उमटवण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या आत जी संवेदना आहे ती प्रकट व्हायला लागेल. कधी कधी छोटी छोटी कामे ज्याला आपण म्हणतो- आपल्याला, का नाही इच्छा होत, आपण शिकायचे. तुम्हाला गाडी चालवायला शिकावंस वाटते. कधी ऑटो रिक्षा शिकावी असे वाटते का. तुम्ही सायकल तर चालवता, मात्र तीन चाकी सायकल जी लोकांना घेऊन जाते- कधी चालवायचा प्रयत्न केला आहे का. तुम्ही बघा हे सर्व नवीन प्रयोग, हे कौशल्य असे आहे तुम्हाला आनंदही देईल आणि आयुष्याला एका चौकटीत जे बांधले आहे ना त्यातून तुम्हाला बाहेर काढेल. चाकोरीबाहेरचे काहीतरी करा मित्रांनो. आयुष्य बनवायची हीच तर संधी असते. आणि तुम्ही विचार करत असाल कि सर्व परीक्षा संपल्या, कारकीर्दीच्या नव्या वळणावर जाईन तेव्हा शिकेन तर ती संधी तर येणार नाही. मग तुम्ही दुसऱ्या गडबडीत अडकाल आणि म्हणूनच मी तुम्हाला सांगतो, जर तुम्हाला जादू शिकण्याचा छंद आहे तर पत्त्यांची जादू शिका. आपल्या मित्र-मंडळींना जादू दाखवत राहा. काही ना काही अशा गोष्टी ज्या तुम्हाला माहित नाहीत त्या जाणून घेण्याचा प्रयत्न करा, त्याचा तुम्हाला नक्की फायदा होईल. तुमच्या आतील मानवी शक्तीला चेतना मिळेल. विकासासाठी खूप चांगली संधी बनेल. मी माझ्या अनुभवातून सांगतो जगाकडे पाहून जितके आपल्याला शिकायला समजून घ्यायला मिळते ज्याची आपण कल्पना करू शकत नाही. नवीन नवीन जागा, नवनवीन शहरे, नवनवीन नगर, नवीन गावे, नवीन परिसर. मात्र जाण्यापूर्वी कुठे जात आहात त्याचा अभ्यास आणि गेल्यानंतर एखाद्या जिज्ञासूप्रमाणे ते पाहणे, समजून घेणे, लोकांशी चर्चा करणे, त्यांना विचारणे हे जर प्रयत्न केले तर ते पाहण्याचा आनंद काही वेगळाच असेल. तुम्ही नक्की प्रयत्न करा आणि ठरवा, प्रवास जास्त करू नका. एका ठिकाणी गेल्यांनंतर तीन दिवस, चार दिवस राहा. नंतर दुसऱ्या ठिकाणी जा, तिथे तीन दिवस, चार दिवस राहा. यातून तुम्हाला खूप काही शिकायला मिळेल. तुम्ही जेव्हा जाल तेव्हा मला नक्की तिथला फोटो पाठवा. काय नवीन पाहिले? कुठे गेला होतात? तुम्ही हॅश टॅग इनक्रेडिबल इंडिया याचा वापर करून आपले अनुभव सांगू शकता.

मित्रांनो, यावेळी भारत सरकारनेही तुमच्यासाठी खूप छान संधी दिली आहे. नवीन पिढी तर रोख व्यवहारांतून जवळजवळ मुक्त होत आहे. त्यांना रोखीची गरज नाही. ते डिजिटल चलनावर विश्वास ठेवू लागले आहेत. तुम्हीही करता मात्र या योजनेतून तुम्ही कमाई देखील करू शकता- तुम्ही विचार केला आहे. भारत सरकारची एक योजना आहे. जर भीम ऍप जे तुम्ही डाऊनलोड करत असाल, तुम्ही वापरत देखील असाल. मात्र दुसऱ्या कुणालातरी वापरायला सांगा. दुसऱ्या कुणालाही याच्याशी जोडा आणि त्या नवीन व्यक्तीने जर तीन व्यवहार केले, आर्थिक व्यवहार तीन वेळा केले, तर हे काम केल्याबद्दल तुम्हाला 10 रुपये मिळू शकतात. तुमच्या खात्यात सरकारकडून 10 रुपये जमा होतील. जर दिवसभरात तुम्ही 20 लोकांकडून करवून घेतले तर संध्याकाळपर्यंत 200 रुपये कमवू शकता. व्यापाऱ्यांचीही कमाई होऊ शकते, विद्यार्थ्यांचीही कमाई होऊ शकते. आणि ही योजना 14 ऑक्टोबरपर्यंत आहे. डिजिटल भारत घडवण्यात तुमचे योगदान असेल. नवीन भारताचे तुम्ही एक पहारेकरी बनाल, तर सुट्टीही आणि त्याचबरोबर कमाई देखील. रिफर अँड अर्न.

सर्वसाधारणपणे आपल्या देशात व्हीआयपी संस्कृतीप्रति एक तिरस्काराचे वातावरण आहे मात्र ते इतके खोलवर आहे-हे मला अलिकडेच अनुभवायला मिळाले. जेव्हा सरकारने ठरवले कि आता भारतात कितीही मोठी व्यक्ती का असेना, ती आपल्या गाडीवर लाल दिवा लावून फिरणार नाही. ते एक प्रकारे व्हीआयपी संस्कृतीचे प्रतीक बनले होते, मात्र अनुभव हे सांगत होता कि लाल दिवा तर वाहनावर लागत होता, गाडीवर लागत होता, मात्र हळूहळू तो डोक्यात घुसायचा आणि डोक्यात ही व्हीआयपी संस्कृती खोलवर रुजली आहे. आता केवळ लाल दिवाच गेला आहे, त्यामुळे कुणी हा दावा करू शकणार नाही कि डोक्यात जो लाल दिवा घुसला आहे तो बाहेर आला असेल. मला एक खूप रोचक दूरध्वनी आला आहे. या दूरध्वनीत त्यांनी धास्तीदेखील व्यक्त केली आहे मात्र यावेळी या दूरध्वनीतून एवढा अंदाज येतो कि सामान्य माणसाला या गोष्टी आवडत नाहीत. त्याला यात एक प्रकारचा अलिप्तपणा वाटतो.

"नमस्कार पंतप्रधानजी, मी शिवा चौबे बोलते आहे, जबलपूर मध्य प्रदेश इथून. मला सरकारच्या लाल दिव्यावरील बंदीबाबत थोडे बोलायचे आहे. मी वृत्तपत्रात एक ओळ वाचली, ज्यात लिहिले होत “every Indian is a VIP on a road” हे ऐकून मला खूप अभिमान वाटला आणि आनंदही झाला कि आज माझा वेळ देखील तितकाच महत्त्वाचा आहे. मला वाहतूक कोंडीत अडकायचे नाही आणि मला कुणासाठी थांबायचेही नाही. म्हणून या निर्णयासाठी मला तुमचे मनापासून आभार मानायचे आहेत. आणि हे जे तुम्ही स्वच्छ भारत अभियान राबवले आहे, यातून आपला देशच केवळ स्वच्छ होत नाहीये तर आपल्या रस्त्यावरून अतिमहत्वाच्या व्यक्तींची दादागिरीही नाहीशी होत आहे-यासाठी धन्यवाद."

सरकारी निर्णयाद्वारे लाल दिव्याचे जाणे हा तर व्यवस्थेचा एक भाग आहे. मात्र मनातूनही आपल्याला प्रयत्नपूर्वक ते काढून टाकायचे आहे. आपण सर्वानी मिळून जागरूक प्रयत्न केले तर काढता येईल. नवीन भारताची आपली संकल्पना हीच आहे कि देशात व्हीआयपीच्या ऐवजी ईपीआयचे महत्व वाढावे आणि जेव्हा मी व्हीआयपीच्या जागी ईपीआय म्हणतो तेव्हा माझी भावना स्पष्ट आहे- एव्हरी पर्सन इज इम्पॉर्टन्ट. प्रत्येक व्यक्तीचे महत्व आहे, प्रत्येक व्यक्तीचे माहात्म्य आहे. सव्वाशे कोटी देशबांधवांचे महत्व स्वीकारले, सव्वाशे कोटी देशबांधवांचे माहात्म्य आपण स्वीकारले तर महान स्वप्ने पूर्ण करण्यासाठी किती मोठी शक्ती एकवटेल. आपण सर्वानी मिळून करायचे आहे.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, मी नेहमी म्हणत असतो कि आपण इतिहास, आपली संस्कृती, आपली परंपरा यांचे पुन्हा पुन्हा स्मरण करावे. त्यातून आपल्याला ऊर्जा मिळते, प्रेरणा मिळते. यावर्षी आपण सव्वाशे कोटी देशबांधव संत रामानुजाचार्य यांची एक हजारावी जयंती साजरी करत आहोत. काही ना काही कारणामुळे आपण इतके अडकले गेलो, एवढे छोटे झालो कि जास्तीत जास्त शताब्दीपर्यंतचाच विचार करत राहिलो. जगभरातल्या अन्य देशांसाठी तर शताब्दीचे खूप महत्व असेल. मात्र भारत इतका प्राचीन देश आहे कि त्याच्या नशिबात हजार वर्ष आणि हजार वर्षांहूनही जुन्या आठवणी साजऱ्या करण्याची संधी आपल्याला मिळालेली आहे. एक हजार वर्षांपूर्वीचा समाज कसा होता? त्यांची विचारसरणी कशी होती? थोडी कल्पना तर करा. आजही सामाजिक रूढी प्रथा तोडायच्या म्हटले तर किती अडचणी येतात. एक हजार वर्षांपूर्वी कसे होत असेल? खूप कमी लोकांना माहित असेल कि रामानुजाचार्यजी यांनी समाजात ज्या कुप्रथा होत्या, उच्च-नीच असा भेदभाव होता, स्पृश्य-अस्पृश्यचा भेदभाव होता, जातीवादाची भावना होती त्याविरोधात खूप मोठा लढा दिला होता. स्वतः त्यांनी आपल्या आचरणातून समाज ज्यांना अस्पृश्य मानायचा त्यांना आपलेसे केले होते. हजार वर्षांपूर्वी त्यांच्या मंदिर प्रवेशासाठी त्यांनी आंदोलन केले होते आणि यशस्वीपणे मंदिर प्रवेश करवला होता. आपण किती भाग्यवान आहोत कि प्रत्येक युगात आपल्या समाजातल्या वाईट चालीरीती नष्ट करण्यासाठी आपल्या समाजातूनच महापुरुष जन्माला आले आहेत. संत रामानुजाचार्यजी यांची एक हजारावी जयंती साजरी करत असताना, सामाजिक ऐक्यासाठी, संघटनेत ताकद आहे- ही भावना जागवण्यासाठी त्यांच्याकडून आपण प्रेरणा घ्यावी.

भारत सरकार देखील 1 मे रोजी संत रामानुजाचार्य यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ एक टपालतिकीट प्रकाशित करणार आहे. मी संत रामानुजाचार्यजी यांना आदरपूर्वक वंदन करतो, आदरांजली वाहतो.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, उद्याच्या 1 मे चे आणखी एक महत्व आहे. जगभरातल्या अनेक भागांमध्ये तो कामगार दिन म्हणूनही साजरा केला जातो. आणि जेव्हा कामगार दिनाचा विषय निघतो, श्रमाची चर्चा होते, कामगारांची चर्चा होते, तेव्हा मला बाबासाहेब आंबेडकरांची आठवण येणे अगदी स्वाभाविक आहे. आणि खूप कमी लोकांना माहित असेल कि आज कामगारांना ज्या सवलती मिळाल्या आहेत, जो आदर मिळाला आहे, त्यासाठी आपण बाबासाहेबांचे आभारी आहोत. कामगारांच्या कल्याणासाठी बाबासाहेबांनी दिलेले योगदान अविस्मरणीय आहे. आज जेव्हा मी बाबासाहेब यांच्याबद्दल बोलतोय, संत रामानुजाचार्यजी यांच्याबाबत बोलतोय, तर 12व्या शतकातले कर्नाटकचे महान संत आणि सामाजिक सुधारक जगत गुरु बस्वेश्वरजी यांचीही आठवण येते. कालच मला एका समारंभात जायची संधी मिळाली. त्यांच्या वचनामृत संग्रहाचे लोकार्पण करण्याचा कार्यक्रम होता. 12व्या शतकात कन्नड भाषेत त्यांनी श्रम, श्रमिक यावर सखोल विचार मांडले आहेत. कन्नड भाषेत त्यांनी म्हटले होते - "काय कवे कैलास", त्याचा अर्थ असा आहे- तुम्ही तुमच्या मेहनतीनेच भगवान शंकराच्या घराची कैलाशची प्राप्ती करू शकता, म्हणजेच कर्म केल्यानेच स्वर्ग प्राप्त होतो. दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे तर श्रम हेच शिव आहे. मी पुन्हा-पुन्हा 'श्रमेव जयते' बाबत बोलत असतो. श्रम प्रतिष्ठेबाबत बोलतो. मला चांगले आठवतेय भारतीय मजदूर संघाचे जनक आणि चिंतक ज्यांनी कामगारांसाठी खूप चिंतन केले असे श्रीयुत दत्तोपंत ठेंगडी म्हणायचे - एकीकडे माओवादाने प्रेरित विचार होते कि जगातल्या मजुरांनी एक व्हावे. आणि दत्तोपंत ठेंगडी म्हणायचे कामगारांनो या, जगाला एकत्र आणा. एका बाजूला म्हटले जात होते - जगातल्या कामगारांनी एकत्र यायला हवे. भारतीय चिंतनातून निघालेल्या विचारप्रवाहाला अनुसरून दत्तोपंत ठेंगडी म्हणायचे- कामगारांनो जगाला एक करा. आज जेव्हा कामगारांबद्दल बोलतो, तेव्हा दत्तोपंत ठेंगडी यांची आठवण येणे खूप स्वाभाविक आहे.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, काही दिवसांनंतर आपण बुद्ध पौर्णिमा साजरी करू. जगभरात भगवान बुद्ध यांच्याशी जोडलेले लोक उत्सव साजरा करतात. जग आज ज्या समस्यांचा सामना करत आहे, हिंसा, युद्ध, विनाश, शस्त्रांची स्पर्धा, जेव्हा असे वातावरण पाहतो तेव्हा बुद्धांचे विचार खूपच प्रासंगिक वाटतात. आणि भारतात तर अशोकचे जीवन युद्ध ते बुद्ध या प्रवासाचे उत्तम प्रतीक आहे. माझे सौभाग्य आहे कि बुद्ध पौर्णिमेच्या या महान पर्वानिमित्त संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या वतीने वेसक दिन साजरा केला जातो. यावर्षी तो श्रीलंकेत साजरा होणार आहे. या पवित्र पर्वानिमित्त मला श्रीलंकेत भगवान बुद्ध यांना आदरांजली वाहण्याची एक संधी मिळेल. त्यांच्या स्मृतींना उजाळा देण्याची संधी मिळेल.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, भारतात नेहमी 'सबका साथ-सबका विकास' हा मंत्र घेऊन पुढे जाण्याचा प्रयत्न केला आहे. आणि जेव्हा आम्ही 'सबका साथ-सबका विकास' म्हणतो तेव्हा तो केवळ भारतात नाही जागतिक संदर्भातही असतो. अनेक प्रकल्प सुरु असतात. 5 मे रोजी भारत दक्षिण-आशिया उपग्रह प्रक्षेपित करेल. या उपग्रहाची क्षमता आणि त्याच्याशी संबंधित सुविधा दक्षिण आशियाचे आर्थिक तसेच विकास विषयक प्राधान्यक्रम पूर्ण करण्यात खूप सहाय्य्यभूत ठरतील. मग ते नैसर्गिक साधनसंपत्तीचं मॅपिंग करणे असेल, दूर-औषध क्षेत्र असेल, शिक्षण क्षेत्र असेल किंवा अधिक सखोल माहिती तंत्रज्ञान जोडणी असेल, लोकांमधील संपर्काचा प्रयत्न असेल. दक्षिण आशियाच्या या उपग्रहामुळे आपल्या संपूर्ण प्रदेशाला पुढे जाण्यासाठी मदत होईल. संपूर्ण दक्षिण आशियाबरोबर सहकार्य वाढवण्यासाठी भारताचे एक महत्वपूर्ण पाऊल आहे - अमूल्य भेट आहे. दक्षिण अशियाप्रती आपल्या कटिबद्धतेचे हे एक उपयुक्त उदाहरण आहे. दक्षिण आशियाई देश, जे या दक्षिण आशिया उपग्रहाशी जोडलेले आहेत त्या सर्वांचे या महत्वपूर्ण प्रयत्नासाठी स्वागत करतो, शुभेच्छा देतो.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, उष्मा खूप वाढला आहे, आपल्या माणसांनाही जपा, स्वतःलाही जपा. खूप-खूप शुभेच्छा, धन्यवाद.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आपणा सर्वांना नमस्कार. देशाच्या बहुतेक भागात बरीच कुटुंब आपल्या मुलांच्या परीक्षेत व्यस्त असतील. ज्यांच्या परीक्षा झाल्या आहेत, तिथे थोडे तणावमुक्त वातावरण असेल आणि ज्यांच्या परीक्षा अजूनही सुरू आहेत, त्या घरांमध्ये थोडा-फार तणाव असेलच, असेल. पण यावेळी मी हेच सांगेन, की मागच्या वेळी मी ‘मन की बात’ मधून विद्यार्थ्यांना जे सांगितले  होते, ते पुन्हा ऐका. परीक्षेच्या वेळी त्या गोष्टी नक्कीच आपल्याला उपयोगी पडतील.

आज २६ मार्च आहे. २६ मार्च हा बांगलादेशाचा स्वातंत्र्यदिन आहे. अन्यायाविरुद्ध एक ऐतिहासिक लढाई, वंग-बंधुंच्या नेतृत्वात बांगलादेशातील जनतेचा अभुतपूर्व विजय. आजच्या या महत्वपूर्ण दिवशी, मी बांगलादेशातील नागरिक बंधु-भगिनींना स्वातंत्र्य दिनाच्या अनेक-अनेक शुभेच्छा देतो आणि अशी इच्छा करतो की, बांगलादेशाची प्रगती व्हावी, विकास व्हावा, बांगलादेशवासियांना मी विश्वास देतो, की भारत, बांगलादेशाचा एक समर्थ सहकारी आहे. एक चांगला मित्र आहे आणि आम्ही खांद्याला खांदा लावून या संपूर्ण विभागात शांतता, सुरक्षा आणि विकासात आपला सहभाग देत राहू.

आम्हा सर्वांना या गोष्टीचा अभिमान आहे की, रविंद्रनाथ टागोर, त्यांच्या आठवणी हा आपला एक सामायिक वारसा आहे. बांगलादेशाचे राष्ट्रगीत ही देखील गुरुदेव रविंद्रनाथ टागोर यांची रचना आहे. गुरुदेव टागोरांच्याबाबतीत एक रोचक गोष्ट अशीही आहे की, १९१३ मध्ये नोबेल पुरस्कार मिळवणारे ते पहिले अशियाई व्यक्तीच नव्हते, तर इंग्रजांनी त्यांना ‘नाईटहूड’ हा किताबही दिला होता. जेव्हा १९१९मध्ये जालियनवाला बागेत इंग्रजांनी नागरिकांची मोठ्या प्रमाणात निर्घृण हत्या केली, तेव्हा रविंद्रनाथ टागोर त्या महापुरुषांपैकी होते, ज्यांनी या घटनेविरुद्ध आपला आवाज बुलंद केला होता. हा तोच कालखंड होता, जेव्हा १२ वर्ष वयाच्या एका मुलाच्या मनावर या घटनेचा विलक्षण परिणाम झाला होता. किशोरावस्थेत शेतात, मळ्यात हसणाऱ्‍या, बागडणाऱ्‍या त्या मुलाला जालियनवाला बागेतील नृशंस नरसंहाराने, जीवनाची एक नवी प्रेरणा दिली होती. १९१९ मध्ये १२ वर्षे वयाचा तो बालक भगत, म्हणजेच आपल्या सर्वांचे लाडके, आपल्या सर्वांचं प्रेरणास्थान शहीद भगतसिंग. आजपासून तीन दिवसांपूर्वी २३ मार्च या तारखेला भगतसिंगजी, त्यांचे सहकारी सुखदेव आणि राजगुरु यांना इंग्रजांनी फासावर चढवले होते आणि २३ मार्चच्या त्या घटनेबद्दल आपण सारे जाणतो. भगतसिंग, सुखदेव आणि राजगुरु यांच्या चेहेऱ्‍यावर त्यावेळी भारत मातेच्या सेवेचे समाधान होते, मरणाचे भय नव्हते. आयुष्याच्या साऱ्‍या स्वप्नांचा त्यांनी भारत मातेच्या स्वातंत्र्यासाठी त्याग केला होता. हे तीन वीर आजही आपल्यासाठी प्रेरणास्थान आहेत. भगतसिंग, सुखदेव आणि राजगुरु यांच्या बलिदानाच्या गाथेला शब्दांचे अलंकार अपुरे पडतील. सारे ब्रिटीश साम्राज्य या तिघांना घाबरत असे, ते तुरुंगात होते, फाशी होणार हे निश्चित होते, तरीही या तिघांचे काय करायचे ह्याची चिंता इंग्रजांना सतावत असे आणि म्हणूनच २४ मार्च ही फाशीची तारीख ठरलेली असताना, २३ मार्च रोजी त्यांना फासावर चढवले गेले. लपून-छपून हे करण्यात आले, उघडपणे करणे अशक्य होते आणि नंतर त्यांचे मृतदेह, आज आपण ज्याला पंजाब प्रांत म्हणून ओळखतो, तिथे आणून गुप्तपणे दहन करण्यात आले. काही दिवसांपूर्वी त्या जागी जाण्याची संधी मला मिळाली, त्या भूमीत विशिष्ट स्पंदने आहेत असा मला अनुभव आला आणि देशातल्या तरुणांना मी सांगेन की, जेव्हा संधी मिळेल, जेव्हा पंजाबला जाल, तेव्हा भगतसिंग, सुखदेव, राजगुरु, भगतसिंग यांच्या मातोश्री आणि बटुकेश्वर दत्त यांच्या समाधीस्थळी आपण अवश्य जा.

हा तोच काळ होता, जेव्हा स्वातंत्र्याची आस, त्याची तीव्रता, त्याचा व्याप वाढतच चालला होता. एकीकडे भगतसिंग, सुखदेव, राजगुरु यांच्यासारख्या वीरांनी सशस्त्र क्रांतीसाठी युवकांना प्रेरणा दिली होती. तर आजपासून बरोबर शंभर वर्षांपूर्वी १० एप्रिल १९१७, महात्मा गांधीजींनी चंपारण्य सत्याग्रह केला होता. चंपारण्य सत्याग्रहाचे हे शताब्दी वर्ष आहे. भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात, गांधी विचार, गांधी शैली यांचे प्रकट रूप चंपारण्य सत्याग्रहाच्यावेळी पहायला मिळाले. स्वातंत्र्यलढ्याच्या संपूर्ण प्रवासात हे एक महत्वाचे वळण होते, विशेषत: संघर्षाच्या पद्धतीच्या नजरेतून. हाच तो काळ होता, चंपारण्य सत्याग्रह, खेडा सत्याग्रह, अहमदाबाद इथल्या मिल कामगारांचा संप आणि या सर्वात महात्मा गांधीजींचे विचार तसेच कार्यशैली यांचा खोलवर परिणाम झाल्याचे दिसून येते. १९१५ साली गांधीजी परदेशातून परत आले आणि १९१७ साली बिहारमधल्या एका छोट्या गावात जाऊन त्यांनी देशाला नवी प्रेरणा दिली. आज आपल्या मनात गांधीजींची जी प्रतिमा आहे, त्या प्रतिमेच्या आधारे आपण चंपारण्य सत्याग्रहाचे मूल्यांकन करू शकत नाही. कल्पना करा एक व्यक्ती १९१५ साली भारतात परत येते आणि केवळ दोन वर्षांचा कार्यकाळ. देश त्यांना ओळखत नव्हता, त्यांचा प्रभावही नव्हता, ही तर केवळ सुरुवात होती. त्यावेळी त्यांना किती कष्ट सोसावे लागले असतील, किती परिश्रम घ्यावे लागले असतील, याची आपण कल्पना करू शकतो. चंपारण्य सत्याग्रह म्हणजे अशी घटना होती ज्यात महात्मा गांधीजींचे संघटन कौशल्य, महात्मा गांधीजींची भारतीय समाजाची नाडी ओळखण्याची शक्ती, महात्मा गांधीजींचे आपल्या वागण्यातून ब्रिटीश राजवटीविरुद्ध गरीबातल्या गरीब, अशिक्षित व्यक्तीला संघर्ष करण्यासाठी संघटित करणे, प्रेरित करणे, लढण्यासाठी मैदानात आणणे, हे सारे अद्भुत शक्तीचे दर्शन घडवते आणि म्हणूनच अशा रुपात आपल्याला महात्मा गांधीजींच्या विराटतेचा अनुभव येतो. पण शंभर वर्षांपूर्वीच्या गांधीजींबद्दल आपण विचार करू लागलो, त्या चंपारण्य सत्याग्रह करणाऱ्‍या गांधीजींबद्दल, तर आपल्या असे लक्षात येईल की, सार्वजनिक जीवनाची सुरुवात करणाऱ्‍या कुणाही व्यक्तीसाठी चंपारण्य सत्याग्रह हा एक निश्चितच अभ्यासाचा विषय आहे. सार्वजनिक जीवनाचा कसा आरंभ करावा? स्वत: किती कष्ट करावे लागतात? आणि गांधीजींनी हे कसे केले होते? हे आपण त्यांच्याकडून शिकू शकतो आणि तो काळ असा होता की ज्या ज्या मोठ्या नेत्यांची नावे आपण ऐकतो, गांधीजींनी, त्यावेळी राजेंद्रबाबू असोत, की आचार्य कृपलानी सर्वांना खेड्यात पाठवले होते. लोकांमध्ये मिसळून, लोक जे काम करत आहेत, त्याला स्वातंत्र्याच्या रंगात कसे रंगवता येईल? हे शिकवले. आणि इंग्रज हे ओळखू शकले नाहीत की गांधीजींच्या कामाची पद्धत काय आहे? संघर्षही होत होता आणि नव-निर्मितीही होत होती. दोन्ही एकाच वेळी सुरु होते. जणू गांधीजींनी ह्या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू केल्या होत्या. एक बाजू होती संघर्ष आणि दुसरी निर्मिती. एकीकडे कारावास पत्करायचा आणि दुसरीकडे रचनात्मक कार्यात स्वत:ला झोकून द्यायचे. एक विलक्षण समतोल गांधीजींच्या कार्यशैलीत होता. सत्याग्रह म्हणजे काय? असहमती म्हणजे काय? इतक्या मोठ्या राजवटीपुढे असहकार म्हणजे काय? एक पूर्णत: नवा अनुभव गांधीजींनी शब्दातून नव्हे, तर एका यशस्वी प्रयोगातून सिद्ध करून दाखवला होता.

आज ज्यावेळी देश चंपारण्य सत्याग्रहाची शताब्दी साजरी करत आहे, त्यावेळी भारतातल्या सामान्य माणसाची शक्ती किती अपार आहे? या अपार शक्तीला स्वातंत्र्य आंदोलनाप्रमाणे स्वराज्याकडून सुराज्याकडे या प्रवासासाठी वापरतानाच, सव्वाशे कोटी देशवासियांच्या संकल्पाची शक्ती, परिश्रमाची पराकाष्ठा, ‘स्वजन हिताय - स्वजन सुखाय’ हा मूलमंत्र घेऊन, देशासाठी, समाजासाठी, काहीतरी करून दाखवण्याचा निरंतर प्रयत्नच, स्वातंत्र्यासाठी प्राणांची आहुति देणाऱ्‍या महापुरुषांच्या स्वप्नांना साकार करेल.

आज आपण २१व्या शतकात जगत आहोत. अशा वेळी कोण भारतीय असा असेल बरे,जो भारताला बदलू इच्छित नाही? देशात होत असलेल्या बदलांचा भागीदार होऊ इच्छित नाही? सव्वाशे कोटी देशवसियांची बदल घडवण्याची इच्छा, बदल घडवण्याचा प्रयत्न, यामुळेच तर नव्या भारताचा, न्यू इंडियाचा पाया घातला जाणार आहे. न्यू इंडिया हा काही सरकारी कार्यक्रम नाही किंवा कोणत्याही राजकीय पक्षाचा जाहीरनामा नाही. न्यू इंडिया हे सव्वाशे कोटी देशवासियांना केलेले आवाहन आहे. सव्वाशे कोटी भारतीय मिळून भव्य भारताची उभारणी कशी करता येईल? हा त्या मागचा भाव आहे, उद्देश आहे. सव्व्वाशे कोटी देशवासियांच्या मनातली एक आशा आहे, एक उत्साह आहे, एक संकल्प आहे, एक इच्छा आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, जर आपण आपल्या वैयक्तीक आयुष्यातून बाजूला होऊन, संवेदनापूर्ण नजरेने समाजाकडे आपल्या आजूबाजूला काय घडतेय? हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला, तर लक्षावधी लोक नि:स्वार्थ भावनेने, त्यांच्या व्यक्तिगत जबाबदाऱ्‍यांच्या पलिकडे जाऊन, समाजासाठी, शोषितांसाठी, पिडीतांसाठी, गरीबांसाठी काही-ना-काही करतांना दिसतात, हे पाहून आपण आश्चर्यचकित होतो. एखाद्या मूक सेवकाप्रमाणे जणू तपस्या करावी, साधना करावी, त्याप्रमाणे काम करतात. अनेक जण असे असतात जे नेहमी रुग्णालयात जातात, रुग्णांची सेवा करतात, अनेक जण असे असतात जे गरज लागताच रक्तदानासाठी धावून जातात. अनेक जण भुकेल्या लोकांच्या पोटाची चिंता करतात. आपला देश बहुरत्ना वसुंधरा आहे. जनसेवा म्हणजेच प्रभुसेवा हे आमच्या नसांमध्ये भिनले आहे. जर आपण त्याकडे सामुहिक रुपात पाहिले, संघटित रूपात पाहिले तर ही केवढी महान शक्ती आहे. जेव्हा न्यू इंडियाचा मुद्दा निघेल तेव्हा त्यावर टीका होईल, वेगळ्या नजरेने त्याकडे बघितले जाईल, हे साहजिकच आहे आणि लोकशाहीत ते आवश्यकही आहे. पण ही गोष्ट खरी आहे की सव्वाशे कोटी देशवासीयांनी जर संकल्प केला आणि संकल्प सिद्ध करण्यासाठी मार्ग तयार करायचा असे ठरवले, एका मागून एक पावले उचलली, तर न्यू इंडिया सव्वाशे कोटी देशवासियांचे स्वप्न आपल्या डोळ्यासमोर साकार होऊ शकेल. प्रत्येक गोष्ट सरकारी अंदाजपत्रकातूनच झाली पहिजे, सरकारी प्रकल्पातूनच झाली पाहिजे, सरकारच्या पैशानेच झाली पाहिजे असे नाही. जर प्रत्येक नागरिकाने संकल्प केला की, मी वाहतुकीच्या नियमांचे पालन करेन, जर प्रत्येक नागरिकाने ठरवले की माझ्या जबाबदाऱ्‍या प्रामाणिकपणे पार पाडेन, जर प्रत्येक नागरिकाने ठरवले की, आठवड्यातून एक दिवस मी पेट्रोल-डिझेल वापरणार नाही, दिसायला गोष्टी तशा लहान दिसतात. आपण बघाल, या देशाचे, न्यू इंडियाचे स्वप्न, सव्वाशे कोटी देशवासी पहात आहेत, ते आपल्या डोळ्यांसमोर पूर्ण होईल. सांगण्याचे तात्पर्य हे की, प्रत्येक नागरिकाने आपल्या नागरिक धर्माचे पालन करावे, कर्तव्याचे पालन करावे. हीच ‘न्यू इंडियाची’ चांगली सुरुवात ठरेल.

या २०२२ भारतीय स्वातंत्र्याला ७५ वर्षं पूर्ण  होत आहेत. भगतसिंग, सुखदेव, राजगुरु यांचे स्मरण करु या, चंपारण्य सत्याग्रहाचे स्मरण करु या. स्वराज्य ते सुराज्य या प्रवासात आपले जीवन शिस्तबद्ध रितीने, संकल्पपूर्वक आपण का बरे जोडू नये? या! मी आपल्याला आमंत्रण  देतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मी आज आपले आभार व्यक्त करू इच्छितो. गेल्या काही दिवसात आपल्या देशात असे एक वातावरण तयार झाले आहे की डिजिटल पेमेंट, डिजिधन आंदोलन यात लोक मोठ्या प्रमाणात सहभागी झाले. रोख रक्क्कम न वापरता देवाण-घेवाण कशी करता येते? या बद्दल कुतूहल वाढले आहे. गरीबातला गरीबही शिकण्याचा प्रयत्न करतो आहे. हळूहळू रोकड-रहित व्यवहारांकडे वळत आहेत. विमुद्रीकरणानंतर डिजिटल पेमेंटच्या वेगवेगळ्या प्रकारात वाढ झाल्याचे पहायला मिळाले. ‘भीम ॲप’ सुरु होऊन फक्त दोन-अडीच महिनेच झाले आहेत, पण आतापर्यंत जवळजवळ दीड कोटी लोकांनी ते डाऊनलोड केले आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, काळा पैसा आणि भ्रष्टाचार याविरुद्धची लढाई आपल्याला पुढे न्यायची आहे. सव्वाशे कोटी देशवासी या एका वर्षात अडीच हजार कोटी डिजिटल देवाण-घेवाण करण्याचा संकल्प करतील का? आम्ही अर्थसंकल्पात घोषणा केली आहे. सव्वाशे कोटी देशवासियांसाठी हे काम जर त्यांनी मनावर घेतले तर, एक वर्ष वाट पहायची गरज नाही. सहा महिन्यात हे काम होऊ शकेल. अडीच हजार कोटी डिजिटल व्यवहार, आपण शाळेत फी भरणार असू तर रोखीत न भरता, डिजिटल पद्धतीने भरू. रेल्वे प्रवासात, विमान प्रवासात डिजिटल पेमेंट करू. औषधे खरेदी करताना डिजिटल पेमेंट करू. आपण स्वस्त धान्य दुकान चालवत असाल तर, डिजिटल व्यवस्था उपयोगात आणू. रोजच्या जीवनात हे आपण करू शकतो. आपल्याला कल्पना नसेल पण या माध्यमातून आपण देशाची फार मोठी सेवा करू शकता. काळा पैसा, भ्रष्टाचार याविरुद्ध सुरु असलेल्या लढाईत आपण शूर सैनिक बनू शकता. गेल्या काही दिवसात लोक शिक्षणासाठी, लोक-जागृतीसाठी अनेक डिजिधन मेळाव्यांचे आयोजन करण्यात आले. देशभरात १०० कार्यक्रम करण्याचा संकल्प आहे. ८०-८५ कार्यक्रम झाले आहेत. त्यात बक्षीस योजना सुद्धा होती. जवळजवळ साडेबारा लाख लोकांना भाग्यवान ग्राहक योजनेत बक्षीस मिळाले आहे. ७० हजार व्यापाऱ्‍यांनी त्यांच्यासाठी असलेले बक्षिस मिळवले आहे. प्रत्येकाने हे काम पुढे नेण्याचा संकल्पही केला आहे. १४ एप्रिल बाबासाहेब आंबेडकर यांची जयंती आहे आणि फार आधी ठरल्याप्रमाणे १४ एप्रिल रोजी ह्या डिजि मेळाव्याची सांगता होईल. शंभर दिवस पूर्ण झाल्याच्या निमित्ताने शेवटी एक मोठा कार्यक्रम होणार आहे. मोठ्या सोडतीची त्यात व्यवस्था आहे. मला विश्वास आहे की बाबासाहेब आंबेडकर जयंतीसाठी जितके दिवस अजून आपल्या हातात आहेत, त्यात आपण भीम ॲपचा प्रचार करू. रोख रक्क्कम कमी कशी वापरता येईल, नोटांचा वापर कमी कसा करता येईल, यासाठी आपण सहभागी होऊ या.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मला हे सांगताना आनंद होतो की प्रत्येक वेळी जेव्हा ‘मन की बात’साठी मी जनतेकडून सूचना मागवतो, तेव्हा अनेक वेगवेगळ्या प्रकारच्या सूचना येतात, पण मी बघितले आहे की स्वच्छता याविषयी प्रत्येक वेळी सूचना असतातच. डेहराडूनच्या गायत्री नावाच्या इयत्ता अकरावीत शिकणाऱ्‍या मुलीने दूरध्वनीवर बोलल्यानंतर एक संदेश पाठवला आहे.

मला देहरादूनमधून एका गायत्री नावाच्या मुलीने जी अकरावीची विद्यार्थिनी आहे, फोन करुन एक संदेश पाठवला - त्यात ती म्हणते..

“आदरणीय पंतप्रधान, माझा नमस्कार, सर्व प्रथम मी तुमचे अभिनंदन करते की, आपण या निवडणुकांमध्ये मोठ्या मतांनी विजय प्राप्त केला. मी आपल्याला माझ्या मनातील गोष्ट सांगू इच्छिते. मला असे म्हणायचे आहे की, लोकांना स्वत:ला स्वच्छतेची आवश्यकता समजायला हवी. मी रोज त्या नदीवरुन जाते जिथे बहुतेक लोक मोठ्या प्रमाणात कचरा टाकून नदीला दुषित करतात. ही नदी ‘रिस्पना’ पुलाच्या तिथून वाहून येत, माझ्या घरापर्यंतही येते. या नदीसाठी आम्ही विविध वस्त्यांमध्ये जाऊन जनजागृती रॅली काढली, लोकांशी चर्चाही केली. परंतु त्याचा काहीही फायदा झाला नाही. मला असे म्हणायचे आहे की, आपण एखादा समुह किंवा न्युज पेपरच्या माध्यमातून या गोष्टीला उजेडात आणावे. धन्यवाद!”

हे बघा बंधु-भगिनींनो, अकरावीत शिकणाऱ्‍या मुलीला किती त्रास होतो आहे. नदीत केर-कचरा पाहून तिला किती राग येतो आहे. मी हे एक चांगले लक्षण मानतो. मला हेच तर हवे आहे, सव्वाशे कोटी देशवासियांच्या मनात घाणीविषयी तिरस्कार निर्माण व्हायला हवा. एकदा राग निर्माण झाला, त्याबद्दल रोष निर्माण झाला की, आपण अस्वच्छतेविरुद्ध काही-ना-काही करू. आणि हे चांगले आहे की गायत्री स्वत: तिचा राग व्यक्त करते आहे. मला सूचना पाठवते आहे, पण त्याचवेळी तिने स्वत: खूप प्रयत्न केले हे ही ती सांगते आहे, पण यश मिळाले नाही. जेव्हापासून स्वच्छता आंदोलनाला सुरुवात झाली आहे, लोकांमध्ये जागरुकता आली आहे. प्रत्येक जण सकारात्मकरीतीने यात जोडला गेला आहे. आता या मोहीमेने एका आंदोलनाचे रूप घेतले आहे. अस्वच्छतेविषयी तिरस्कार वाढतो आहे. जागृती व्हावी, सक्रीय सहभाग वाढावा, याला एक वेगळेच महत्व आहे. पण स्वच्छता ही गोष्ट चळवळीपेक्षा सवयीशी अधिक संबंधीत आहे. ही चळवळ सवयी बदलण्याची चळवळ आहे. स्वच्छतेची सवय निर्माण करण्यासाठी ही चळवळ आहे. हे आंदोलन सामुहिक रूपात होऊ शकते. काम कठीण आहे, पण करायचे आहे. मला विश्वास वाटतो की, देशाची नवी पिढी, मुले, विद्यार्थी, युवक यांच्यात जी भावना जागृत झाली आहे, ती स्वत: चांगल्या परिणामांचे संकेत देणारी आहे. आज ‘मन की बात’मधून गायत्रीने सांगितलेली व्यथा जे ऐकत आहेत, त्या साऱ्‍या देशवासियांना मी सांगेन की गायत्रीचा संदेश हा आपल्या प्रत्येकाचा संदेश व्हायला हवा.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, जेव्हापासून मी हा ‘मन की बात’ कार्यक्रम करतो आहे, मला सुरुवातीपासूनच एका विषयावर खूप लोकांनी सूचना पाठवल्या. अनेक जणांनी चिंता व्यक्त केली तो विषय म्हणजे अन्नाची नासाडी. आपल्याला हे माहीत आहे की घरी किंवा सामूहिक भोजन समारंभात आपण गरजेपेक्षा जास्त अन्न वाढून घेतो. ज्या गोष्टी समोर दिसतील त्या सर्व ताटात घेतो. पण ते सगळेच पदार्थ आपण खात नाही. जितके प्लेटमध्ये वाढून घेतो, त्याच्या अर्ध अन्न सुद्धा आपण पोटात घालत नाही. ते तसेच टाकून निघून जातो. आपण कधी विचार केला आहे का, की हे खरकटे अन्न जे आपण टाकून देतो, त्यात आपण किती नासाडी करतो. कधी असा विचार केला आहे का की, हे असे खरकटे टाकले नाही, अन्न वाया घालवले नाही तर किती गरीबांचे पोट त्यात भरू शकते. हा असा विषय नाही जो समजावून द्यावा लागेल. आपल्या घरी जेव्हा आई मुलाला अन्न वाढते तेव्हा ती म्हणते की मुला, जेवढे हवे आहे, तेवढेच घे. काही-ना-काही प्रयत्न होतच असतात. पण याबद्दल असणारी उदासिनता एक समाजद्रोह आहे. गरीबांवर हा अन्याय आहे. दुसरा मुद्दा असा की बचत झाली, तर कुटूंबाचा आर्थिक फायदा होईल. समाजासाठी विचार केला तर नक्कीच एक चांगली बाब आहे. पण हा विषय असा आहे की ज्यात कुटुंबाचाही फायदा आहे. याविषयी मला जास्त काही बोलायचे नाही, पण जागरुकता वाढायला हवी असे मला वाटते. असे काही युवक मला माहीत आहेत जे अशा प्रकारची मोहीम चालवतात. त्यांनी मोबाइल ॲप तयार केले आहे. जिथे असे अन्न वाया जाते किंवा उरते तिथे ते इतर लोकांना बोलावून घेतात आणि त्या अन्नाचा सदुपयोग करतात. आमच्या देशातील युवक अशी मेहनत करत आहेत. हिन्दुस्तानातल्या प्रत्येक राज्यात असे लोक आपल्याला आढळतील. त्यांच जीवनही आपल्याला प्रेरणा देते, की अन्न वाया घालवू नका, जेवढे हवे आहे तेवढेच अन्न वाढून घ्या.

बघा बदल होण्यासाठी मार्ग असतातच. जे लोक आरोग्याच्या बाबतीत जागरुक असतात ते नेहमी सांगतात की पोट थोडे रिकामे ठेवा. ताटेही थोडे रिकामे ठेवा. आता आरोग्याचा विषय निघालाच आहे, तर 7 एप्रिल या दिवशी ‘जागतिक आरोग्य दिन’ आहे. संयुक्त राष्ट्रांनी २०३० पर्यंत ‘युनिवर्सल हेल्थ कव्हरेज’, म्हणजे ‘सर्वांना आरोग्य’ हे ध्येय निश्चित केले आहे. यावेळी संयुक्त राष्ट्रांनी 7 एप्रिल या जागतिक आरोग्य दिनानिमित्त डिप्रेशन म्हणजे उदासीनता यावर लक्ष केंद्रीत केले. उदासीनता हीच यावेळची संकल्पना आहे. आपणही हा विषय जाणता, पण शाब्दिक अर्थ घ्यायचा झाला तर काही जण त्याला विषाद, शक्तीपात असेही म्हणतात. एका अंदाजानुसार जगभरात 35 कोटीपेक्षा अधिक लोक या आजाराने, मानसिक विकाराने पिडीत आहेत. समस्या ही आहे की, आपल्या आजूबाजूला ही गोष्ट आपल्याला माहीत नसते आणि यावर बोलणे आपण टाळतो. जो स्वत: या आजाराने त्रस्त आहे, तो सुद्धा काही बोलत नाही, कारण त्याला काहीसा संकोच वाटत असतो.

मी देशवासियांना सांगेन, उदासीनता असाध्य विकार नाही. एक मानसशास्त्रीय वातावरण निर्माण करावे लागते आणि मग उपचारांना सुरुवात होते. त्याचा पहिला मंत्र आहे उदासीनता दाबून टाकण्याऐवजी प्रगट व्हा, मोकळे व्हा. आपल्या सहकाऱ्यांना, मित्रांना, आई-वडीलांना, भावांना, शिक्षकांना मोकळेपणाने सांगा, तुम्हाला काय होतेय ते. कधी कधी एकटेपणाचा त्रास हॉस्टेलमध्ये राहणाऱ्‍या विद्यार्थ्यांना अधिक होतो. आपल्या देशाचे हे भाग्य म्हणावे लागेल की आपण एकत्र कुटुंब पद्धतीत वाढलो, मोठे कुटुंब असते, सारे मिळून मिसळून राहतात. त्यामुळे उदासीनता येण्याची शक्यता नष्ट होते. पण तरीही मी आई-वडिलांना सांगू इच्छितो की, घरात तुमचा मुलगा, मुलगी किंवा कुटुंबातील अन्य कोणी सदस्य, पूर्वी सगळ्यांबरोबर जेवायला बसत असे पण आता तो म्हणतो, नको, मी नंतर जेवेन. तो जेवणाच्या टेबलापाशी येत नाही. घरातले सगळे लोक जेव्हा बाहेर जायला निघतात तेव्हा तो म्हणतो की मी नाही येणार आज. त्याला एकटे रहायला आवडते. तो असे का करतो याकडे आपले लक्ष गेले आहे का कधी? उदासीनतेच्या दिशेने हे पहिले पाऊल आहे हे आपण ओळखा. जर तो साऱ्‍या परिवाराबरोबर राहणे टाळत असेल, एकटाच कोपऱ्‍यात जात असेल तर हे होणार नाही, याकडे जाणीवपूर्वक लक्ष द्या. ज्यांच्याबरोबर तो मोकळेपणाने वागतो अशा लोकांच्या संगतीत तो राहील हे पहा. हास्यविनोद करून, त्याला व्यक्त होण्यासाठी प्रेरित करा. त्याच्या मनात कुठे गाठ बसली आहे ती मोकळी करा. हा उत्त्तम उपाय आहे. उदासीनता, मानसिक आणि शारीरिक आजारांचे कारण ठरू शकते. ज्याप्रमाणे मधुमेह सर्व रोगांना आमंत्रण देतो त्याप्रमाणे लढण्याच्या, साहस करण्याच्या, निर्णय घेण्याच्या क्षमतेवर उदासीनता हल्ला करते आणि या क्षमता नष्ट करते. तुमचे मित्र, तुमचा परिवार, तुमचे वातावरण हे सगळे तुम्हाला उदासिनता येण्यापासून दूर ठेवू  शकतात. आपण उदास झाला असाल तर त्या मनोवृत्तीमधून तुम्हाला बाहेरही काढू शकतात. अजून एक उपाय आहे. जर आपल्या जवळच्या माणसांजवळ आपण मोकळे होऊ शकत नसाल तर, एक काम करा, आजूबाजूला जिथे सेवा-भावाने मदतीचे काम चालते, अशा ठिकाणी जा. मदत करा. मन लावून मदत करा. त्यांची सुखे, दुःखे वाटून घ्या. तुम्ही बघाल, तुमच्या मनातले दुःख आपोआप नष्ट होईल. त्यांच दुःख समजून घेण्याचा आपण जर सेवा-भावाने प्रयत्न केलात, तर आपल्या मनात एक नवीन आत्मविश्वास निर्माण होईल. इतरांशी जुळवून घेतल्याने, कुणाची तरी सेवा केल्याने आणि निस्वार्थ भावनेने सेवा केल्याने मनावरचा ताण सहज हलका होतो.

तसे पाहिले  तर योग हा सुद्धा मन निरोगी ठेवण्याचा चांगला मार्ग आहे. तणावापासून मुक्ती, दबावापासून मुक्ती, प्रसन्न चित्त यासाठी योगसाधनेचा खूप उपयोग होतो. २१ जून हा आंतरराष्ट्रीय योग दिवस आहे. तिसरे वर्ष आहे. आपणही आत्तापासून तयारी करा आणि लाखोंच्या संख्येत सामुहिक योग उत्सव साजरा करा. योग दिनाबद्दल आपल्याला काही सूचना करायच्या असतील, तर आपण माझ्या मोबाइल ॲप्लिकेशनच्या माध्यमातून माझ्यापर्यंत पोचवा, मार्गदर्शन करा. योग याविषयी आपण गीत, कविता तयार करू शकता, असे करायला हवे, जेणेकरून हा विषय लोकांपर्यंत सहज पोहचू शकेल.

माता आणि भगिनींशी आज मी मुद्दाम बोलू इच्छितो. कारण आज आरोग्याची चर्चा खूप झाली, त्याबद्दलच जास्त बोलले गेले. तर गेल्या काही दिवसात भारत सरकारने एक महत्वाचा निर्णय घेतला आहे. आपल्या देशात काम करणाऱ्‍या महिलांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत आहे. ही निश्चितच स्वागतार्ह बाब आहे. पण महिलांवर काही विशेष जबाबदाऱ्‍या सुद्धा असतात. कुटुंबाची जबाबदारी ती सांभाळते, घराच्या आर्थिक जबाबदारीतही तिचा हात असतो. यामुळे कधीकधी नवजात अर्भकावर अन्याय होतो. भारत सरकारने याबद्दल एक महत्वाचा निर्णय घेतला आहे. नोकरी करणाऱ्‍या स्त्रियांना प्रसूतीच्या वेळी, गरोदरपणाच्या काळात मातृत्व रजा, जी याआधी १२ आठवडे मिळत असे, ती आता २६ आठवडे दिली जाईल. याबाबतीत जगात दोन किंवा तीनच देश आपल्या पुढे आहेत. भारताने एक महत्वाचा निर्णय आपल्या या भगिनींसाठी घेतला आहे. त्याचा मूळ उद्देश त्या नवजात बाळाची देखभाल व्हावी, जो या भारताचा भावी नागरिक आहे. शिशु अवस्थेत त्याची नीट काळजी घेतली गेली, त्याला मातेचे प्रेम मिळाले, तर उद्या हीच बालके देशाचे वैभव ठरतील. यामुळे मातांचे आरोग्यही चांगले राहील आणि म्हणून या महत्वपूर्ण निर्णयाचा फायदा जवळजवळ १८ लाख महिलांना होईल.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, ५ एप्रिल रोजी रामनवमीचा पवित्र दिवस आहे. ९ एप्रिल रोजी महावीर जयंती आहे. १४ एप्रिल रोजी बाबासाहेब  आंबेडकरांची जयंती आहे. या सर्व महापुरुषांच्या जीवनापासून आपल्याला प्रेरणा मिळत राहो, न्यू इंडियासाठी संकल्प करण्याची शक्ती मिळो. दोन दिवसानंतर चैत्र शुक्ल प्रतिपदा आहे, वर्ष प्रतिपदा, नव संवत्सर, या नवीन वर्षाच्या आपल्याला शुभेच्छा. वसंत ऋतुनंतर पीक तयार व्हायला सुरुवात आणि शेतकऱ्‍याला त्याच्या मेहनतीचे फळ हाती येण्याची वेळ आहे. आपल्या देशाच्या वेगवेगळ्या भागात नववर्षाचे स्वागत वेगवेगळ्या पद्धतीने केले जाते. महाराष्ट्रात गुढीपाडवा, आंध्र आणि कर्नाटकात उगादी, सिन्धी चेटी-चान्द, कश्मीरी नवरेह, अवध प्रांतात संवत्सर पूजा, बिहारमधल्या मिथिला प्रांतात जुड-शीतल, मगध प्रांतात सतुवानी असे नवीन वर्षाचे स्वागत केले जाते. भारत हा अगणित विविधतेने नटलेला देश आहे. आपणा सर्वांना या नववर्षाच्या माझ्याकडून अनेक अनेक शुभेच्छा.

अनेक अनेक धन्यवाद.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार. हिवाळा आता संपतो आहे. वसंत ऋतूने आपल्या सर्वांच्या जीवनात प्रवेश केला आहे. पानगळीनंतर झाडांना नवी पालवी फुटते, फूले फुलतात, बागा बहरून येतात, पक्षांचा किलबिलाट मन मोहून टाकतो, उन्हामुळे  केवळ फूलेच नव्हे तर फळेसुद्धा झाडांच्या फांद्यांवर चमकताना  दिसतात.  ग्रीष्म ऋतूचे फळ असणाऱ्‍या आंब्याचा मोहोर वसंतातच दिसू लागतो. त्याचवेळी शेतात मोहोरीची पिवळी फुले, शेतकऱ्‍यांच्या मनाला नवी उभारी देतात. पळसाची वाळलेली फूले होळी आल्याचा संकेत देतात. निसर्गात होणाऱ्‍या या बदलाच्या क्षणाचे अमिर  खुसरो यांनी  मोठे  मजेदार वर्णन केले आहे. अमीर खुसरो लिहितात,

"फूल रही सरसों सकल बन,

अंबवा फूटे, टेसू फूले,

कोयल बोले, डार-डार."

जेव्हा निसर्ग प्रसन्न असतो, वातावरण आनंदी असते, तेव्हा मनुष्यही या ऋतूचा पूर्ण आनंद घेतो. वसंत पंचमी, महाशिवरात्र आणि होळीचा सण मानवी जीवनात आनंदाचे रंग भरतो. प्रेम, बंधुभाव आणि मानवता यांनी ओतप्रोत भरलेल्या वातावरणात आपण फाल्गुन या शेवटच्या महिन्याला निरोप देणार आहोत  आणि येणाऱ्या चैत्र महिन्याच्या स्वागतासाठी सज्ज  झालो आहोत. वसंत ऋतू म्हणजे या दोन महिन्यांचा संगम आहे.

सर्वात आधी मी देशातील लाखो नागरिकांचे यासाठी आभार मानतो की, 'मन की बात' आधी जेव्हा मी आपल्याकडून मते मागवतो, सूचना मागवतो, तेव्हा माझ्याकडे मोठ्या प्रमाणात सूचना येतात. नरेंद्र मोदी ऍप वर, ट्विटरवर, फेसबुकवर, पोस्टाने येतात. यासाठी मी सर्वांचा आभारी आहे.

शोभा जालान यांनी नरेंद्र मोदी ऍपवर मला असे लिहून पाठवले आहे की, बहुतांश जनता इस्रोने  केलेल्या कामगिरीबद्दल अनभिज्ञ आहे आणि म्हणून त्या म्हणतात की, १०४ उपग्रह आणि लक्ष्यवेधी वेगवान क्षेपणास्त्र याबद्दल मी माहिती द्यावी. शोभाजी, भारताच्या या अभिमानस्पद कामगिरीचे आपण स्मरण केले, याबद्दल आपले आभार. गरिबीनिर्मूलन असो, रोगांपासून बचाव असो, जगाबरोबर जोडून घेणे असो, ज्ञान, माहिती  पोचवणे असो. तंत्रज्ञानाने, विज्ञानाने आपले महत्व अधोरेखित केले आहे. १५ फेब्रुवारी २०१७, भारताच्या जीवनातला गौरवास्पद दिवस आहे. आपल्या वैज्ञानिकांनी साऱ्‍या जगासमोर भारताचे मस्तक अभिमानाने उंचावले आहे आणि आपल्या सर्वांना माहित आहे की, गेल्या काही वर्षांमध्ये इस्रोने अनेक मोहीमा यशस्वीरित्या पूर्ण केल्या आहेत. मंगळ ग्रहावर मार्स मिशनअंतर्गत मंगळयान पाठवण्याच्या यशस्वी कामगिरीनंतर, गेल्या काही दिवसात इस्रोने अंतराळ क्षेत्रात एक जागतिक विक्रम प्रस्थापित केला आहे. इस्रोने ह्या मेगा मिशनच्या माध्यमातून एकाच वेळी वेगवेगळ्या देशांचे, ज्यात अमेरिका, इस्राईल, कझागिस्तान, नेदरलँड, स्वित्झरलँड, यू.ए.ई. आणि भारताचाही समावेश आहे, या देशांचे १०४ उपग्रह अंतराळात यशस्वीरित्या प्रक्षेपित केले आहेत. एकाच वेळी १०४ उपग्रह अंतराळात पाठवून इतिहास रचणारा भारत हा जगातील पहिला देश ठरला आहे आणि ही सुद्धा आनंदाची बाब आहे की हे ३८वं यशस्वी PSLV  प्रक्षेपण आहे. हे यश केवळ  इस्रोसाठी नव्हे तर साऱ्‍या देशासाठी ऐतिहासिक म्हणावे लागेल. इस्रोचा हा कॉस्ट इफेक्टिव्ह इफिशियंट स्पेस प्रोग्राम साऱ्‍या जगासाठी एक आश्चर्य ठरला आहे आणि जगानेही मोकळ्या मनाने भारतीय वैज्ञानिकांच्या या यशाचे कौतुक केले आहे.

बंधु आणि भगिनींनो, ह्या १०४ उपग्रहांमध्ये एक अत्यंत महत्वाचा आहे कार्टोसॅट २ डी, हा भारताचा उपग्रह आहे आणि ह्या उपग्रहाच्या माध्यमातून मिळणाऱ्‍या छायाचित्रांचा, माहितीचा, मॅपिंग, पायाभूत विकास सुविधा, विकासाची माहिती, नागरी विकास नियोजन ह्यासाठी मोलाचा उपयोग होणार आहे. विशेषतः माझ्या शेतकरी बंधु भगिनींना, देशभरात जेवढे जलस्रोत आहेत, ते किती आहेत? त्यांचा उपयोग कसा करता येईल? कशा-कशावर लक्ष द्यावं लागेल? ह्या साऱ्‍या  बाबींमध्ये आपला हा नवा उपग्रह कार्टोसॅट २ डी मोलाची मदत करेल. आपल्या ह्या उपग्रहाने  तिथे पोचताच काही छायाचित्रे पाठवली आहेत. त्याने त्याचे काम सुरु केले आहे. आपल्यासाठी ही सुद्धा आनंदाची गोष्ट आहे की ह्या साऱ्‍या मोहिमेचे नेतृत्व आपले तरुण वैज्ञानिक, आपल्या महिला वैज्ञानिक ह्यांनी केले. तरुण आणि महिलांचा इतका मोठा सहभाग हा इस्रोच्या यशातील एक मोठ्या गौरवाचा पैलू आहे. साऱ्‍या देशवासीयांच्या वतीने मी इस्रोच्या वैज्ञानिकांचे अभिनंदन करतो. सामान्य जनतेसाठी, राष्ट्राच्या सेवेसाठी अंतराळ विज्ञान वापरण्याचा हेतू ह्या वैज्ञानिकांनी कायम ठेवला आहे आणि नव-नव्या विक्रमांची ते नोंद  करत आहेत. आपल्या ह्या वैज्ञानिकांचे, त्यांच्या साऱ्‍या चमूचे आपण कितीही अभिनंदन केले तरीही ते कमीच ठरेल.

शोभाजींनी आणखीही एक प्रश्न विचारला आहे आणि तो आहे भारताच्या संरक्षणाबाबत, भारताने एक मोठे यश मिळवले आहे, त्याबाबत अजून फार चर्चा झाली नाही, पण शोभाजीचे लक्ष ह्या महत्वाच्या विषयाकडे गेले आहे. भारताने संरक्षण क्षेत्रातसुद्धा बॅलेस्टिक इंटरसेप्टर मिसाईल म्हणजे बॅलेस्टिक लक्ष्यवेधी प्रक्षेपणास्त्राचे यशस्वी परीक्षण केले आहे. लक्ष्यवेधी तंत्रज्ञान असणाऱ्‍या ह्या क्षेपणास्त्राने चाचणीच्या काळात जमिनीपासून सुमारे शंभर किलोमीटर उंचीवर असलेल्या शत्रू राष्ट्राच्या क्षेपणास्त्राचा अचूक वेध घेण्यात यश मिळवले आहे. संरक्षण क्षेत्रात हा एक मोलाचा शोध  आहे आणि आपल्याला हे ऐकून आनंद होईल की, जगभरात केवळ चार किंवा पाच देशांनाच अशी कामगिरी करता आली आहे. भारताच्या वैज्ञानिकांनी हे करून दाखवले आहे. ह्या क्षेपणास्त्राची क्षमता अशी आहे की,  २००० किलोमीटर दूरुनही, भारतावर आक्रमण करण्यासाठी एखादे क्षेपणास्त्र आले, तरी आपले हे क्षेपणास्त्र त्याला अंतराळातच नष्ट करेल.

जेव्हा आपण एखादे नवीन तंत्रज्ञान बघतो, एखादा नवा वैज्ञानिक शोध लागतो, तेव्हा आपल्याला आनंद होतो. मानवी उत्क्रान्तीच्या प्रवासात कुतूहल, जिज्ञासा यांनी महत्वाची भूमिका बजावली आहे आणि ज्यांना बुद्धीमत्तेचे वरदान मिळाले आहे, ते कुतूहल, जिज्ञासा यांना त्याच अवस्थेत न ठेवता, त्यात नवीन प्रश्न निर्माण करतात, नवे कुतूहल निर्माण करतात. आणि हीच जिज्ञासा नव्या शोधाचे कारण ठरते. जोवर त्याच उत्तर मिळत नाही, तोवर ते स्वस्थ बसत नाहीत. आणि हजारो वर्षांच्या मानवी उत्क्रान्तीच्या प्रवासाचे आपण अवलोकन केले, तर आपण हे सांगू शकतो की, ह्या विकास यात्रेला कुठेही पूर्णविराम नाही. पूर्णविराम अशक्य आहे, ब्रह्मांडाला, सृष्टीच्या नियमांना, मानवी मनाला जाणून घेण्याचा प्रयत्न सतत सुरु असतो. नवीन विज्ञान, नवीन तंत्रज्ञान त्यातूनच निर्माण होते आणि प्रत्येक तंत्रज्ञान, प्रत्येक नव्या विज्ञानाचे रूप, एका नव्या युगाला जन्म देतात.

माझ्या प्रिय युवकांनो, जेव्हा आपण विज्ञान आणि वैज्ञानिकांच्या कठीण परिश्रमाबद्दल बोलतो, तेव्हा अनेक वेळा मी 'मन की बात' मधून हे सांगितले आहे की आपल्या तरुण पिढीला विज्ञानाबद्दलचे  आकर्षण वाढायला हवे. देशाला अनेक वैज्ञानिकांची  आवश्यकता आहे. आजचा वैज्ञानिक आगामी काळातील येणाऱ्‍या पिढ्यांच्या जीवनात एका शाश्वत बदलाचे कारण ठरू शकतो.

महात्मा गांधीजी म्हणत,"नो सायन्स हॅज ड्रॉप्ड फ्रॉम द स्काईज इन अ पर्फेक्ट फॉर्म. ऑल सायन्सेस डेव्हलप अँड आर बिल्ट अप थ्रू एक्सपिरीअन्सेस". म्हणजे,"कोणतेही विज्ञान किंवा शास्त्र  परिपूर्ण अवस्थेत आकाशातून पडलेले नाही. सर्व शास्त्रांची प्रगती आणि बांधणी अनुभवातूनच झाली आहे."

पूज्य बापूं असेही म्हणत असत,"आय हॅव्ह नथिंग बट प्रेज फॉर द झील, इंडस्ट्री अँड सक्रिफाईस दॅट हॅव्ह ऍनिमेटेड द मॉडर्न सायन्टीस्ट्स इन द परसूट आफ्टर ट्रूथ." म्हणजे,"सत्याच्या शोधासाठी, सातत्य, परिश्रम आणि त्याग यातून आकाराला आलेल्या आधुनिक वैज्ञानिकांचा मी गौरवच करतो."

 सामान्य जनतेच्या गरजा लक्षात घेऊन विज्ञानातील सिद्धांतांचा सोपा वापर कसा करता येईल? त्यासाठी माध्यम कोणते असावे? तंत्रज्ञान कोणते असावे? कारण सामान्य माणसासाठी तेच विज्ञानाचे बहुमूल्य योगदान मानले जाते. काही दिवसांपूर्वी नीती आयोग आणि भारताच्या परराष्ट्र मंत्रालयाने १४ व्या प्रवासी भारतीय दिवसाच्या वेळी एक मोठी वेगळ्या प्रकारची स्पर्धा आयोजित केली होती. समाज उपयोगी शोधांना आमंत्रित केले गेले. अशा शोधांना ओळखणे, प्रदर्शित करणे, लोकांना माहिती देणे आणि असे शोध सामान्य जनतेसाठी कसे वापरता येतील? मोठ्या प्रमाणात उत्पादन कसे घेता येईल? त्याचा व्यावसायिक वापर कसा करता येईल? आणि जेव्हा मी हे बघितले, तेव्हा मी पाहिले की, किती मोठी अनेक महत्वपूर्ण कामे करण्यात आली आहेत. एक नवे तंत्र  मी पाहिले, जे आपल्या गरीब मच्छीमार बांधवांसाठी तयार करण्यात आले आहे. एक सामान्य मोबाईल ऍप तयार केले गेले आहे. पण त्याची शक्ती अशी आहे की, मच्छीमार जेव्हा मासेमारीसाठी जातात, तेव्हा कुठे जावे, सर्वात जास्त मत्स्य क्षेत्र कुठे आहे, वाऱ्याची दिशा  कोणती आहे, वेग किती आहे, लाटांची उंची किती आहे, म्हणजे एका मोबाईल ऍपवर सगळी माहिती उपलब्ध आणि यामुळे आपले मच्छीमार बांधव, जिथे अधिक प्रमाणात मासे आहेत, तिथे अत्यंत कमी वेळात पोहोचतील आणि चांगली कमाई करू शकतील.

कधी कधी उत्तर शोधण्यासाठी, समस्याच विज्ञानाचे महत्व अधोरेखित करते. मुंबईत २००५ साली अतिवृष्टी झाली, महापूर आला, समुद्रातही भरती आली आणि अनेक अडचणी निर्माण झाल्या. जेव्हा कोणतेही नैसर्गिक संकट येते, तेव्हा सर्वात पाहिले संकट येते ते गरीबांवर. दोन जणांनी अगदी  मन लावून याबद्दल काम केले आणि घरबांधणीची अशी पध्दत विकसित केली, जी अशा संकटाच्या वेळी घर वाचवेल, घरात राहणाऱ्‍यांना वाचवेल, पाणी घरात येण्यापासून वाचवेल आणि दूषित पाण्यामुळे होणाऱ्‍या आजारांपासून वाचवेल. असो, अनेक नवे शोध होते.

सांगण्याचे तात्पर्य हे की समाजात, देशात अशा प्रकारची भूमिका असणारे अनेक लोक असतात आणि आपला समाजही टेक्नॉलॉजी ड्रिव्हन, म्हणजे तंत्रचलित होत आहे. यंत्रणाही तंत्रचलित होत आहेत. एका प्रकारे तंत्रज्ञान आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग होत आहे. गेल्या काही दिवसात डीजी-धन वर जोर वाढल्याचे दिसत आहे. हळूहळू लोक रोख व्यवहारांकडून डिजिटल चलनाकडे जात आहेत. भारतातही डिजिटल व्यवहार वेगाने वाढत आहे. विशेषतः तरुण पिढीला  त्यांच्या मोबाईल फोनवरून डिजिटल पेमेंट करण्याची सवय लागते आहे. हे चांगले लक्षण आहे असे मी मानतो.

आपल्या देशात गेल्या काही दिवसात 'भाग्यवान ग्राहक योजना', 'डिजि-धन व्यापारी योजना' यांना चांगला पाठिंबा मिळाला आहे. जवळजवळ दोन महिने झाले, दर दिवशी १५ हजार लोकांना, एक हजार रुपये बक्षीस मिळत आहे. या दोन योजनांच्या माध्यमातून भारतात डिजिटल पद्धतीने पैसे देण्याच्या पद्धतीला लोकचळवळ बनवण्याच्या उद्दिष्टाचे साऱ्‍या देशभरात स्वागत झाले आहे. ही आनंदाची गोष्ट आहे की, आजवर डीजी-धन योजनेअंतर्गत दहा लाख लोकांना बक्षीस मिळाले आहे, पन्नास हजारापेक्षा अधिक व्यापाऱ्‍यांना पारितोषिक मिळाले आहे आणि जवळ-जवळ दीडशे कोटी रुपयांपेक्षा अधिक रक्कम बक्षीसाच्या रूपात, हे महान कार्य पुढे नेणाऱ्‍या लोकांना मिळाली आहे. या योजनेत शंभराहून अधिक ग्राहक असे आहेत, ज्यांना एक-एक लाख रुपये पारितोषिकाच्या स्वरूपात मिळाले आहेत. चार हजारावर असे व्यापारी आहेत ज्यांना पन्नास-पन्नास हजार रुपये बक्षीस मिळाले आहेत. शेतकरी असो, व्यापारी असो, लघुउद्योजक असो, व्यावसायिक असो, गृहिणी असोत, विद्यार्थी असोत, प्रत्येक जण यात चढाओढीने भाग घेत आहेत. त्याचे फायदे त्यांना मिळत आहेत. त्यांचे पृथक्करण करण्यासाठी जेव्हा मी विचारले की पारितोषिक मिळवणाऱ्‍यांमध्ये फक्त तरुणच आहेत की मोठ्या वयाचे लोकही आहेत? तेव्हा हे कळल्यावर मला आनंद झाला की हे पारितोषिक मिळवणाऱ्‍यांमध्ये १५ वर्षाचे युवकही आहेत आणि पासष्ट-सत्तर वयाचे ज्येष्ठ नागरिकही आहेत.

मैसूरहून श्रीमान संतोष यांनी आनंद व्यक्त करत नरेंद्र मोदी ऍपवर लिहिले आहे की त्यांना भाग्यवान ग्राहक योजनेत एक हजार रुपयांचा पुरस्कार मिळाला. पण एक महत्वाची गोष्ट त्यांनी लिहिली आहे ती तुमच्यापर्यंत पोचवावी असे मला  वाटते. त्यांनी लिहिले आहे कि एक हजार रुपयांचे बक्षीस त्यांना मिळाले, त्यावेळी त्यांच्या असे लक्षात आले की एका गरीब महिलेच्या घराला आग लागली होती आणि त्या आगीत सगळे सामान जळून गेले. तेव्हा मला असे वाटले की जे ईनाम मला मिळाले आहे त्यावर बहुधा ह्या गरीब वृद्ध आईचा अधिकार आहे. मी ते हजार रुपये तिला  दिले. मला फार संतोष वाटला. संतोषजी, आपले नांव आणि आपले काम आम्हाला सगळ्यांना संतोष देत आहे. आपण एक फार मोठे प्रेरक काम केले आहे.

दिल्लीतले बावीस वर्षाचे कारचालक भाई सबीर, नोटबंदीनंतर आता ते डिजिटल व्यवहाराशी जोडले गेले आहेत. सरकारची जी भाग्यवान ग्राहक योजना होती, त्यात त्यांना एक लाख रुपयांचे बक्षीस मिळाले. आता आज ते कार चालवतात. पण एका प्रकारे ह्या योजनेचे ते अम्बॅसेडर झाले आहेत. सर्व प्रवाशांना सर्वकाळ ते डिजिटल ज्ञान देत असतात. अशा उत्साहाने सांगतात आणि इतरांनाही प्रेरणा देतात.

महाराष्ट्रातली एक युवा विद्यार्थिनी पूजा नेमाडे, पदव्युत्तर अभ्यासक्रम करते आहे. त्याही  रूपेकार्ड, ई-वॉलेट यांचा वापर त्यांच्या कुटुंबात कसा होतो आहे आणि तो करण्यात किती आनंद मिळतो याबद्दलचे अनुभव इतरांपर्यंत पोचवत असतात. एक लाख रुपयांचा पुरस्कार त्यांच्यासाठी किती महत्वाचा आहे, पण हे काम एक व्रत म्हणून त्यांनी हातात घेतले आहे आणि इतरांनाही याच्याशी त्या जोडून घेत आहेत.

मी देशवासियांना, विशेषतः देशातले युवकांना ज्यांना ह्या भाग्यवान ग्राहक योजनेत किंवा डिजिधन व्यापार योजनेत बक्षीस मिळाले आहे, त्याने मी विनंती करेन की आपण स्वतः ह्या योजनेचे अम्बॅसेडर व्हा. ह्या चळवळीचे आपण नेतृत्व करा. ही चळवळ पुढे न्या, भ्रष्टाचार आणि काळ्या पैशाविरुद्ध जी लढाई आहे त्यात याची फार मोलाची भूमिका आहे. ह्या कामाशी जोडला गेलेला प्रत्येक जण, माझ्या दृष्टीने, देशातील अँटी करप्शन कॅडर, भ्रष्टाचार विरोधी पथक आहे. एका प्रकारे आपण शुचितेचे सैनिक आहात. आपल्याला ठाऊक आहे की, भाग्यवान ग्राहक योजना या मोहिमेला जेव्हा शंभर दिवस पूर्ण होतील, त्या दिवशी १४ एप्रिल, डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांची जयंती आहे. स्मरणीय दिवस आहे. १४ एप्रिल रोजी एक मोठी, कोटी रुपयांची बक्षीसे असणारी सोडत काढली जाईल. अजून सुमारे चाळीस-पंचेचाळीस दिवस शिल्लक आहेत. बाबासाहेबांचे स्मरण ठेवून आपण एक काम कराल का? नुकतीच बाबासाहेब आंबेडकरांची १२५वी जयंती झाली. त्यांचे स्मरण करून आपण किमान १२५ जणांना भीम ऍप डाउनलोड करायला शिकवा. त्यातून देवाण-घेवाण कशी होते हे शिकवा. विशेषतः आपल्या आजूबाजूला जे छोटे, किरकोळ व्यापारी असतील त्यांना शिकवा. यावेळी बाबासाहेब आंबेडकरांची जयंती आणि भीम ऍप, ह्याला विशेष महत्व द्या. आणि म्हणून मी सांगू इच्छितो की डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांनी रचलेला पाया आपल्याला भक्कम करायचा आहे. घरोघरी जाऊन, सर्वांना जोडून घेऊन, १२५ करोड हातांपर्यंत भीम ऍप पोचवायचं आहे. गेल्या दोन-तीन महिन्यांपासून, ही जी चळवळ सुरु झाली आहे, त्याचा परिणाम असा झाला आहे की, अनेक नागरी वस्त्या, अनेक खेडी आणि अनेक शहरांमध्ये भरपूर यश मिळाले आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आपल्या देशाच्या अर्थव्यवस्थेच्या मुळाशी कृषी क्षेत्राचे फार मोठे योगदान आहे. गावाची आर्थिक शक्ती, देशाच्या आर्थिक गतीला बळ देते. मी आज एक अत्यंत आनंदाची गोष्ट आपल्याला सांगू इच्छितो. आपल्या शेतकरी  बंधु-भगिनींनी, कठोर मेहनत करून धान्याची गोदामे भरली आहेत. आपल्या देशातल्या शेतकऱ्‍यांच्या कष्टामुळे यावर्षी विक्रमी उत्पादन झालं आहे. साऱ्‍या नोंदी हेच सांगत आहेत की आपल्या शेतकऱ्‍यांनी सगळे आधीचे विक्रम मोडीत काढले आहेत. शेतात ह्या वर्षी असे पीक आले आहे की, रोजच असे वाटतेय की पोंगल आणि बैसाखी आजच साजरी केली आहे. यावर्षी देशात जवळजवळ दोन हजार, सातशे लाख टनापेक्षा अधिक अन्नधान्याचे उत्पादन झाले आहे. आपल्या शेतकऱ्‍यांच्या नावावर असलेल्या आधीच्या विक्रमापेक्षा हे आठ टक्यांनी अधिक आहे. हे स्वतः एक अभूतपूर्व यश आहे. मी खास करून देशातल्या शेतकऱ्‍यांना धन्यवाद देतो. धन्यवाद यासाठीही देतो की परंपरागत पिकांबरोबरच देशातल्या गरीबाचा विचार करून डाळीचे उत्पादन घ्यावे. कारण डाळीतूनच सर्वाधिक प्रथिने गरीबांना  मिळतात. मला आनंद झाला की माझ्या देशातल्या शेतकऱ्‍यांनी गरीबांचा आवाज ऐकला आणि जवळजवळ दोनशे नव्वद लाख हेक्टर जमिनीवर वेगवेगळ्या डाळींची लागवड केली. हे केवळ डाळीचे उत्पादन नाही, शेतकऱ्‍यांनी केलेली माझ्या देशातल्या गरीबाची फार मोठी सेवा आहे. माझी एक विनंती आहे, एक प्रार्थना आहे, माझ्या शेतकऱ्‍यांनी ज्या प्रकारे काबाडकष्ट केले आणि डाळीचे विक्रमी उत्पादन घेतले, त्यासाठी माझे शेतकरी बंधु-भगिनी विशेष धन्यवादासाठी पात्र आहेत.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, या आपल्या देशात, सरकारकडून समाजाकडून, संस्थांकडून, संघटनांकडून, प्रत्येकाकडून स्वच्छतेच्या बाबतीत काहीना काही उपक्रम सुरु असतातच. एका प्रकारे प्रत्येकजण कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे स्वच्छतेच्या बाबतीत जागरूक असल्याचे दिसत आहे. सरकारही सतत प्रयत्न करीत आहे. गेल्या  काही दिवसांपूर्वी जल आणि मलनिःसारण ह्या विभागाचे आपल्या भारत सरकारचे जे पेयजल आणि स्वच्छता खातं आहे आपल्या सचिवांच्या नेतृत्वाखाली २३ राज्य सरकारांच्या वरिष्ठ आधिकाऱ्‍यांचा एक कार्यक्रम तेलंगण इथे झाला. तेलंगण राज्याच्या वारंगळ इथे बंद खोलीत परिसंवाद नाही तर, प्रत्यक्ष स्वच्छतेच्या कामाचे महत्व काय आहे? त्याबद्दल प्रयोग करून १७ आणि १८ फेब्रुवारीला हैदराबादमध्ये टॉयलेट पिट एम्पटिंग एक्सरसाइजचे आयोजन केले गेले. सहा घरांची टॉयलेट पिट्स रिकामी करून त्यांची स्वच्छता केली गेली आणि अधिकाऱ्‍यांनी स्वतः हे दाखवले की, ट्वीन पिट टॉयलेटच्या वापरल्या गेलेल्या खड्ड्याला, रिकामे करून त्याचा पुन्हा वापर करता येतो. त्यांनी हेही दाखवले की ह्या नव्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून बांधण्यात आलेली शौचालये किती सुविधाजनक आहेत आणि ती  रिकामी करताना स्वच्छतेच्या बाबतीत काहीही अडचण येत नाही, संकोच वाटत नाही. मानसिकदृष्ट्या असणारा अडथळा सुद्धा आड येत नाही. आपण जशी इतर सफाई करतो तसेच एक शौचालयाचा खड्डा साफ करू शकतो. या प्रयत्नाचा परिणाम झाला. देशातल्या माध्यमांनी ह्या गोष्टीला भरपूर प्रसिद्धी दिली, महत्व दिले. आणि हे साहजिकच आहे की जेव्हा एक आय.ए.एस. अधिकारी स्वतः शौचालयाचा खड्डा साफ करतो, तेव्हा देशाचे लक्ष त्याकडे जाणारच. आणि ही शौचालयाच्या खड्ड्याची स्वच्छता आहे त्यात आपण ज्याला केरकचरा मानतो, ते खत म्हणून बघितले तर एक प्रकारे काळे सोने आहे. वेस्ट टू वेल्थ म्हणजे कचऱ्यातून संपत्ती कशी निर्माण होते, हे आपण बघू शकतो आणि हे सिद्ध झाले आहे. सहा जणांच्या कुटुंबासाठी एक स्टॅंडर्ड ट्वीन पिट टॉयलेट. हे मॉडेल जवळजवळ पाच वर्षात भरते. त्यानंतर त्या कचऱ्याला सहजगत्या दूर करून, दुसऱ्‍या खड्ड्यात सोडता येते. सहा ते बारा महिन्यात खड्ड्यात जमा झालेल्या कचऱ्याचे  विघटन होते. आणि हा विघटन झालेला कचरा हाताळण्यासाठी अत्यंत सुरक्षित असतो. खताच्या नजरेतून अत्यंत महत्वाचे खत म्हणजे NPK. आपल्या शेतकऱ्‍यांना NPK म्हणजे काय हे चांगलेच माहीत आहे. नायट्रोजन, फॉस्फोरस, पोटॅशियम- हे पोषक तत्वांनी परिपूर्ण असते आणि हे शेती क्षेत्रात फारच उत्तम खत मानले जाते.

ज्या प्रकारे सरकारने हा पुढाकार घेतला आहे, इतरांनीही पुढाकार घेऊन असे प्रयोग केले आहेत. आता तर दूरदर्शनवर स्वच्छता वार्तापत्र हा विशेष कार्यक्रम सुरु झाला आहे. त्यात अशा गोष्टी जेवढ्या प्रसारित होतील, तेवढा त्याचा लाभ मिळेल. सरकारचे वेगवेगळे विभाग स्वच्छता पंधरवडा नियमितपणे आयोजित करतात. मार्च महिन्याच्या पहिल्या पंधरवड्यात महिला आणि बालविकास मंत्रालय, त्याच्या जोडीला आदिवासी विकास मंत्रालय. हे विभाग स्वच्छता अभियानाला शक्ती देणार आहेत. मार्च महिन्याच्या दुसऱ्‍या पंधरवड्यात नौवहन मंत्रालय आणि जलस्रोत, नदी विकास आणि गंगा पुनरुज्जीवन मंत्रालय, हे आणखी दोन विभाग स्वच्छता अभियान पुढे नेणार आहेत.

आपल्याला ठाऊक आहे की आपल्या देशातील कुणीही नागरिक जेव्हा काही चांगले करतो, तेव्हा सारा देश एका नव्या ऊर्जेचा अनुभव घेतो, आत्मविश्वास वाढीला लागतो. रिओ पॅराऑलिम्पिकमध्ये आपल्या दिव्यांग खेळाडूंनी जी कामगिरी केली, त्याचे आपण स्वागत केले. याच महिन्यात आयोजित करण्यात आलेल्या अंध खेळाडूंच्या टी-ट्वेन्टी क्रिकेट विश्वचषकाच्या अंतिम सामन्यात भारताने पाकिस्तानला पराभूत करत, सलग दुसऱ्‍यांदा विश्वविजेता ठरत देशाचा गौरव वाढवला. मी पुन्हा एकदा या संघातील सर्व खेळाडूंचे अभिनंदन करतो. या दिव्यांग सहकाऱ्‍यांच्या यशाबद्दल देशाला त्यांचा अभिमान वाटतो. मी नेहमी हे मानतो की दिव्यांग बंधु-भगिनी सामर्थ्यवान असतात, दृढनिश्चयी असतात, धाडसी असतात, संकल्पवान असतात. प्रत्येक क्षणी आपल्याला त्यांच्याकडून काही-ना-काही शिकायला मिळू शकते.

मुद्दा खेळाचा असो की अंतराळ विज्ञानाचा, आपल्या देशातील महिला कुणाच्याही मागे नाहीत. पावलाशी पाऊल जोडत त्या पुढे चालल्या आहेत आणि आपल्या यशाने देशाचे नाव उज्वल करत आहेत, काही दिवसांपूर्वीच आशियाई रग्बी सेव्हन्स ट्रॉफी स्पर्धेत आपल्या महिला संघाने रजत पदक पटकावले. या सगळ्या खेळाडूंना मी अनेक शुभेच्छा देतो.

8 मार्च साऱ्‍या जगात महिला दिन साजरा केला जातो. भारतातही मुलींना महत्व देण्याबद्दल, कुटुंबात आणि समाजात त्यांच्याविषयी जागरूकता वाढायला हवी, संवेदनशीलता वाढायला हवी. 'मुलगी वाचवा-मुलगी शिकवा' ही मोहीम वेगाने पुढे जात आहे. आज हा केवळ  सरकारी कार्यक्रम राहिला नाही. सामाजिक संवेदना आणि लोकशिक्षणाची एक चळवळ असे आज त्याचे रूप झाले आहे. गेल्या दोन वर्षात ह्या उपक्रमाशी सामान्य माणूस जोडला गेला आहे. देशाच्या प्रत्येक कोपऱ्यात ह्या ज्वलंत मुद्याविषयी विचार करायला या उपक्रमाने भाग पाडले आहे. वर्षानुवर्षं चालत आलेल्या जुन्या रिती-रिवाजांबद्दल लोकांच्या विचारात बदल घडवून आणला आहे. मुलीच्या जन्मानंतर उत्सव साजरा केला गेला अशी बातमी जेव्हा मिळते, तेव्हा फार आनंद होतो. एका प्रकारे मुलींबद्दल सकारात्मक विचार सामाजिक स्वीकृतीचे कारण ठरत आहे. मी असे ऐकले आहे की, तामिळनाडू राज्यात कुड्डलोर जिल्ह्याने एका विशेष अभियानांर्तगत बालविवाह प्रथेवर बंदी आणली. आतापर्यंत सुमारे एकशे पंचाहत्तर पेक्षा अधिक बालविवाह थांबवण्यात आले आहेत. जिल्हा प्रशासनाने सुकन्या समृद्धी योजनेत जवळजवळ पंचावन्न ते साठ हजार बँक खाती उघडण्यात आली आहेत. जम्मू काश्मीरच्या कठुआ जिल्ह्यात कन्व्हर्जन्स  मॉडेल अंतर्गत सगळ्या विभागांना 'मुलगी वाचवा-मुलगी शिकवा' योजनेशी जोडण्यात आले आहे. ग्राम  सभांच्या आयोजनाबरोबरच अनाथ मुलींना दत्तक घेणे, त्यांना शिक्षण मिळेल याची खात्री करणे, यासाठी जिल्हा प्रशासनाकडून भरपूर प्रयत्न होत आहेत. मध्य प्रदेशात 'हर घर दस्तक' ह्या उपक्रमात, गावागावात, घरो-घरी मुलींसाठी शिक्षण मोहीम सुरु आहे. राजस्थानात 'अपना  बच्चा, अपना विद्यालय' अभियान चालवून शाळा सोडून गेलेल्या मुलींना पुन्हा शाळेत आणण्यासाठी, शिक्षणासाठी प्रेरित करण्यासाठी उपक्रम सुरु आहे. सांगायचे तात्पर्य हे की 'मुलगी वाचवा-मुलगी शिकवा' ह्या चळवळीने आता अनेक वेगळी रूपे घेतली आहेत. ही चळवळ आता लोकचळवळ झाली आहे. नव्या नव्या कल्पना त्याच्याशी जोडल्या जात आहेत. स्थानिक गरजेनुसार त्यात बदल झाले आहेत. मी हे एक चांगले लक्षण मानतो. जेव्हा आपण 8 मार्च या दिवशी महिला दिवस साजरा करू तेव्हा आमची एकच भावना असेल-

"महिला, वो शक्ती हैं, सशक्तहैं, वो भारत की नारी हैं,

न ज्यादा में, न काम में, वो सब में बरोबर की अधिकारी हैं"

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आपणा सर्वांना मन की बात मधून काहीना काही संवाद साधण्याची संधी मिळते. आपणही सक्रियपणे सहभागी होत असता. आपल्याकडून मला खूप माहिती करून घेता येते. जमीनीवर काय चालले आहे? गावात, गरिबाच्या मनात काय चालले आहे? ते माझ्यापर्यंत पोचत असते. आपल्या सहभागासाठी मी आपला अत्यंत आभारी आहे. अनेक अनेक धन्यवाद.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, तुम्हा सार्यांना नमस्कार. 26 जानेवारी, आपला ‘प्रजासत्ताक दिवस’ आपण देशाच्या प्रत्येक कानाकोपर्यात आनंदाने आणि उत्साहाने साजरा केला.  भारताची राज्यघटना, नागरिकांचे कर्तव्य, नागरिकांचे अधिकार आणि लोकशाहीसाठीची आपली कटिबद्धता यांची आठवण करून देणारा हा सण म्हणजे एक प्रकारे येणार्या पिढ्यांवर लोकशाहीचे संस्कार करणारा, लोकशाहीमध्ये पार पाडावयाच्या जबाबदारीबद्दल जागरूक करणारा असा उत्सव आहे. पण आपल्या देशात नागरिकांचे हक्क आणि कर्तव्ये यासंदर्भात जितकी चर्चा व्हायला हवी, जितक्या व्यापक रूपात चर्चा व्हायला हवी तितकी अजूनही होत नाहीये. मी आशा करतो की प्रत्येक स्तरावर, जितकं महत्त्व अधिकारांना दिलं जातं तितकंच महत्त्व कर्तव्यांनाही दिलं जायला हवं. अधिकार आणि कर्तव्य या दोन रूळांवरच भारताच्या लोकशाहीची गाडी वेगाने पुढे मार्गक्रमण करू शकते.

उद्या 30 जानेवारी आहे. आपल्या पूजनीय बापूजींच पुण्यतिथी. या दिवशी सकाळी 11 वाजता आपण दोन मिनिटांचे मौन पाळून, देशासाठी प्राण अर्पण करणार्या शहीदांना श्रद्धांजली देतो. 30 जानेवारीच्या दिवशी 11 वाजता हे दोन मिनिटांचे मौन पाळलं जाणं हा समाज म्हणून, एक देश म्हणून आपला सहज स्वभाव बनायला हवा. 2 मिनिटांसाठीच का होईना पण त्या मौनातून आपली सामूहिकता, आपला संकल्प आणि शहीदांच्या बद्दलचही आपली श्रद्धा अभिव्यक्त होत असते. 

आपल्या देशामध्ये सैन्याबद्दल, सुरक्षा दलांबद्दल स्वाभाविकपणे आदरभाव व्यक्त होत असतो.  या प्रजासत्ताक दिवसाच्या पूर्वसंध्येला ज्या वीर जवानांना वेगवेगळ्या वीरता पुरस्कारांनी सन्मानित केले गेले त्यांच्या कुटुंबियांचे मी अभिनंदन करतो. या पुरस्कारांमध्ये ‘कीर्ती चक्र, शौर्य चक्र, परम विशिष्ट सेवा मेडल, विशिष्ट सेवा मेडल अशा अनेक श्रेणी आहेत. माझा विशेषत: देशाच्या तरुणांना एक आग्रह आहे. तुम्ही social media वर खूप active आहात. तुम्ही एक काम करू शकता का? या वेळी ज्या ज्या वीरांना हा सन्मान मिळाला आहे त्यांची माहिती तुम्ही इंटरनेटवर शोधा आणि त्यांच्याबद्दल दोन चांगले शब्द लिहून ते आपल्या मित्रमंडळींपर्यंत पोहोचवा. जेव्हा आपण या वीरांच्या साहसाबद्दल, त्यांच्या शौर्याबद्दल, त्यांच्या पराक्रमाबद्दल खोलात जाऊन माहिती करून घेतो तेव्हा आपल्याला आश्चर्य वाटतं, अभिमान वाटतो आणि प्रेरणाही मिळते.

एकीकडे आपण 26 जानेवारी सर्वत्र उत्साहात साजरा झाल्याच्या बातम्या वाचून आनंदीत होत होतो त्याचवेळी काश्मीरमध्ये आपल्या देशाच्या सीमांचे रक्षण करण्याच्या कामी तैनात सैनिकांना हिमस्खलनामुळे आपले प्राण गमवावे लागले. मी त्या सर्व वीर सैनिकांना आदरपूर्वक श्रद्धांजली वाहतो, त्यांना वंदन करतो.

माझ्या युवा साथींनो, तुम्हाला हे चांगलंच माहीत आहे की मी आपली ‘मन की बात’ तुम्हाला सतत सांगत असतो. जानेवारी, फेब्रुवारी, मार्च, एप्रिल हे सगळेच महिने म्हणजे प्रत्येक कुटुंबामध्ये मोठा कसोटीचा काळ असतो. जवळजवळ प्रत्येक घरात एक-दोन मुलांची परीक्षा असते पण सगळं कुटुंब त्या परीक्षेच्या ओझ्याखाली दबून गेलेलं असतं. तेव्हा वाटलं की माझ्या विद्यार्थी मित्रांशी, त्यांच्या पालकांशी, शिक्षकांशी संवाद साधण्यासाठी हा काळ उचित आहे. कारण अनेक वर्षांपासून मी जिथे जिथे जातो, ज्यांना ज्यांना भेटतो तिथे तिथे मुलांची परीक्षा हे खूप मोठं काळजीचं कारण बनलेलं दिसतं. कुटुंब चिंतेत आहे, विद्य़ार्थी काळजीत आहे, शिक्षक विवंचनेत आहेत अशी एक मोठी विचित्र मानसिक स्थिती प्रत्येक घरात तयार झालेली दिसते. आणि मला नेहमीच असं वाटतं की या मनस्थितीमधून बाहेर पडण्याची गरज आहे. म्हणूनच आज मला माझ्या तरुण मित्रांना काही गोष्टी थोड्या विस्ताराने सांगाव्याशा वाटताहेत. मी या विषयावर बोलणार असल्याचं जाहीर केलं तेव्हा अनेक शिक्षकांनी, पालकांनी, विद्यार्थ्यांनी मला मेसेज पाठवले, प्रश्न पाठवले, काही सूचना पाठवल्या, आपल्याला होणारा त्रास, अडचणी यांचाही उल्लेख त्यात होता. ते सारं वाचून माझ्या मनात जे विचार आले ते मी आज आपल्याजवळ व्यक्त करू इच्छितो. मला सृष्टीचा एक टेलिफोन संदेश मिळाला. सृष्टी काय म्हणतेय ते तुम्हीली ऐका...

“सर, मला तुम्हाला सांगायचंय की परीक्षेच्या दिवसांत आमच्या घरी, शेजारी-पाजारी, आमच्या सोसायटीमध्ये खूपच भीतीदायक वातावरण तयार होतं. त्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या मनांना उभारी मिळणं तर होत नाहीच उलट आम्ही उदास होऊन जातो. मला तुम्हाला एवढंच विचारायचं आहे की हे वातावारण आनंदी बनू शकत नाही का?”

प्रश्न सृष्टीने विचारलाय खरा पण तो आपल्या सगळ्यांच्या मनामध्ये उमटत असणार. परीक्षा हा खरं तर आनंदाचा काळ असायला हवा. वर्षभर किती मेहनत केली ते दाखवून देण्याची संधी आता मिळतेय या गोष्टीचा उत्साह या काळामध्ये वाटला पाहिजे. खूप कमी जणं अशी असतात ज्यांना परीक्षेमध्ये असं pleasure दिसतं.  बहुतेकांसाठी परीक्षा म्हणजे pressure असतं. ती खरंच pressure आहे की pleasure याचा निर्णय तुम्हालाच करायचा आहे. जो pleasure, आनंद मानून या परीक्षेला सामोरं जाईल त्याला त्याचं चांगलं फळ मिळेल आणि जो pressure अर्थात दडपण घेईल त्याच्यावर पश्चात्तापाची वेळ येईल. म्हणूनच माझं मत आहे की तुम्ही परीक्षांना असं सामोरं जा, जणू काही तो एखादा सणच असावा. आणि जेव्हा सण असतो, उत्सवी वातावरण असतं तेव्हा आपल्यातलं जे जे सर्वोत्तम आहे त्याला बाहेर येण्यासाठी आपोआपच वाट मिळते. सणासुदीच्या दिवसांमध्ये, उत्सवांमध्येही समाजातील ताकदीचा अनुभव येत असतो, जे उत्तमातील उत्तम आहे ते प्रकट होताना दिसतं. सर्वसाधारणपणे आपला समाज बेशिस्त असल्याचं म्हटलं जातं पण 40-45 दिवस चालणार्या कुंभ मेळ्यांच व्यवस्था पाहिली तर लक्षात येतं की तात्पुरत्या व्यवस्था उभारण्याचं कसब आणि किती शिस्त लोकांमध्य आहे. ही उत्सवाची ताकद आहे. त्याचप्रमाणे परीक्षेच्या काळामध्येही संपूर्ण कुटुंबात, मित्रपरिवारामध्ये, शेजार्या पाजार्यांमध्ये एक उत्सवी वातावारण बनायला हवं. मग तुम्ही पहा pressure, pleasure मध्ये कसं बदलून जातं ते. उत्सवी वातावरणामुळे परिक्षेच्या दडपणातून मुक्तता मिळेल. मला मुलांच्या आई-वडिलांना विशेष आग्रहाने सांगायचं आहे की या तीन-चार महिन्यांमध्ये वातावरण उत्सवी उत्साही ठेवां. संपूर्ण परिवाराने हा उत्सव पूर्णत्वाला नेण्याच्या कामी आपापली भूमिका उत्साहाने पार पाडावी. पाहता पाहता चित्र बदलून जाईल. कन्याकुमारी पासून ते काश्मीरपर्यंत आणि कच्छपासून ते कामरूपपर्यंत, अमरेलीपासून ते अरुणाचल प्रदेशापर्यंत सगळीकडे या तीन चार महिन्यांमध्ये परिक्षाच परीक्षा असतात. या तीन चार महिन्यांना आपापल्या पद्धतीने, आपापल्या परंपरांना अनुसरून, आपापल्या कुटुंबातील वातावरणाला अनुसरून उत्सवाच्या काळामध्ये परिवर्तित करावे. आणि म्हणूनच मी तर तुम्हाला सांगेन, ‘smile more, score more.’ जितक्या आनंदात हा काळ घालवाल तितके जास्त गुण तुम्हाला मिळतील. फक्त हे करून पहा. आणि तुम्ही हे पाहिलंच असेल की जेव्हा तुम्ही आनंदी असता, हसत असता तेव्हा आपोआपच निश्चिंत होता. आणि असं निश्चिंत असाताना वर्षभरातलं सगळं काही सहजपणे आठवतं. वर्षभरापूर्वी शिक्षकांनी वर्गात काय सांगितलं होतं वगैरे सारं चित्र डोळ्यांसमोर उभं राहतं. आणि तुम्हाला हे माहीत असलं पाहीजे की आपल्या स्मृतींच उजळणी करण्याचं कसब स्थिरचित्ताने अधिक चांगलं साधतं. तणावपूर्ण मनस्थितीमध्ये सगळे दरवाजे बंद होतात. बाहेरून काही आत जाऊ शकत नाही आणि आतलं बाहेर येऊ शकत नाही. विचार प्रक्रिया जणू थांबून जाते आणि या गोष्टीचं ओझं होऊन बसतं. परीक्षेतही तुम्ही बघितलं असेल की सारं काही आठवत असतं. पुस्तक आठवत असतं, धडा आठवत असतो, पानाचा क्रमांक आठवत असतो, हवा असलेला मुद्दा पानच्या वरच्या भागात लिहिला होता की खालच्या भागात इथपर्यंतही सगळं काही आठवत असतं पण तो विशिष्ट शब्द काही केल्या आठवत नाही. पण पेपर देऊन वर्गातून बाहेर पडून चार पावलं चाललं की अचानक आठवतं. ‘अरे हा तोच शब्द होता. आत असताना का नाही आठवला?’ दडपण होतं. मग बाहेर पडल्यावर कसा काय आठवला ? तुमच्याच तर डोक्यात होता तो, कुणी सांगितला तर नाही. पण तो आत असलेला चटकन बाहेर आला. तो बाहेर आला कारण परीक्षागृहाच्या बाहेर पडताच मनावरच दडपण दूर झालं. तुम्ही शांत झालात. त्यामुळे स्मरणशक्ती वाढविण्यासाठी स्वस्थ मन हे सगळ्यात गुणकारी औषध आहे. आणि हे मी तुम्हाला स्वानुभवातून सांगू शकतो की जर दडपण असेल तर विस्मरण होतं आणि स्वस्थ असताना अशा गोष्टी आठवतात ज्यांचा आपल्याला खूप उपयोग होतो. आणि तुमच्याकडे ज्ञान नाही, माहितीची कमतरता आहे, मेहनत कमी पडतेय असं कुठे आहे? पण ताण असेल तेव्हा तुमचं ज्ञान, तुमच्याकडे असलेली माहिती त्याखाली दबून जाते आणि ताणच त्यावर स्वार होतो. ‘A happy mind is the secret for a good mark-sheet’ हे लक्षात ठेवणं गरजेचं आहे. कधी कधी असं वाटतं की आपण परीक्षेकडे योग्य दृष्टीकोनातून बघत नाही. तो जणू काही जगण्या-मरण्याचा प्रश्न असावा अशी आपली मानसिकता असते. तुम्ही वर्षभरात जो काही अभ्यास केला आहे फक्त तेवढ्याबद्दलची ही परीक्षा असणार आहे. तुमच्या संपूर्ण  आयुष्याची कसोटी तिथे लागणार नाहीये. तुम्ही कसं आयुष्य जगत आला आहेत, कसं जगत आहात, पुढे कोणत्या प्रकारचं आयुष्य तुम्हाला जगायचं आहे या सार्या गोष्टींबद्दलची ही परीक्षा नव्हे.  वर्गामध्ये, वह्यापुस्तकं घेऊन दिलेल्या परीक्षेच्या व्यतिरिक्त अनेक कसोटीच्या प्रसंगांतून तुम्ही गेला असाल. शाळेतल्या परीक्षेचं प्रत्यक्ष आयुष्यातील यश-अपयशाशी काहीच देणं-घेणं नसतं. तेव्हा अशा दडपणांतून मुक्त व्हा. आपल्या सगळ्यांसमोर देशाचे माजी राष्ट्रपती डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांचं मोठं प्रेरणादायी उदाहरण आहे. त्यांना हवाईदलामध्ये भरती व्हायचं होतं. पण ते नापास झाले. समजा त्या अपयशामुळे ते निराश झाले असते, आयुष्याकडून हार पत्करली असती तर भारताला इतके मोठे वैज्ञानिक मिळाले असते का, इतके मोठे राष्ट्रपती मिळाले असते का?  कुणी ऋचा आनंद यांनी मला एक प्रश्न पाठवला आहे.

‘ आजच्या काळामध्ये शिक्षणासमोर जे सर्वात मोठं आव्हान मला दिसतंय ते म्हणजे शिक्षण परिक्षाकेंद्री होऊन गेलं आहे. मार्कांना खूप जास्त महत्त्व मिळत आहे. त्यामुळे स्पर्धा तर वाढली आहेच त्याचबरोबर विद्यार्थ्यांच्या मनावरील ताण खूप वाढला आहे. शिक्षणपद्धतीच्या सध्याच्या या वाटचालीबद्दलचे आणि तिच्या भविष्यासंबंधीचे तुमचे विचार मला जाणून घ्यायचे आहेत.’

खरं तर आपल्या प्रश्नातच त्यांनी उत्तर देऊन टाकलं आहे पण ऋचा यांची इच्छा आहे की मी या विषयावर माझं काही मत सांगावं. गुण आणि गुणपत्रिका यांचा एक मर्यादित उपयोग आहे. प्रत्यक्ष आयुष्यात सारं काही गुणपत्रिकेतील गुणांबरहुकूम चालत नाही. तिथे तर मिळवलेलं ज्ञान तुम्ही जगण्यात किती उतरवलंत हे जास्त महत्त्वाचं ठरतं. तुमचा sense of mission, आणि sence of ambition अर्थात तुमच्या मनातील ध्येयपूर्तीची संकल्पना आणि महत्त्वाकांक्षा यात काही ताळमेळ आहे की नाही ही गोष्ट आयुष्यात महत्त्वाची ठरते. जर तुम्ही या गोष्टींवर विश्वास ठेवाल तर मार्क आपणहूनच मागे येतील, तुम्हाला त्यांच्या मागून धावाधाव करण्याची कधीच गरज पडणार नाही. आयुष्यात तुम्हाला ज्ञानाचा उपयोग होणार आहे, तुमचं कसब तुमच्या उपयोगी पडणार आहे, आत्मविश्वासाचा, निर्धाराचा उपयोग होणार आहे. तुम्हीच मला सांगा, तुमचे कुणीतरी फॅमिली डॉक्टर नक्कीच असतील. घरातले सगळे जण उपचारांसाठी त्यांच्याकडेच जात असतील. पण त्यांना परीक्षांमध्ये किती मार्क मिळाले हे त्यांना कुणीही विचारलं नसेल. तुम्ही इतकंच बघत असणार की ही व्यक्ती डॉक्टर म्हणून चांगली आहे, त्यांच्या औषधांमुळे लोक बरे होत आहे. आपला मोठ्यात मोठा खटला लढवण्यासाठी तुम्ही एखाद्या वकिलाकडे जाता तेव्हा त्याची ‘मार्क शीट’ बघता का? त्याचा अनुभव, ज्ञान आणि वकिलीच्या क्षेत्रातला यशस्वी प्रवास याच गोष्टी तिथे पाहिल्या जातात. म्हणूनच मार्कांचं हे दडपण कधी कधी आपल्याला योग्य दिशेने जाण्यापासून थांबवतो. याचा अर्थ तुम्ही शिकूच नका असं मी सांगणार नाही. आपलं ज्ञान कसाला लावण्यासाठी परीक्षेचा उपयोग नक्कीच आहे. आपल्या जगण्याकडे बारकाईने पाहिलंत तर तुम्हाला जाणवेल; कधी कधी असंही होतं जास्तीत जास्त मार्क मिळवण्यासाठी तुम्ही शॉर्टकट शोधता, नेमकेच मुद्दे निवडता, त्यांच्यावरच लक्ष केंद्रित करता. पण तुम्ही निवडलेले ते ठराविक मुद्दे, ठराविक प्रश्न यांच्याबाहेरचं काही आलं तर मार्कांचं गणित एकदम कोलमडतं. त्याऐवजी तुम्ही ज्ञान मिळवण्यावर लक्ष केंद्रीत केलंत तर जास्तीत जास्त गोष्टी लक्षात घेण्याचा प्रयत्न तुम्ही करता. तुम्ही फक्त मार्कांवर लक्ष केंद्रित करता तेव्हा हळूहळू तुम्ही स्वत:ला आक्रसून घेता, एका विशिष्ट भागापुरतंच पाहू लागता. केवळ मार्क मिळवण्यापुरता विचार करू लागता. मग परीक्षेमध्ये खूपच हुशार विद्यार्थी असूनही प्रत्यक्ष आयुष्यात अपयश सामोरं येऊ शकतं.

ऋचाजींनी इतरांशी सतत चाललेल्या स्पर्धेचा मुद्दाही मांडला आहे. ही एक खूप मोठी मानसिक लढाई आहे. खरोखरीच आयुष्यात पुढे जाण्यासाठी इतरांशा नाही तर स्वत:शी केलेली स्पर्धा उपयोगी ठरते. माझ्या घडून गेलेल्या ‘काल’पेक्षा येणारा ‘उद्या’ अधिक चांगला कसा असेल, काल घडलेल्या गोष्टींच्या परिणामांपेक्षा उद्या मला मिळणार्या संधी अधिक चांगल्या कशा असतील याचा विचार आपण करायला हवा. तुम्ही क्रीडाक्षेत्रात हे घडताना पाहिलं असेल. खेळाशी संबंधित उदाहरणं समजायला सोपी असतात म्हणून मी तीच सांगतो. बहुतांश यशस्वी खेळाडूंचं वैशिष्ट्य हेच असतं की त्यांची स्पर्धा स्वत:शी असते. आपण सचिन तेंडूलकर यांचंच उदाहरण घेऊ या. वीस वर्षं सतत आपलेच विक्रम मोडत जाणं, स्वत:लाच पराजित करत पुढे जात जाणं असा त्यांचा प्रवास राहीला आहे. तो मोठा अद्भूत म्हणायला हवा  कारण त्यांनी इतरांशी स्पर्धा करण्यापेक्षा स्वत:शी स्पर्धेचा मार्ग अनुसरला.

आय़ुष्याच्या प्रत्येक क्षेत्रात अगदी अभ्यासाच्या बाबतीतही हेच प्रश्न तुम्ही स्वत:ला विचारा. मी आधी दोन तास शांतपणे अभ्यास करू शकत होतो, आता तीन तास अभ्यास करणं मला जमतंय का? आधी सकाळी उठायला उशीर व्हायचा, आता लवकर उठणं जमतंय का? आधी परीक्षेच्या ताणामुळे झोप यायची नाही, आता येते का? तुमच्या आपणच लक्षात येईल की इतरांशी केलेली स्पर्धा पराजय, निराशा आणि ईर्ष्येला जन्म देते तर स्वत:शी केलेली स्पर्धा आत्ममंथन, आत्मचिंतनाचे कारण बनते, आपला निर्धार दृढ बनवते आणि जेव्हा आपणच आपल्याला हरवतो तेव्हा आणखी पुढे जाण्याचा उत्साह आपोआपच वाटू लागतो. बाहेरून अधिकचा उत्साह आणण्याची गरज उरत नाही. सोप्या शब्दांत सांगायचं तर जेव्हा तुम्ही इतरांशी स्पर्धा करता तेव्हा तीन शक्यता ठळकपणे दिसतात. एक, आपण इतरांपेक्षा सरस आहोत. दुसरी आपली कामगिरी इतरांच्या तुलनेत खूपच वाईट आहे किंवा आपणही इतरांसारखेच आहोत. सरस असाल तर तुम्ही निष्काळजी बनाल. स्वत:वर वाजवीपेक्षा जास्त विश्वास टाकाल. आपण वाईट आहोत असं वाटत असेल तर तुम्ही निराश व्हाला आणि इतरांबद्दल तुमच्या मनात इर्ष्या निर्माण होईल. आतल्या आत कष्टत रहाल. तिसरी शक्यता, म्हणजे इतरांइतकंच हुशार असणं पुरेसं आहे असं मानून चाललात तर सुधारणेला काही वावच उरणार नाही. चाललंय तसं चालू दे असं म्हणून तुम्ही शिथिल रहाल. माझा तुम्हाला आग्रह आहे की तुम्ही स्वत:शी स्पर्धा करा. आधी मी जे काही केलं त्यापेक्षा यापुढे चांगलं कसं करू शकेन याचा विचार कराल. बस, याच गोष्टीवर आपलं लक्ष केंद्रित करा. मग पहा. तुम्हाला स्वत:मध्ये बदल झालेला जाणवेल.

श्री. एस. सुंदर यांनी पालकांच्या भूमिकेसंबंधी आपल्या भावना व्यक्त केल्या आहेत. त्यांचं म्हणणं आहे की परीक्षेमध्ये पालकांची भूमिका खूप महत्त्वाची असते. त्यांनी पुढे म्हटलं आहे, ‘माझी आई खूप शिकलेली नव्हती. तरीही ती माझ्याजवळ बसायची आणि माझ्याकडून गणितं सोडवून घ्यायची. उत्तरं काढायची आणि अशाप्रकारे मला मदत करायची. माझ्या चुका सुधारायची. माझ्या आईने दहावीची परीक्षाही पास केली नव्हती पण तिच्या मदतीशिवाय मला माझी सी.बी. एस. सी. ची परीक्षा पास करणं अशक्य होतं.’

सुंदरजी, तुमचं म्हणणं खरं आहे आणि आजही आपण पाहिलं असेल की प्रश्न विचारण्यांमध्ये, सूचना करणार्यांमध्ये महिलांची संख्या जास्त आहे. कारण मुलांच्या भविष्याच्या बाबतीत त्यांच्या माता सतत सजग असतात, सक्रिय असतात आणि अनेक गोष्टी त्यांच्यामुळे सोप्या होऊन जातात. मी पालकांना फक्त इतकंच सांगेन की त्यांनी तीन गोष्टींवर भर द्यावा. स्वीकार करणं, शिकवणं आणि वेळ देणं. आपलं पाल्य जसं आहे, तसा त्याचा स्वीकार करा. तुमच्याजवळ जितकी क्षमता आहे ती त्याला शिकवण्यासाठी वापरा आणि आपापल्या कामांत कितीही व्यग्र असलात तरीही त्यांच्यासाठी वेळ काढा. एकदा स्वीकार करणं जमलं की बर्याचशा समस्या तिथेच संपून जातील. पालकांना अनुभव असेल की त्यांच्या, शिक्षकांच्या मुलांकडून असलेल्या अपेक्षाच अनेक समस्यांच्या मूळाशी असतात. स्वीकारातून या समस्या सोडविण्याचा मार्ग दिसू लागतो. अपेक्षांमुळे मार्ग खडतर बनतो तर स्वीकार नव्या वाटा शोधण्याची संधी देतो आणि म्हणूनच मूल जसं आहे तसं स्वीकाराल. तुमच्यावरचं ओझंही दूर होईल. आपण मुलांच्या पाठीवरच्या दप्तरांच्या ओझ्यांची चर्चा करतो पण कधी कधी मला वाटतं की पालकांच्या अपेक्षा, आशा-आकांक्षाचं ओझं त्या दप्तरांपेक्षा भारी असतं.

खूप वर्षांपूर्वीची ही गोष्ट आहे. आमच्या ओळखीचे एक व्यक्ती हृदयविकाराने आजारी होते. त्यांना हॉस्पिटलमध्ये दाखल केलं होतं. आपल्या लोकसभेचे पहिले अध्यक्ष गणेश दादा मावळणकर आणि त्यांचे एकेकाळचे खासदार पुत्र पुरुषोत्तम मावळणकर त्यांच्या तब्येतीची विचारपूस करण्यासाठी आले. मी तेव्हा तिथे उपस्थित होतो आणि मी पाहिलं की त्यांनी त्या रुग्ण व्यक्तीच्या तब्येतीसंबंधी एकही प्रश्न विचारला नही. आल्या आल्या त्यांनी विनोदी चुटके ऐकवायला सुरुवात केली. चार-पाच मिनिटांतच वातावारणातला सगळा तणार सैल झाला. एरवी रुग्णाला भेटायला जाणारे आजाराबद्दल बोलून त्यांना घाबरवूनच टाकत असतात. पालकांना मला हेच सांगायचं आहे. कधी कधी मुलांबरोबर आपण नेमकं असंच वागत असतो. परीक्षेच्या काळात मुलांना आनंदी, हसरं-खेळतं वातावरण द्यावं असा विचार आपण कधी केलाय का? तो करून पहा, वातावरण बदलून जाईल.

मला आणखी एक मोठा कमालीचा फोनकॉल आला आहे. त्या सद्गृहस्थांना आपलं नाव सांगायचं नाहीये. त्यांचं बोलणं ऐकून याचं कारण तुमच्या लक्षात येईलच. ते म्हणतात, ‘नमस्कार पंतप्रधान महोदय, मी स्वत:चं नाव तर सांगू शकत नाही कारण माझ्या लहानपणी मी कामच तसं केलंय. लहानपणी एकदा मी कॉपी करण्याचा प्रयत्न केला होता. त्यासाठी मी खूप तयारीही सुरू केली होती. कॉपी करण्याच्या वेगवेगळ्या पद्धती शोधण्याचा प्रयत्न केला. त्यात माझा भरपूर वेळ वाया गेला. तेवढा वेळ अभ्यास करण्यासाठी वापरला असता तर चांगले मार्क मिळाले असते. आणि जेव्हा प्रत्यक्ष कॉपी करण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा त्यातही पकडला गेला. माझ्यामुळे माझ्या जवळपासच्या अनेक मित्रांना खूप त्रास झाला.”

तुमचं म्हणणं खरं आहे. हे जे short-cut चे रस्ते आहेत ते कॉपी करण्यासाठीचं कारण बनून जातात. कधी कधी स्वत:वर विश्वास नसतो तेव्हा शेजारच्या मुलाचं उत्तर पहावं आणि खात्री करून घ्यावी असं वाटून जातं. कधी कधी आपलंच उत्तर बरोबर असतं आणि शेजार्याचं चुकलेलं असतं. पण ते चुकीचं उत्तर आपण खरं मानून बसतो आणि घात होतो. त्यामुळे कॉपीचा फायदा कधीच होत नाही. To cheat is cheap, so please, do not cheat.’ नक्कल करणं तुम्हाला वाईट व्यक्ती बनवतं, त्यामुळे कृपया कॉपी नक्कल करू नका. हे तुम्ही अनेकदा ऐकलं असेल. मीही पुन्हा तेच सांगेन. कोणत्याही प्रकारे पाहिलं तरीही कॉपी करण्याचे दुष्परिणामच दिसतील. समजा कॉपी करताना पकडले गेलात तर सारं काही तिथेच संपून जाईल आणि पकडले गेला नाहीत तरीही आयुष्यभर मनावर आपल्या त्या कृत्याचा भार वागवत रहावं लागेल. आपल्या मुलांना कॉपी न करण्याबद्दल समजावताना त्यांच्या डोळ्यांना डोळे भिडवणं तुम्हाला कठीण जाईल आणि एकदा का कॉपी करण्याची सवय लागली की त्यानंतर आयुष्यात काही शिकण्याची इच्छाच उरणार नाही. मग तर तुम्ही कुठेही पोहोचू शकणार नाही. हे तर आपल्याच रस्त्यांना खड्ड्यांनी भरून टाकण्यासारखं आहे. मी काही असे लोकही पाहिले आहेत जे कॉपी करण्याचे इतके प्रकार शोधून काढतात की त्यांची सगळी सर्जनशीलता या एका कामातच वापरली जाते. तीच सर्जनशीलता, तोच वेळ ती परीक्षेतल्या मुद्द्यावर खर्च कराल तर कदाचित कॉपी करण्याची गरजही पडणार नाही. आपल्या स्वत:च्या मेहनतीतून जे यश मिळवाल ते तुमचा आत्मविश्वास वाढवेल. तो अद्भूत असेल.

एक फोनकॉल मला आला आहे, त्या म्हणतात,

‘नमस्कार पंतप्रधान महोदय, माझं नाव मोनिका आहे. मी बारावीची विद्यार्थिनी आहे त्यामुळे मला बोर्डाच्या परीक्षांशी संबंधित काही प्रश्न तुम्हाला विचारायचे आहेत. माझा पहिला प्रश्न या परिक्षांच्या काळात वाढणार्या तणावासंबंधीचा आहे. तो कमी कसा करता येईल? दुसरं म्हणजे परीक्षा म्हणजे ‘all work and no play’ असं का असतं?’

परीक्षेच्या दिवसांमध्ये मी खेळण्या-बागडण्याबद्दल बोललो तर तुमचे शिक्षक, तुमचे पालक माझ्यावर रागावतील. परीक्षेच्या काळात मुलांना खेळायला सांगणारे असे कसे पंतप्रधान आहेत असं म्हणत नाराज होतील. कारण खेळांमध्ये लक्ष गेले की अभ्यासावरील लक्ष कमी होतं असा आपल्याकडे सर्वसाधारण समज आहे. ही विचारसरणीच मूळात चुकीची आहे. समस्येचं मूळ तिथेच आहे. मुलांचा सर्वांगिण विकास आवश्यक आहे. तो व्हायचा तर पुस्तकांच्या पानांबाहेरचं एक मोठं विशाल जग आहे तेही पहायला हवं. जगायला शिकण्याचंही हेच तर वय असतं. आधी सगळ्या परीक्षा देतो आणि मग खेळतो, मग बाकीच्या गोष्टी करतो असं कुणी म्हटलं तर ते शक्य नाही. माणसाच्या जडणघडणीचा काळ हाच असतो. त्यालाच तर संगोपन म्हणतात. माझ्या दृष्टीने परीक्षेमध्ये तीन गोष्टी खूप गरजेच्या आहेत. योग्य प्रमाणात आराम, शरीरासाठी गरजेची आहे तितकी झोप आणि तिसरी गोष्ट म्हणजे बौद्धिक कार्याव्यतिरिक्तही शरीराच्या इतर भागांचंही चलनवलन योग्य पद्धतीने होणं. शरीरालाही काही व्यायाम मिळायला हवा. आपल्या अभ्यासातून दोन क्षण बाहेर पडून थोडं आकाश पहावं, अवतीभोवतीची झाडं पाहावीत, मन थोडं हलकं करावं आणि पुन्हा आपल्या खोलीत अभ्यासाला बसावं. एक नवा ताजेपणा तुम्हाला तुमच्या कामात जाणवेल. तुम्ही जे काही काम करता आहात त्यातून थोडा विसावा घ्या. उठा, बाहेर जा, किचनमध्ये जा, आपल्या आवडीचं एखादं बिस्किट तोंडात टाका, थोडे हास्यविनोद करा. पाच मिनिटांसाठी का होईना पण हा विश्रांतीचा काळ स्वत:ला द्या. तुम्हाला दिसेल की काम आणखी चांगलं होतंय. सगळ्यांनाच हे आवडेल की नाही माहीत नाही, पण माझा अनुभव मला हेच सांगतो. अशा वेळी थोडं दीर्घश्वसन केल्यास खूप फायदा होईल. त्यासाठी खोलीत बसून राहण्याची गरज नाही. जरा मोकळ्या आभाळाखाली उभं रहा, गच्चीवर जा, पाच मिनिटं दीर्घ श्वसन करा आणि मग अभ्यासाला बसा. तुम्ही पहाल की तुमचं शरीर अगदी तणावरहीत झालं आहे आणि ही अवस्था तुमच्या मेंदूलाही मिळालेली आहे. काही लोकांचा समज असतो की रात्री खूप उशीरा जागलं तर खूप जास्त अभ्यास होईल. पण नाही. शरीराला जितकी झोप आवश्यक आहे तितकी जरूर घ्या. त्यातून तुमचा अभ्यासाचा वेळ फुकट जाणार नाही. उलट अभ्यास करण्यासाठी जास्त उत्साह मिळेल, एकाग्रता वाढेल, ताजेपणा वाटेल. तुमच्या कार्यक्षमतेमध्ये एकूणच वाढ होईल. मी निवडणुकांसाठीच्या प्रचारसभांसाठी जातो तेव्हा काही वेळा माझा आवाज बसलेला असतो. अशाच एका सभेच्या वेळी मला एक लोकगायक भेटायला आले होते. त्यांनी मला विचारले, ‘तुम्ही किती तास झोपता?’ मी म्हणालो, ‘ का बरं, तुम्ही डॉक्टर आहात का?’ म्हणाले,  ‘नाही नाही. भाषणं देता देता तुमचा आवाज बिघडतो त्याच्याशी संबंधित ही गोष्ट आहे. तुम्ही पूर्ण झोप घ्याल तर तुमच्या स्वरयंत्राला आराम मिळेल. माझी झोप, भाषणं आणि आवाज यांच्याबद्दल मी असा विचार कधी केला नव्हता. त्यांनी मला जणू काही एक जडी बूटीच दिली. तुम्हीही या गोष्टीचं महत्त्वं ओळखा. पण याचा अर्थ असा नाही की सतत झोपून रहावं. असं केलंत तर तुमच्या घरातली माणसं माझ्यावर रागावतील. मग तुमची ‘मार्क-शिट’ हातात आल्यावर त्यांना तुम्ही नव्हे तर मीच दोषी दिसेन. तेव्हा असं करू नका. आणि म्हणूनच मी तर म्हणेन की ‘p for prepared and p for play.’ ‘ जो खेले वो खिले’. ‘the peson who plays, shines.’ मन, बुद्धी, शरीर यांना सजग ठेवण्यासाठी हे एक खूप मोठं औषध आहे.

असो, युवा मित्रांनो, तुम्ही परीक्षांच्या तयारीत गुंतलेले आहात आणि मी माझ्या मनातल्या गोष्टींमध्ये अडकून बसलोय. कुणास ठाऊक, कदाचित माझं हे बोलणंच तुमच्या मनावरचा तणाव दूर करण्यासाठी मदत करेल. पण त्याचबरोबर मी हे सुद्धा म्हणेन की मी ज्या गोष्टी सांगितल्या त्यांचं दडपण मनावर घेऊ नका. जमत असेल तर करा, नाहीतर नका करू. नाहीतर त्याचंही एक ओझं बनून बसेल. मुलांवर अपेक्षांची ओझी लादू नका ही तुमच्या पालकांना सांगितलेली गोष्ट मलासुद्धा लागू आहेच. आपण केलेला निर्धार मनाशी जपत, स्वत:वर विश्वास ठेवून परीक्षांना सामोरे जा. माझ्या शुभेच्छा तुमच्यासोबत आहेत. प्रत्येक कसोटी पार कऱण्यासाठी त्या कसोटीलाच उत्सवाचं रूप द्या. मग कोणतीही परीक्षा ही परीक्षा राहणार नाही. हाच मंत्र घेऊन तुम्ही पुढे जा.

प्रिय देशवासियांनो, 1 फेब्रुवारी 2017 रोजी भारतीय तटरक्षक दलाची चाळीस वर्षे पूर्ण होत आहेत. या प्रसंगी मी तटरक्षक दलाचे सर्व अधिकारी आणि जवानांनी केलेल्या देशसेवेसाठी त्यांचे आभार मानतो. स्वनिर्मित 126 जहाजं आणि 62 विमानं यांच्यासह भारतीय तटरक्षक दल विश्वातील चौथ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे तटरक्षक दल असण्याचा मान राखून आहे. ‘वयम् रक्षाम:’ हा आपल्या तटरक्षक दलाचा मंत्र आहे. आपल्या या आदर्श वाक्यानुसार मार्गक्रमण करीत देशाच्या समुद्री सीमा आणि समुद्री क्षेत्र सुरक्षित ठेवण्यासाठी तटरक्षक दलाचे जवान अहोरात्र तत्पर असतात. गेल्या वर्षी तटरक्षक दलाच्या लोकांनी आपल्या जबाबदार्यांच्या सोबतच आपल्या देशाचा समुद्र किनारा स्वच्छ बनविण्याचं अभिमानास्पद कार्य केलं. हजारो लोक यात सहभागी झाले होते. समुद्री किनार्यांच्या सुरक्षेबरोबरच या किनार्यांच्या स्वच्छेतेची काळजी त्यांनी वाहिली यासाठी ते खरोखरीच अभिनंदनास पात्र आहेत. खूप कमी लोकांना हे माहीत असेल की आपल्या देशाच्या तटरक्षक दलात फक्त पुरुष नसून महिलासुद्धा त्यांच्या खांद्याला खांदा लावून तितक्याच तयारीने आपल्या जबाबदार्या पार पाडत आहेत आणि यशस्वीरीत्या पार पाडत आहेत. तटरक्षक दलातील आमच्या महिला अधिकारी वैमानिक आहेत, निरीक्षक आहेत, हॉवरक्राफ्टची जबाबदारीही सांभाळत आहेत. आज जागतिक पातळीवर किनारपट्टीची सुरक्षा हा ऐरणीवरचा प्रश्न बनलेला असताना भारताचे किनारे सुरक्षित ठेवण्यासाठी झटणार्या भारतीय तटरक्षक दलाचं त्यांच्या 40 व्या वर्धापनदिनी मी अभिष्टचिंतन करतो. 

1 फेब्रुवारीला वसंत पंचमीचा सण साजरा केला जाईल. वसंत ऋतू हा सर्वश्रेष्ठ ऋतू मानला जातो. तो ऋतुराज आहे. आपल्या देशात वसंत पंचमीच्या दिवशी सरस्वती पूजेचा मोठा सण साजरा होतो. तो विद्येच्या आराधनेचा काल मानला जातो. इतकेच नाही तर वीरांसाठी प्रेरणादायी असा हा काळ असतो. ‘मेरा रंग दे बसंती चोला’ या गीतामध्ये तीच प्रेरणा दिसून येते. या वसंत पंचमीच्या पवित्र सणानिमित्त मी माझ्या सर्व देशवासियांना खूप सार्या शुभेच्छा देतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, ‘मन की बात’ प्रसारीत करताना आकाशवाणीसुद्धा आपल्या कल्पकतेने त्यात नवनवे रंग भरत असते. गेल्या महिन्यापासूनच त्यांनी माझी ‘मन की बात’ पूर्ण झाल्यानंतर लगेचच त्याचा प्रादेशिक भाषांतील अनुवाद प्रसारीत करणं सुरू केलं आहे. याचं मोठ्या प्रमाणात स्वागत झालं आहे. दूर दूरहून लोक पत्रं पाठवू लागले आहे. आकाशवाणीने स्वयंप्रेरणेने केलेल्या या कामासाठी त्यांचं अभिनंदन करतो. देशवासियांनो, मी तुमचंही खूप अभिनंदन करतो. ‘मन की बात’ तुमच्याशी जोडलं जाण्याची एक खूप मोठी संधी देते. खूप खूप शुभेच्छा. धन्यवाद.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,

नमस्कार. आपणा सर्वांना नाताळच्या अनेक शुभेच्छा. आजचा दिवस सेवा, त्याग आणि करूणेला आपल्या आयुष्यात महत्व देण्याचा दिवस आहे. येशू ख्रिस्ताने म्हटले आहे, गरीबांना आमचे उपकार नको तर आमचा स्वीकार हवा आहे. सेंट ल्यूक याने गाँस्पेलमध्ये लिहिले आहे, येशूने केवळ गरीबांची सेवा केली नाही तर गरीबांनी केलेल्या सेवेचे कौतुकही केले आहे आणि खऱ्या अर्थाने हेच सक्षमीकरण आहे. याच्याशी संबंधित एक कथा चांगलीच प्रचलित आहे. त्या कथेत म्हटले आहे की येशू एका मंदिराच्या खजिन्याजवळ उभे होते. अनेक श्रीमंत लोक आले आणि त्यांनी भरपूर दानधर्म केला. त्यानंतर एक गरीब विधवा आली आणि तिने त्यात दोन तांब्याची नाणी ठेवली. आता तसे पाहायला गेले तर दोन तांब्याच्या नाण्यांचे मोल ते काय? तेथे उभ्या भक्तांच्या मनात आश्चर्य दाटून आले. तेव्हा येशूने सांगितले की त्या विधवा महिलेने सर्वात जास्त दान केले आहे. इतरांनी बरेच काही दिले हे खरे, पण या महिलेने तर आपल्याकडे असलेले सर्व काही दान केले.

आज 25 डिसेंबर, महामहिम मदन मोहन मालवीय यांचीही आज जयंती आहे. भारतीय जनमानसात संकल्प आणि आत्मविश्वास जागविणाऱ्या मालवीयजींनी आधुनिक शिक्षणाला एक नवी दिशा दिली आहे. त्यांनाही जयंतीदिनी भावपूर्ण श्रध्दांजली. नुकतेच दोन दिवसांपूर्वी मालवीयजींची तपोभूमी असणाऱ्या वाराणसीमध्ये मला अनेक विकास कामांच्या शुभारंभाची संधी लाभली. मी वाराणसीमध्ये भू(BHU)येथे महामहिम मदन मोहन मालवीय कर्करोग केंद्राची पायाभरणी केली. या संपूर्ण क्षेत्रात हे एक कर्करोग केंद्र तयार होते आहे. हे केंद्र पूर्व उत्तर प्रदेशसह झारखंड-बिहारमधील जनतेसाठीही वरदान ठरेल.

आज भारतरत्न आणि माजी पंतप्रधान आदरणीय अटल बिहारी वाजपेयी यांचा जन्मदिन आहे. आपला देश अटलजींनी केलेले योगदान कधीही विसरु शकणार नाही. त्यांच्या नेतृत्वाखाली अणु ऊर्जेच्या क्षेत्रातही देशाची मान अभिमानाने उंचावली. पक्ष नेता असो, संसद सदस्य असो, मंत्री असो किंवा पंतप्रधान, अटलजींनी प्रत्येक भूमिकेत एक आदर्श निर्माण केला. अटलजींच्या जन्मदिनी मी त्यांना वंदन करतो आणि त्यांच्या उत्तम आरोग्यासाठी ईश्वरचरणी प्रार्थना करतो. एक कार्यकर्ता या नात्याने मला अटलजींसोबत काम करण्याचे भाग्य लाभले. अनेक आठवणी आज माझ्या डोळयांसमोर जाग्या होतात. आज सकाळी जेव्हा मी ट्विट केले तेव्हा एक जुनी चित्रफितही मी त्यावर शेअर केली. एका लहान कार्यकर्त्याच्या रुपात अटलजींचा स्नेह कशाप्रकारे लाभत असे हे ती चित्रफीत पाहून निश्चितच समजेल.

आज नाताळच्या दिवशी भेट म्हणून देशातील नागरिकांना दोन योजनांचा लाभ मिळणार आहे. एका अर्थाने दोन नवीनतम योजनांचा शुभारंभ होत आहे. संपूर्ण देशात, गाव असो वा शहरात, साक्षर असो वा निरक्षर, सर्वांनाच रोखरहित म्हणजे काय, रोखरहित व्यवहार कसे चालू शकतात, रोख पैशाशिवाय खरेदी कशी करता येईल असे प्रश्न पडले आहेत. सगळीकडे उत्कंठेचे वातावरण आहे. प्रत्येकाला परस्परांकडून शिकायचे आहे, समजून घ्यायचे आहे. याला प्रोत्साहन देण्यासाठी, या प्रक्रियेला मोबाईल बँकींगची ताकद मिळावी यासाठी, ई-पेमेंटची सवय व्हावी यासाठी ग्राहकांसाठीच्या आणि लहान व्यापाऱ्यांसाठीच्या केंद्र सरकारच्या प्रोत्साहक योजनेला आजपासून शुभारंभ होत आहे. “भाग्यवान ग्राहक योजना” ही ग्राहकांना प्रोत्साहन देणारी योजना आहे तर “डिजी धन व्यापार योजना” ही व्यापाऱ्यांना प्रोत्साहन देणारी योजना आहे.

आज 25 डिसेंबर रोजी नाताळाच्या दिवशी भेट म्हणून 15,000 लोकांना सोडतीद्वारे बक्षिस मिळणार आहे. 15,000 नागरिकांना, प्रत्येकाच्या खात्यात प्रत्येकी 1,000 रुपयांचे बक्षिस जमा केले जाईल. हे केवळ आजच्याच दिवसासाठी नाही. ही योजना आजपासून सुरु होईल आणि पुढचे 100 दिवस सुरु राहिल. प्रत्येक दिवशी 15,000 लोकांना प्रत्येकी 1,000 रुपयांचे बक्षिस मिळणार आहे. 100 दिवसांत लाखो कुटुंबांना कोट्यवधी रुपयांचे बक्षिस मिळणार आहे. मात्र जेव्हा आपण मोबाईल बँकींग, ई-बँकींग, रुपे कार्ड, यूपीआय, यूएसएसडी अशा डिजिटल माध्यमांचा वापर करुन रक्कम प्रदान कराल, तेव्हा त्या व्यवहारांच्या आधारे बक्षिसांसाठी सोडत काढली जाईल आणि विजेत्यांची निवड केली जाईल. त्याचबरोबर अशा ग्राहकांसाठी आठवडयातून एक दिवस मोठी सोडत असेल, ज्यात लाखो रुपयांची बक्षिसे दिली जातील. तीन महिन्यांनंतर 14 एप्रिल रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची जयंती आहे. त्यादिवशी एक महासोडत असेल ज्यात कोट्यवधी रुपयांची बक्षिसे दिली जातील. “डिजी धन व्यापारी योजना” ही प्रामुख्याने व्यापाऱ्यांसाठी आहे. व्यापाऱ्यांनी स्वत: या योजनेत सहभागी व्हावे आणि आपले व्यवहार रोखरहित करण्यासाठी ग्राहकांनाही त्यात समाविष्ट करावे. अशा व्यापाऱ्यांसाठीही स्वतंत्र बक्षिसे दिली जातील आणि ही बक्षिसेही हजारोंच्या संख्येत असतील. व्यापाऱ्यांचा स्वत:चा व्यापारही चालत राहील आणि त्याचबरोबर त्यांना बक्षिस जिंकण्याची संधीही मिळेल. 50 रुपयांपेक्षा जास्त आणि 3,000 रुपयांपेक्षा कमी रकमेची खरेदी करणाऱ्यांनाच या योजनेचा लाभ मिळेल. समाजातील सर्व वर्गांना, विशेषत: गरीब आणि निम्न मध्यमवर्गीय नागरिकांना केंद्रस्थानी ठेवून ही योजना तयार करण्यात आली आहे. 3,000 रुपयांपेक्षा जास्त खरेदी करणाऱ्यांना या बक्षिसांचा लाभ मिळणार नाही. गरीबातील गरीब नागरिकही यूएसएसडीचा वापर करुन फिचर फोन किंवा साधारण फोनच्या माध्यमातून सामानाची खरेदीही करु शकतात, सामानाची विक्रीही करु शकतात, पैसेही प्रदान करु शकतात आणि ते सर्व या बक्षिस योजनेचे लाभार्थी होऊ शकतात. ग्रामीण क्षेत्रातही एईपीएसच्या माध्यमातून खरेदी-विक्री करु शकतात आणि बक्षिसेही जिंकू शकतात. अनेकांना आश्चर्य वाटेल की भारतात आज सुमारे 30 कोटी रुपे कार्ड आहेत ज्यापैकी 20 कोटी कार्ड जन धन योजनेंतर्गंत खाते उघडणाऱ्या गरीब लोकांकडे आहेत. 30 कोटी नागरिक लगेचच या बक्षिस योजनेत सहभागी होऊ शकतात. देशातील सर्व नागरिकांना या योजनेत स्वारस्य वाटेल असा मला विश्वास वाटतो. आपल्या अवतीभवती जे युवा आहेत त्यांना निश्चितच या बाबींबद्दल माहिती असेल, आपण त्यांना विचारले तर ते नक्कीच सांगतील. आपल्या कुटुंबातही 10वी-12वीत शिकणारी मुले असतील तर ती सुध्दा आपल्याला या गोष्टी सहज शिकवतील. हे फारच सोपे आहे, आपण व्हॉटसॲपवरुन जितक्या सहजतेने संदेश पाठवता तितकेच हे सोपे आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आपल्या देशात तंत्रज्ञानाचा वापर कसा करावा, ई-पेमेंट कसे करावे, ऑनलाईन पेमेंट कसे करावे, याबाबतची जागरुकता वेगाने वाढते आहे हे पाहून मला मनापासून आनंद होतो. गेल्या काही दिवसात रोखरहित व्यवहार 200 ते 300 टक्क्यांनी वाढले आहेत. याला प्रोत्साहन देण्यासाठी भारत सरकारने एक फार मोठा निर्णय घेतला आहे. हा निर्णय किती मोठा आहे याचा अंदाज व्यापाऱ्यांना निश्चितच करता येईल. जे व्यापारी डिजिटल मार्गांने देवाणघेवाण करतील, आपल्या कारभारात रोख रकमेऐवजी ऑनलाईन पेमेंटची सुविधा उपलब्ध करुन देतील, अशा व्यापाऱ्यांना आयकरातून सूट देण्यात आली आहे.

मी देशातील सर्व राज्यांचेही अभिंनदन करतो. सर्व केंद्रशासित प्रदेशांचेही अभिनंदन करतो. सर्वांनी आपापल्या परीने हे अभियान पुढे नेण्यासाठी प्रयत्न केले आहेत. आंध्रचे मुख्यमंत्री श्री. चंद्राबाबू नायडू यांच्या अध्यक्षतेखाली एक समिती तयार करण्यात आली आहे. ही समिती यासाठीच्या अनेक योजनांवर विचार करते आहे. त्याचबरोबर मी पाहिले आहे की, राज्य सरकारांनीसुध्दा आपापल्या परीने अनेक योजना सुरु केल्या आहेत, त्यांच्या अंमलबजावणीला सुरुवात केली आहे. कोणीतरी मला सांगितले की, आसाम सरकारने मालमत्ता कर आणि व्यापार अनुज्ञपती शुल्काचा भरणा डिजिटल माध्यमातून केल्यास 10 टक्के सवलत देण्याचा निर्णय घेतला आहे. ग्रामीण बँकांच्या ज्या शाखा आपल्या 75 टक्के ग्राहकांद्वारे जानेवारी ते मार्च या अवधीत किमान दोन डिजिटल व्यवहार करुन घेतील, त्यांना सरकारतर्फे 50,000 रुपयांची बक्षिसे मिळणार आहेत. 31 मार्च 2017 पर्यंत 100 टक्के डिजिटल व्यवहार करणाऱ्या गावांना सरकारतर्फे “डिजी व्यवहारांसाठी उत्तम पंचायत” अंतर्गंत पाच लाख रुपयांचे बक्षिस देण्याची घोषणाही त्यांनी केली आहे. आसाम सरकारने शेतकऱ्यांसाठी डिजिटल कृषक शिरोमणी योजनेंतर्गंत बियाणे आणि खताच्या खरेदीसाठी पूर्णपणे डिजिटल माध्यमातून भरणा करणाऱ्या पहिल्या दहा शेतकऱ्यांना 5,000 रुपयांचे बक्षिस देण्याची घोषणा केली आहे. मी आसाम सरकारचे अभिंनदन करतो आणि अशाप्रकारचे उपक्रम राबविणाऱ्या सर्वच सरकाराचे अभिनंदन करतो.

अनेक संघटनांनीसुध्दा गावांमधील गरीब शेतकऱ्यांमध्ये डिजिटल देवाणघेवाणीला प्रोत्साहन देण्यासाठी अनेक यशस्वी प्रयोग केले आहेत. मला कोणीतरी सांगितले की गुजरात नर्मदा खोरे, खते आणि रसायन मर्यादित या खतनिर्मितीशी संबंधित कंपनीने शेतकऱ्यांच्या सुविधेसाठी ज्याठिकाणी खतांची विक्री केली जाते त्याठिकाणी POS मशिन लावले आहेत. अगदी थोडया दिवसांमध्ये तब्बल 35,000 शेतकऱ्यांनी खताच्या पाच लाख गोण्या डिजिटल मार्गाने भरणा करुन खरेदी केल्या आणि हे सगळे केवळ दोन आठवडयात झाले. गंमतीची गोष्ट अशी की, गेल्या वर्षाच्या तुलनेत यावर्षी कंपनीच्या खत विक्रीत 27 टक्के वाढ झाली आहे.

बंधू आणि भगिनींनो, आपल्या अर्थव्यवस्थेत, आपल्या जीवन व्यवस्थेत अनौपचारिक क्षेत्राची व्याप्ती वाढली आहे आणि बहुतेकदा या लोकांना मजूरीचे पैसे, कामाचे पैसे किंवा वेतन रोखीने दिले जाते, रोख पगार दिला जातो आणि त्यामुळे मजूरांचे शोषण होत राहते, हे आपल्याला माहिती आहे. जिथे 100 रुपये मिळाले पाहिजेत, तिथे 80 रुपये मिळतात. 80 रुपये मिळाले पाहिजेत, तिथे 50 रुपये मिळतात आणि आरोग्याच्या दृष्टीने विम्यासारख्या इतर अनेक सुविधांपासूनही हे मजूर वंचित राहतात. आता रोखरहित वेतन दिले जात आहे. मजूरांचे पैसेही थेट बँकेत जमा होत आहेत. एका अर्थाने अनौपचारिक क्षेत्राचे औपचारिक परिवर्तन होत आहे, शोषण थांबते आहे. हिस्सा द्यावा लागत असे तोही बंद होत आहे. मजूरांना, कारागिरांना, गरीबांना त्यांचे पूर्ण पैसे मिळणे आता शक्य होते आहे. त्याचबरोबर जे इतर लाभ असतात, त्या लाभांचेही ते अधिकारी होत आहेत.

आपला देश सर्वात जास्त युवा शक्ती असणारा देश आहे. तंत्रज्ञान आम्हाला सहज साध्य आहे. भारतासारख्या देशाने तर या क्षेत्रात सर्वात पुढे असले पाहिजे. आमच्या युवकांनी स्टार्ट अपच्या क्षेत्रातही खूप प्रगती केली आहे. डिजिटल चळवळीतील हे सोनेरी दिवस आहेत. आमचे युवा नव्या कल्पनांसह, नव्या तंत्रज्ञानासह, नव्या पध्दतींसह या क्षेत्राला सर्वतोपरी सक्षम करु शकतात, त्यांनी हे केले पाहिजे. त्याचबरोबर देशाला काळया पैशापासून आणि भ्रष्टाचारापासून मुक्त करण्याच्या मोहिमेतही आपण सर्वांनी पूर्ण ताकतीनिशी सहभागी झाले पाहिजे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, मी प्रत्येक महिन्यात “मन की बात” पूर्वी लोकांना त्यांचे सल्ले देण्याचे, त्यांचे विचार सांगण्याचे आवाहन करतो. यावेळी माय गव्ह आणि नरेंद्र मोदी ॲपवर जे सल्ले आले आहेत त्यातील 80 ते 90 टक्के सल्ले भ्रष्टाचार आणि काळया पैशाच्या विरोधातील लढ्यासंदर्भात आहेत, नोटबंदी संदर्भात आहेत. हे सर्व जेव्हा मी पाहिले तेव्हा ढोबळ मनाने तीन भागात मी त्यांची विभागणी केली. काही लोकांनी मला जे सल्ले दिले आहेत, त्यात नागरिकांना कशाप्रकारच्या अडचणी आणि गैरसोयींचा सामना करावा लागतो, याबाबत सविस्तर लिहिले आहे. देशाच्या कल्याणासाठी इतके चांगले काम, इतके पवित्र काम सुरु असतानांही, कोणकोणत्या ठिकाणी गैरव्यवहार होत आहे, फसवणूकीचे नवे मार्ग कशाप्रकारे शोधले जात आहेत, हे दुसऱ्या प्रकारातील लोकांनी लिहिले आहे. जे झाले त्याचे समर्थन करीत ही लढाई पुढे सुरुच राहावी असे तिसऱ्या प्रकारातील लोकांनी आवर्जुन लिहिले आहे. भ्रष्टाचार, काळा पैसा पूर्णपणे नष्ट झाला पाहिजे आणि त्यासाठी आवश्यकता भासल्यास कठोर पावलेही उचलली जावीत असे आग्रहाने सांगणाऱ्या नागरिकांची संख्याही लक्षणीय आहे.

मला अशाप्रकारे भरपूर पत्रे पाठवून मदत करणाऱ्या सर्व देशवासियांचे मी आभार मानतो. काळया पैशांचे व्यवहार पूर्णपणे थांबविण्यासाठी उचलेले हे पाऊल कौतुकास पात्र आहे असे श्री.गुरुमणी केवल यांनी माय गव्हवर नमूद केले आहे. आम्हा नागरिकांना त्रास होतो आहे. मात्र आपण सगळेच भ्रष्टाचाराविरोधात लढा देत आहोत आणि या लढयात आम्हांला जे सहकार्य देणे शक्य आहे ते देण्यात आम्हाला आनंदच वाटतो आहे. भ्रष्टाचार, काळा पैसा या विरोधात आम्ही लष्करी बलांप्रमाणेच लढा देतो आहोत. गुरुमणी केवल यांनी व्यक्त केलेल्या या भावना देशातील कानाकोपऱ्यांतून येणाऱ्या भावनांचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या आहेत. आपण सगळेच याचा अनुभव घेतो आहोत. जेव्हा जनतेला त्रास होतो, कष्ट होतात, तेव्हा प्रत्येकालाच दु:ख होते हे खरे. जेवढा त्रास आपणा सर्वांना होतो, तेवढेच दु:ख मलाही होते. मात्र जेव्हा एका उदात्त ध्येयासाठी, एका उच्च विचारासह निर्धार पूर्ण करण्यासाठी स्वच्छ मनाने काम केले जाते, तेव्हा दु:ख असतानाही, त्रास होत असतानाही, देशातील सर्व नागरिक ठामपणे उभे राहतात. हेच लोक खऱ्या अर्थाने “बदलाचे दूत” आहेत. मी आणखी एका कारणासाठी सर्वांचे आभार मानतो. या नागरिकांनी केवळ त्रास सहन केला नाही तर जनतेला चुकीच्या मार्गावर नेऊ इच्छिणाऱ्या निवडक लोकांनाही त्यांनी चोख प्रत्युत्तर दिले. या काळात अनेक अफवा पसरल्या. भ्रष्टाचार आणि काळया पैशाविरुध्दच्या लढयाला सांप्रदायिकतेचे रंग देण्याचेही अनेकांनी प्रयत्न केले. नोटांवर लिहिलेले शब्द चुकीचे आहेत, मिठाचे दर वाढले आहेत, दोन हजारांची नोटही रद्द होणार आहे, 500 आणि 100 रुपयांची नोटसुध्दा रद्द होणार आहे, अशा अनेक अफवा अनेकांनी पसरवल्या. मात्र या सगळया अफवा ऐकून या देशातील नागरिकांचे मन ठाम राहिले. इतकेच नाही तर अनेक लोक मैदानात उतरले, त्यांनी आपल्या कुशलतेने, बुध्दीचा वापर करुन अफवा पसरवणाऱ्या लोकांचा खरा चेहरा समोर आणला, अफवा चुकीच्या असल्याचे सिध्द केले आणि सत्य सर्वांसमोर आणले. जनतेच्या या सामर्थ्यालाही माझे शतश: प्रणाम.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आज मी अनुभवतो आहे की, जेव्हा सव्वाशे कोटी देशवासी आपल्या सोबत उभे असतील तेव्हा काहीच अशक्य नसते. जनता जर्नादन हे ईश्वराचेच रुप असते आणि जनतेचे आशिर्वाद हे ईश्वराचेच आशिर्वाद असतात. भ्रष्टाचार आणि काळया पैशाविरुध्दच्या या महायज्ञात देशातील नागरिकांनी संपूर्ण उत्साहाने सहभाग नोंदवला, याबद्दल मी देशातील जनतेचे आभार मानतो. भ्रष्टाचार आणि काळया धनाविरुध्द जी लढाई सुरु आहे, यासंदर्भात सदनात व्यापक चर्चा व्हावी, असे मला वाटत होते. सदनाचे कामकाज झाले असते तर नक्कीच चांगली चर्चा झाली असती. राजकीय पक्षांना सर्व प्रकारच्या सवलती असल्याच्या अफवा काही लोक पसरवत आहे, त्या पूर्ण चुकीच्या आहेत. कायदा सर्वांसाठी सारखा असतो. व्यक्ती असो, संघटना असो किंवा राजकीय पक्ष असो, प्रत्येकाने कायद्याचे पालन केले पाहिजे आणि प्रत्येकाला ते करावेच लागते. जे लोक उघडपणे भ्रष्टाचार आणि काळया पैशाचे समर्थन करु शकत नाहीत ते सरकारच्या त्रुटी शोधण्यात वेळ घालवतात.

वारंवार नियम का बदलावेत, असाही एक प्रश्न उपस्थित होतो. हे सरकार जनतेसाठी आहे. सरकार जनतेच्या अभिप्रायाला जाणून घेण्याचा प्रयत्न करत आहे. जनतेला कोणत्या समस्यांना सामोरे जावे लागत आहे, कोणते नियम त्रासदायक ठरत आहेत, त्याचे समाधान कशाप्रकारे करता येईल याचा सरकार विचार करते. संवेदनशील असणारे हे सरकार प्रत्येक क्षणी जनतेच्या सोयी लक्षात घेत नियमांमध्ये शक्य ते बदल करते. नागरिकांना होणारा त्रास कमी व्हावा, यासाठी हे बदल करावे लागतात. मी पहिल्याच दिवशी 8 तारखेला सांगितले होते की, हा लढा असामान्य आहे. 70 वर्षांपासून बेईमानी आणि भ्रष्टाचाराच्या या काळया व्यवहारात कोणत्या शक्ती सहभागी आहे, त्यांची ताकद किती असेल ? जेव्हा अशा लोकांशी लढा देण्याचा निर्णय मी घेतला तेव्हा त्यांनीसुध्दा सरकारला पराभूत करण्यासाठी रोज नवे प्रयत्न सुरु केले. जेव्हा त्यांनी नवे मार्ग शोधले तेव्हा त्यांचा नायनाट करण्यासाठी आम्हालाही नवे मार्ग शोधावे लागले. भ्रष्टाचार करणाऱ्यांना, गैर व्यवहार करणाऱ्यांना आणि काळया पैशाला संपविण्याचा निर्धार आम्ही केला आहे.

त्याचवेळी दुसरीकडे अनेक नागरिकांनी सुरु असलेल्या गैर व्यवहारांबाबत तसेच वेगवेगळया पळवाटांबाबत चर्चा करणारी पत्रेही लिहिली आहेत. माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आणखी एका गोष्टीबद्दल मला आपले सर्वांचे मन:पूर्वक अभिनंदन करावेसे वाटते. आपण दूरचित्रवाणीवर, वर्तमान पत्रांमध्ये पाहात असाल. रोज नवनवीन लोकांना पकडले जात आहे. नोटा जप्त केल्या जात आहेत, छापे टाकले जात आहेत. भलेभले लोक पकडले जात आहेत. हे कसे शक्य झाले ? मी गुपित सांगतो. यामागचे गुपित असे की, मला लोकांकडूनच याबाबतची माहिती मिळते आहे. सरकारी व्यवस्थेतून येणाऱ्या माहितीपेक्षा कितीतरी जास्त पट माहिती सर्वसामान्य नागरिक देत आहे. आम्हाला मिळणारे यश सर्वसामान्य नागरिकांच्‍या जागरुकतेमुळे मिळते आहे. माझ्या देशाचा जागरुक नागरिक अशा तत्वांचा खरा चेहरा समोर आणण्यासाठी फार मोठा धोका पत्करतो आहे आणि मला मिळणारी बहुतेक माहिती अधिकाधिक यश मिळवून देणारी आहे. अशा प्रकारची माहिती देण्यासाठी सरकारने एक ई-मेल पत्ता तयार केला आहे. त्यावर ही माहिती पाठवता येते. माय गव्हवर सुध्दा अशी माहिती देता येते. अशाप्रकारच्या सर्व दुष्ट शक्तींविरोधात लढा देण्याप्रती सरकार वचनबध्द आहे आणि आपले सहकार्य असल्यामुळे हा लढा सोपा झाला आहे.

तिसऱ्या प्रकारातील पत्र लेखकांचा गट फार मोठा आहे. ते म्हणतात, मोदींजी थकू नकात, थांबू नकात, आवश्यक ती सर्व कठोर पावले उचला, मात्र आता ज्या मार्गावर चालायला सुरुवात केली आहे त्याचे ध्येय गाठायचेच आहे. अशी पत्र लिहिणाऱ्या सर्वांचे मी विशेष आभार मानतो. त्यांच्या पत्रांमध्ये विश्वास आहे आणि आशिर्वाद सुध्दा आहे. हा पूर्णविराम नाही. ही तर सुरुवात आहे. हा लढा जिंकायचा. थकण्याचा प्रश्नच नाही, थांबण्याचाही प्रश्न नाही आणि ज्या कामासाठी सव्वाशे कोटी नागरिकांचा आशिर्वाद लाभतो त्यातून माघार घेण्याचा प्रश्नच उद्‌भवत नाही. आपल्या देशात “बेनामी संपत्ती” संदर्भात एक कायदा आहे, हे आपल्याला माहिती असेलच. 1988 साली हा कायदा तयार झाला होता. तेव्हापासून त्याचे नियमही तयार झाले नव्हते आणि तो अधिसूचितही झाला नव्हता. तो बासनात गुंडाळून ठेवला होता. आम्ही त्याला बाहेर काढले आणि प्रभावी “बेनामी संपत्ती” कायदा अंमलात आणला. येत्या काही दिवसात हा कायदा आपला प्रभाव दाखवू लागेल. देशहितासाठी, जनहितासाठी जे करावे लागेल ते करण्याला आमचे सर्वोच्च प्राधान्य राहिले आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, गेल्यावेळी मन की बात मध्ये मी सांगितले होते की, अनेक समस्या असतानांही आपल्या शेतकऱ्यांनी अथक श्रम करुन पेरणीचे गेल्या वर्षाचे विक्रम मोडले. कृषी क्षेत्राच्या दृष्टीने हे शुभसंकेत आहेत. या देशाचा मजूर असो, या देशाचा शेतकरी असो किंवा या देशाचा नागरिक असो, या सर्वांच्या कष्टांचे आज सार्थक होते आहे. गेल्या काही दिवसांमध्ये जगाच्या वित्तीय मंचावर भारताने अनेक क्षेत्रांमध्ये आपले नाव अभिमानाने उंचावले आहे. विविध निर्देशांकांच्या माध्यमातून भारताच्या जागतिक क्रमवारीत होणारी सुधारणा, हा आमच्या देशातील नागरिकांच्या निरंतर प्रयत्नांचा परिणाम आहे. जागतिक बँकेच्या उद्योग करण्यासंदर्भातील अहवालात भारताच्या क्रमवारीत सुधारणा झाली आहे. भारताला उद्योग करण्यासंदर्भात जगातील सर्वोत्तम स्थान बनविण्याच्या दृष्टीने वेगाने प्रयत्न करीत आहोत आणि त्यात यशही मिळते आहे. यू.एन.सी.टी.ए.डी.च्या जागतिक गुंतवणूक अहवालानुसार “2016-18 साठी सर्वोच्च उज्ज्वल अर्थव्यवस्थां”साठीच्या सूचित भारत तिसऱ्या स्थानावर पोहोचला आहे. जागतिक आर्थिक मंचाच्या जागतिक स्पर्धात्मकता अहवालात भारताने 32 स्थानांची झेप घेतली आहे. जागतिक नाविन्यता निर्देशांक 2016 मध्ये आपण 16 स्थानांची झेप घेतली आहे आणि जागतिक बँकेच्या देशांतर्गंत कामगिरी निर्देशांकांत 2016 मध्ये 19 स्थानांची झेप घेतली आहे. अनेक अहवालांचे मूल्यमापन अशा प्रकारचे दिशानिर्देश करत आहे की भारत वेगाने पुढे जात आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, यावेळी संसदेच्या अधिवेशनाने देशातील नागरिक नाराज झाले. सगळीकडून संसदेच्या कामकाजाच्या अनुषंगाने रोषाची भावना व्यक्त झाली. राष्ट्रपती तसेच उपराष्ट्रपतींनीही उघडपणे त्याबाबत नाराजी व्यक्त केली. मात्र अशा परिस्थितीतही काही वेळा काही चांगल्या गोष्टी होतात आणि मनाला समाधान लाभते. संसदेत सुरु असलेल्या गदारोळातच एक चांगले काम झाले, मात्र त्याकडे देशाचे लक्ष गेले नाही. बंधू भगिनींनो, दिव्यांगांसाठी जी मोहिम घेऊन माझे सरकार पुढे चालले आहे, त्याच्याशी संबंधित एक विधेयक संसदेत संमत झाले आहे, हे सांगताना मला अभिमान आणि आनंद वाटतो आहे. त्यासाठी मी लोकसभा आणि राज्यसभेतील सर्व खासदारांचे आभार मानतो, देशातील कोट्यवधी दिव्यांगांच्या वतीने मी त्यांचे आभार मानतो. दिव्यांगांप्रतीही आमचे सरकार वचनबध्द आहे. मी व्यक्तिश: सुध्दा या मोहिमेला वेग देण्याचा प्रयत्न केला आहे. दिव्यांगांना त्यांचे हक्क मिळावेत, त्यांचा योग्य तो सन्मान मिळावा अशी माझी इच्छा होती. पॅरालिम्पिकमध्ये चार पदके जिंकून आमच्या दिव्यांग बंधू भगिनींनी, आमचे प्रयत्न आणि विश्वासाला नवी उभारी दिली. आपल्या विजयामुळे त्यांनी देशाची मान उंचावली आणि त्याचबरोबर आपल्या क्षमतेने जनतेला चकीतही केले. आमचे दिव्यांग बंधू भगिनींसुध्दा देशातील प्रत्येक नागरिकांप्रमाणेच एक अनमोल वारसा आहेत, शक्ती आहेत. दिव्यांगांच्या हितासाठी हे विधेयक संमत झाल्यानंतर त्यांना नोकरीच्या जास्त संधी प्राप्त होतील, त्यामुळे मला आनंद झाला आहे. सरकारी नोकऱ्यांमध्येही आरक्षणाची मर्यादा वाढवून 4 टक्के करण्यात आली आहे. या कायद्याच्या माध्यमातून दिव्यांगांचे शिक्षण, सुविधा आणि तक्रारींसाठी विशेष तरतूद करण्यात आली आहे. केंद्र सरकारने गेल्या दोन वर्षांत दिव्यांगांसाठी 4,350 शिबिरांचे आयोजन केले, यावरुन हे सरकार दिव्यांगांप्रती किती संवेदनशील आहे, याची कल्पना करता येईल. 352 कोटी रुपये खर्च करुन 5,80,000 दिव्यांग बंधू भगिनींना उपकरणांचे वितरण केले. सरकारने संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या विचारानुरुप नवा कायदा संमत केला आहे. यापूर्वी दिव्यांगांच्या सात प्रकारच्या श्रेणी होत्या, मात्र आता कायद्यान्वये या श्रेणींमध्ये 21 पर्यंत वाढ करण्यात आली आहे. त्यात 14 श्रेणींची भर घालण्यात आली आहे. अनेक श्रेणींचा पहिल्यांदाच दिव्यांग म्हणून समावेश करण्यात आला आहे. थॅलेसेमिया, पार्किंसन्स तसेच खुजेपणालाही या श्रेणींमध्ये समाविष्ट केले आहे.

माझ्या युवा सहकाऱ्यांनो, गेल्या काही आठवडयांमध्ये खेळाच्या मैदानांवरही आपल्याला अभिमान वाटेल अशी कामगिरी घडली आहे. भारतीय क्रिकेट संघाने इंग्लंडच्या विरुध्द सुरु असलेली मालिका 4-0 अशी जिंकली. यात काही युवा खेळाडूंनी कौतुकास्पद कामगिरी केली. करुण नायर या आमच्या युवा खेळाडूने त्रिशतक केले तर के.एल. राहूलने 199 धावांची खेळी केली. कसोटी संघाचा कर्णधार विराट कोहलीने चांगली फलंदाजी करतानाच संघाचे चांगले नेतृत्वही केले. भारतीय क्रिकेट संघांचा ऑफ स्पिनर गोलंदाज आर. अश्विनला आयसीसीने 2016 वर्षातील “क्रिकेटर ऑफ द इअर” आणि “सर्वोत्कृष्ट कसोटी क्रिकेटपटू” म्हणून घोषित केले. या सर्वांचे माझ्याकडून मन:पूर्वक अभिनंदन. हॉकीच्या क्षेत्रातही तब्बल 15 वर्षांनंतर एक चांगली बातमी आली आहे, उत्तम बातमी आली आहे. ज्युनिअर हॉकी संघाने विश्वचषक जिंकला आहे. तब्बल 15 वर्षानंतर ज्युनिअर हॉकी संघाने विश्वचषकावर नाव कोरले आहे. या कामगिरीबद्दल युवा खेळाडूंचे मन:पूर्वक अभिनंदन. ही कामगिरी भारतीय हॉकी संघाच्या भविष्याच्या दृष्टीने शुभसंकेत आहे. गेल्या महिन्यात आमच्या महिला खेळाडूंनीही उत्तम कामगिरी केली. भारतीय महिलांच्या हॉकी संघाने आशियाई अजिंक्यपद स्पर्धा जिंकली आणि अलिकडेच काही दिवसांपूर्वी 18 वर्षांखालील आशिया चषक स्पर्धेत भारतीय महिलांच्या संघांने कांस्य पदकाची कमाई केली. मी क्रिकेट आणि हॉकी संघातील सर्व खेळाडूंचे मन:पूर्वक अभिनंदन करतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, येणारे 2017 हे वर्ष नव्या आनंद आणि उत्साहाचे वर्ष असावे, आपले सर्व संकल्प पूर्ण व्हावे आणि विकासाची नवी शिखरे आपण गाठावी. हे नवे वर्ष गरिबातील गरीबालाही सुखाचे आयुष्य जगण्याची संधी देणारे असावे. 2017 या वर्षासाठी माझ्याकडून सर्व देशवासियांना अनेकानेक शुभेच्छा. खूप-खूप आभार

माझ्या प्रिय देशवासियांनो नमस्कार,

गेल्या महिन्यात आपण दिवाळी साजरी केली. दर वर्षीप्रमाणे यावेळीही दिवाळी आपल्या भारतीय जवानांबरोबर साजरी करण्यासाठी मी भारत-चीन सिमेवर गेलो होतो.

आयटीबीपीचे सैनिक, सैन्य दलाचे जवान, या सर्वांबरोबर हिमालयाच्या उंच भागात मी दिवाळी साजरी केली. दरवेळी जातो, पण या दिवाळीचा अनुभव काही वेगळाच होता. देशातल्या सव्वाशे कोटी नागरिकांनी, ज्या अनोख्या प्रकारे ही दिवाळी सैन्यादलातील जवानांना अर्पण केली, सुरक्षा दलांना अर्पण केली, त्याचं प्रतिबिंब त्या प्रत्येक जवानाच्या चेहऱ्यावर उमटलं होतं. भावना त्यांच्यात ओतप्रोत भरलेल्या दिसत होत्या. इतकच नाही, तर देशवासियांनी जे शुभेच्छा संदेश पाठवले, आपल्या आनंदात सुरक्षा दलांना सहभागी करून घेतलं, विलक्षण प्रतिसाद दिला आणि आपल्या नागरिकांनी केवळ संदेशच नाही पाठवले, ते मनानेही जवानांशी जोडले गेले होते. कुणी कविता केली, कुणी चित्र काढलं, कुणी कार्टून काढलं, काही जणांनी व्हिडिओ तयार केला. म्हणजे प्रत्येक घर जण काही सैन्याची चौकीच झालं होतं, आणि जेव्हा ही पत्रं मी वाचली, तेव्हा मला फार आश्चर्य वाटलं. किती ही कल्पकता? भावनांनी भरलेली आहेत ही पत्रं. त्याचवेळी ‘माय गोव्ह’ वर एक सूचना आली की, त्यातल्या निवडक गोष्टी एकत्र करून त्याचं कॉफी टेबल बुक बनवता येईल का? ते काम सुरू आहे. आपणा सर्वांचं योगदान, देशाच्या सैन्यदलाच्या जवानांसाठी आपण व्यक्त केलेल्या भावना, आपली कल्पकता हे सगळं त्यात संकलित केलं जाईल. आपल्या सैन्य दलातील एका जवानाने मला लिहिलं, पंतप्रधानजी, आम्हा सैनिकांचा होळी, दिवाळी, प्रत्येक सण हा सीमेवरच असतो. देशाच्या रक्षणासाठी आम्ही सदैव सज्ज असतो. पण हो, सणाच्या दिवशी घरची आठवण येतेच. पण खरं सांगू, यावेळी असं वाटलं नाही. असं वाटलं की, जणू आपण सव्वाशे कोटी भारतीयांबरोबर दिवाळी साजरी करीत आहोत.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, या दिवाळीत आपल्या सैन्य दलाबद्दल आपण व्यक्त केलेल्या भावना, केवळ काही प्रसंगांपुरत्याच मर्यादित राहून कशा चालतील. मी आपल्याला विनंती करतो की, एक समाज म्हणून, एक राष्ट्र म्हणून, आपण ही सवय आपल्याला लावून घेऊ या. कोणताही सण असो, उत्सव असो, आपल्या देशाच्या सैनिकांना आपण कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे लक्षात ठेवू या. जेव्हा सारं राष्ट्र सैन्यदलाबरोबर उभं राहतं, तेव्हा आपल्या सेनेची शक्ती सव्वाशे कोटी पटीनं वाढते. काही दिवसांपूर्वी जम्मू-काश्मीर राज्यातले सरपंच मला भेटायला आले होते. ‘जम्मू-काश्मीर पंचायत परिषदे’चे ते सदस्य होते. काश्मीर खोऱ्याच्या वेगवेगळ्या भागातून ते आले होते. सुमारे 40-50 जण होते. बराच वेळ त्यांच्याशी बोलण्याची संधी मला मिळाली. आपल्या गावाच्या विकासाबाबत मुद्दे घेऊन ते आले होते. त्यांच्या काही मागण्या होत्या आणि जेव्हा आमचा संवाद सुरू झाला तेव्हा, साहजिकच काश्मीर खोऱ्यातले वातावरण, कायदा आणि सुव्यवस्था स्थिती, मुलांचं भवितव्य हे मुद्दे निघाले. साहजिकच होतं ते. आणि इतक्या प्रेमाने, मोकळेपणाने या सरपंचानी संवाद साधला. त्यांनी सांगितलेली प्रत्येक गोष्ट माझ्या हृदयाला स्पर्श करणारी होती. काश्मीरात शाळांना आगी लावल्या जातात, त्याची चर्चा बोलण्याच्या ओघात झाली आणि मी बघितलं, की आपल्या सर्व देशवासियांना जितकं दु:ख होतं, तितकाच त्रास त्यांनाही याचा होतो. ते म्हणतात की, शाळा नव्हे तर मुलांचं भवितव्य जाळलं गेलं आहे. आपण या मुलांच्या भवितव्याकडे लक्ष द्या अशी मी त्यांना विनंती केली. आणि मला सांगायला आनंद होतो की, या सर्व सरपंचांनी मला दिलेला शब्द पाळला, गावागावात जाऊन तिथल्या लोकांना जागृत केलं. काही दिवसांपूर्वीच तिथे बोर्डाच्या परीक्षा झाल्या. काश्मीरच्या मुलांनी आणि मुलींनी, जवळजवळ 95 टक्के विद्यार्थी आणि विद्यार्थिनींनी ही बोर्डाची परीक्षा दिली. बोर्डाच्या परीक्षेला इतक्या मोठ्या प्रमाणात विद्यार्थ्यांनी बसणं, म्हणजे जम्मू काश्मीरची मुलं त्यांच्या उज्वल भवितव्यासाठी, शिक्षणाच्या माध्यमातून नवी शिखरं गाठण्यासाठी वचनबद्ध आहेत. ह्याचंच लक्षण मानावं लागेल. त्यांनी दाखवलेल्या या उत्साहासाठी मी त्यांचं अभिनंदन तर करेनच, पण त्यांचे आई-वडील, नातेवाईक आणि त्यांचे शिक्षक आणि सर्व ग्रामपंचायतींचे सरपंच या सगळ्यांना मी अंत:करणापासून धन्यवाद देतो.

प्रिय बंधू आणि भगिनींनो,

यावेळी जेव्हा ‘मन की बात’ साठी मी आपल्याकडून सूचना मागवल्या, तेव्हा मी सांगू शकतो की, एकाच विषयावर सर्वांनी सूचना पाठवल्या. सगळ्यांचं सांगणं होतं की, 500 आणि 1000 च्या नोटांबद्दल सविस्तर बोलावं. 8 नोव्हेंबरला रात्री 8 वाजता राष्ट्राला उद्देशून भाषण करताना देशात सुधारणा घडवून आणण्यासाठी एक महाअभियान सुरू करण्याचा मुद्दा मी मांडला होता. ज्यावेळी मी हा निर्णय घेतला. आणि आपल्यासमोर ठेवला. त्याचवेळी मी सर्वांच्यासमोर सांगितलं होतं की, हा निर्णय साधा नाही. अडचणींनी भरलेला आहे. पण निर्णय घेणं जितकं महत्त्वाचं आहे तितकंच तो अंमलात आणणं सुध्दा महत्त्वाचं आहे. मलाही या गोष्टीचा अंदाज होता की, आपल्या रोजच्या आयुष्यात अनेक प्रकारच्या नव्यानव्या संकटांचा सामना आपल्याला करावा लागेल. तेव्हाही मी सांगितलं होतं की हा निर्णय इतका मोठा आहे की, त्याच्या परिणामातून बाहेर पाडण्यासाठी आपल्याला 50 दिवस लागतीलच. आणि त्यानंतर सुरळीत स्थितीकडे आपण पाऊल टाकू शकू.

70 वर्षांपासून ज्या आजाराला आपण तोंड देत होतो, त्यापासून सुटका करून घेण्याचा मार्ग सुलभ असू शकत नाही. आपल्याला होणाऱ्या अडचणी मी समजू शकतो. पण जेव्हा या निर्णयाला आपण दिलेला पाठिंबा बघतो, आपण देत असलेलं सहकार्य बघतो, आपल्याला संभ्रमित करण्यासाठी अनेक प्रयत्न सुरू असूनही कधी कधी मन विचलित करणाऱ्या घटना समोर घडूनही आपण सत्याचा हा मार्ग पूर्ण ओळखला आहे. देशहिताची ही गोष्ट मनापासून स्वीकारली आहे.

पाचशे आणि हजारच्या नोटा आणि इतका मोठा देश, इतक्या चलनाचा भडीमार, अब्जावधी नोटा आणि हा निर्णय. सारं जग बारकाईनं बघत आहे, प्रत्येक अर्थतज्ञ याचं सखोल विश्लेषण करतोय. मुल्यमापन करतोय, पूर्ण जग हे बघतंय की, हिंदुस्तानातील सव्वाशे कोटी नागरिक अडचणी सोसूनही सफलता मिळवतील का? जगाच्‍या मनात कदाचित प्रश्नचिन्ह असू शकेल. भारताला, भारताच्या सव्वाशे कोटी देशवासियांबद्दल केवळ श्रद्धा आणि श्रद्धाच आहे, विश्वास आणि विश्वासच आहे की, सव्वाशे कोटी देशवासी हा संकल्प पूर्ण करतीलच आणि आपला देश, सोन्याप्रमाणे या आगीतून तावून सुलाखून निघेल त्याचं कारण आपण आहात, यशाचा हा मार्ग चालणं आपल्यामुळेच शक्य झालं आहे.

पूर्ण देशात केंद्र सरकार, राज्‍य सरकार, स्थानिक स्वराज्य संस्थांचे विभाग, एक लाख तीस हजार बँक शाखा, लाखो बँक कर्मचारी, दीड लाखाहून जास्त पोस्ट कार्यालये, एक लाखापेक्षा जास्त बँक, मित्र, दिवसरात्र हे काम करत आहेत. समर्पणाच्या भावनेतून जोडले गेले आहेत. अनेक प्रकारचे तणाव असूनही हे सर्व अत्यंत शांत मनाने, या कामाला देशसेवेचा एक यज्ञ मानून एक महापरिवर्तनाचा प्रयत्न मानून कार्यरत आहेत. सकाळी सुरू करतात, रात्री केव्हा पूर्ण होईल? हे माहितही नसतं, पण सगळे करत आहेत आणि त्याचं कारण आहे की भारत यात यशस्वी होणार हे स्पष्ट दिसत आहे. मी बघितलं आहे की, इतक्या समस्या असूनही बँकेतले, पोस्ट ऑफिसमधले सर्व लोक काम करत आहेत आणि जेव्हा मानवतेचा विषय निघतो, तेव्हा ते दोन पावलं पुढे असल्याचं दिसतं. कुणीतरी मला सांगितलं की, खंडव्यात एका ज्येष्ठ नागरिकाला अपघात झाला. अचानक पैशाची गरज भासली. तिथल्या स्थानिक बँक कर्मचाऱ्याला हे कळलं आणि त्याने स्वत: त्या ज्येष्ठ नागरिकाच्या घरी जाऊन पैसे पोचवले जेणेकरून उपचारासाठी मदत होईल. हे मला समजलं आणि मला आनंद वाटला. अशा अनेक घटना रोज टीव्ही, वर्तमानपत्र, चर्चा यातून समोर येतात. या महायज्ञात परिश्रम करणाऱ्या, पुरुषार्थ सिद्ध करणाऱ्या या सर्व सहकाऱ्यांचे मी मनापासून आभार मानतो. सामर्थ्याची ओळख तेव्हाच होते, जेव्हा कसोटीनंतर यश हाती येतं. मला चांगलं आठवतं, जेव्हा ‘पंतप्रधान जन-धन योजना’ सुरू झाली होती आणि बँक कर्मचाऱ्यांनी त्याचा भार आपल्या खांद्यावर घेतला होता आणि जे काम 70 वर्षात झालं नव्हतं, त्यांनी करून दाखवलं होतं. आज पुन्हा एकदा ते आव्हान त्यांनी स्वीकारलं आहे आणि मला विश्वास आहे की, सव्वाशे कोटी देशवासियांचा संकल्प, सर्वांचा सामूहिक पुरुषार्थ, या राष्ट्राला एक नवीन ताकद देऊन प्रशस्त करेल. परंतु वाईट सवयी इतक्या पसरल्या आहेत की, आजही अनेकांची त्या वाईट सवयी जात नाहीत. अजूनही काही लोकांना वाटतं की, हे भ्रष्टाचाराचे पैसे, हे काळे धन, हे बेहिशोबी पैसे, बेनामी पैसे, काहींना काही रस्ता शोधून व्यवस्थेत पुन्हा आणू. ते आपले पैसे वाचवण्याच्या प्रयत्नात अवैध मार्ग शोधत आहेत. दु:ख याचं आहे की यात त्यांनी गरिबांचा वापर करण्याचा मार्ग निवडला आहे. गरिबांना भ्रमीत करून मोह किंवा प्रलोभन दाखवून त्यांच्या खात्यात पैसे भरून किंवा त्यांच्याकडून काही काम करवून घेऊन, पैसे वाचवण्यासाठी प्रयत्न करत आहेत. मी अशा लोकांना आज सांगू इच्छितो, सुधारणे किंवा न सुधारणे आपली मर्जी, कायद्याचं पालन करणं न करणं आपली मर्जी, ते कायदा बघेल काय करायचं? पण मेहेरबानी करून तुम्ही गरिबांच्या आयुष्याशी खेळू नका. तुम्ही असं काहीही करू नका की, नोंदीत गरीबाचं नाव येईल आणि नंतर जेव्हा चौकशी होईल, तेव्हा माझा प्रिय गरीब नागरिक, तुमच्या पापामुळे अडचणीत सापडेल आणि बेनामी संपत्तीबदृदलचा कायदा अतिशय कडक झाला आहे, तो यात गोवला जाईल, किती कठीण परिस्थिती येईल? आणि सरकारला हे नको आहे की आपले देशवासी अडचणीत येतील.

पाचशे आणि हजारच्या नोटा बंद करून भ्रष्टाचार आणि काळे धन याविरुद्ध सुरू केलेल्या लढाईबद्दल मध्य प्रदेश येथील श्रीमान आशिष यांना दूरध्वनी केला या प्रयत्नांची त्यांनी प्रशंसा केली. ते म्हणतात, ‘सर नमस्ते, माझं नाव आशिष पारे आहे. मी तिराली गाव, तालुका तिराली, जि. हदरा, मध्य प्रदेश इथला एक सामान्य नागरिक आहे. आपण पाचशे आणि हजारच्या नोटा बंद केल्या, हे नक्कीच प्रशंसनीय आहे. माझी इच्छा आहे की मन की बातमधून अशी अनेक उदाहरणे लोकांसमोर आणा की लोकांनी गैरसोय सोसूनही राष्ट्र उन्नतीसाठी या कठोर पावलाचं स्वागत केलं. त्यामुळे लेाक उत्साहवर्धित होतील आणि राष्ट्र निर्मितीसाठी कॅशलेस व्यवस्था अत्यंत आवश्यक आहे आणि मी साऱ्या देशासमवेत आहे. आपण पाचशे आणि हजारच्या नोटा बंद केल्या याचा मला फार आनंद झाला आहे.’ तसंच मला एक फोन कर्नाटकातून श्रीमान येलप्पा वेलांतर यांनी केला. मोदीजी नमस्ते, मी कर्नाटकातल्या कोप्पल जिल्ह्यातून येलप्पा वेलांकर बोलतो आहे, मी आपल्याला मन:पूर्वक धन्यवाद देऊ इच्छितो. कारण आपण म्हणाला होतात की, चांगले दिवस येतील, पण आपण इतकं मोठं पाऊल उचलाल, असं कुणालाच वाटलं नव्हतं. पाचशे आणि हजारच्या नोटा, हे सर्व पाहून काळा पैसा आणि भ्रष्टाचारी लोकांना चांगलाच धडा मिळाला आहे. प्रत्येक भारतीयांसाठी याहून चांगले दिवस कधी येणार नाहीत. या कामासाठी मी आपल्याला मनापासून धन्यवाद देऊ इच्छितो.

काही गोष्टी प्रसारमाध्यमांमधून, लोकांच्या माध्यमातून, सरकारी सूत्रांच्या माध्यमातून समजतात. तेव्हा काम करण्याचा उत्साहसुध्दा खूप वाढतो. इतका आनंद होतो, इतका अभिमान वाटतो की माझ्या देशातल्या सामान्य माणसाचं काय विलक्षण सामर्थ्य आहे.

महाराष्ट्रामध्ये अकोला इथे राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक एनएच 6 आहे. तिथे एक रेस्टॉरंट आहे. त्यांनी एक मोठा फलक लावला आहे. जर तुमच्याकडे जुन्या नोटा आहेत आणि तुम्हाला खायचं आहे, तर तुम्ही पैशांची चिंता करू नका. इथून उपाशी जाऊ नका, खाऊनच जा आणि जर पुन्हा कधी इकडे येण्याची संधी मिळाली तर अवश्य पैसे देऊन जा. लोक तिथे जातात, खातात आणि 2-4-6 दिवसांनंतर जेव्हा पुन्हा तिथून जातात, तेव्हा पैसे देऊन जातात. ही आहे माझ्या देशाची ताकद, ज्यात सेवा-भाव, त्याग-भाव आहे आणि प्रामाणिकपणाही आहे.

निवडणुकीच्या वेळी मी ‘चाय पे चर्चा’ हा उपक्रम राबवला होता आणि साऱ्या जगभर ही गोष्ट पोचली होती. जगातल्या अनेक देशांमधले लोक ‘चाय पे चर्चा’ हा शब्द बोलायला शिकले. पण मला हे माहित नव्हतं की, ‘चाय पे चर्चा’ मध्ये लग्न जुळवली जातात. गुजरातमध्ये सुरत इथे एका मुलीने तिच्या लग्नात आलेल्या लोकांना फक्त चहा पाजला. कोणताही समारंभ नाही की मेजवानी नाही. काहीही नाही. कारण नोटाबंदीमुळे पैशाचा प्रश्न निर्माण झाला होता. वऱ्हाडी मंडळी त्यालाच आपला मान समजली. सुरतचे भरत मारू आणि दक्ष परमान, भ्रष्टाचाराविरुद्ध काळ्या धनाविरुद्ध सुरू असलेल्या लढाईत त्यांच्या लग्नाच्या माध्यमातून योगदान दिलं. हे प्रेरणादायक आहे. नवपरिणीत भरत आणि दक्षा यांना मी अनेक आशीर्वाद देतो आणि लग्नाच्या या सोहळ्याचं रुपांतर या महान यज्ञात केल्याबद्दल मी त्यांचे अभिनंदन करतो आणि जेव्हा अशी संकटं येतात, तेव्हा लोक नवे, सुंदर मार्ग शोधून काढतात.

मी एकदा टीव्हीवरच्या बातम्यांमध्ये बघितलं, रात्री उशिरा आलो तेव्हा बघत होतो. आसाममध्ये धेकीयाजुली या नावाचं एक छोटं गाव आहे. चहाच्या मळ्यात काम करणारे कामगार तिथे राहतात. त्यांना आठवड्यातून एकदा मजुरी मिळते. आता जेव्हा 2000 रुपयांची नोट मिळाली, तेव्हा त्यांनी काय केलं? आजूबाजूच्या, शेजारच्या चार महिला एकत्र आल्या आणि त्यांनी बाजारात जाऊन एकत्र खरेदी केली आणि 2000 रुपयांची नोट वापरुन पैसे दिले. त्यांना लहान रकमेची गरजच भासली नाही. कारण चौघींनी मिळून खरेदी केली आणि ठरवलं की पुढच्या आठवड्यात भेटू, तेव्हा एकत्र बसून हिशोब करू, लोक आपआपल्या पद्धतीने मार्ग काढत आहेत. त्यातून झालेला बदलसुध्दा बघा, आसामच्या चहामळ्यातले लोक तिथे एटीएम यंत्र बसवण्याची मागणी करत आहेत. पहा, खेड्यातल्या जीवनातसुद्धा कसे बदल घडून येत आहेत. या मोहिमेचा काही लोकांना लगेच फायदा झाला. देशाला तर येणाऱ्या दिवसात फायदा मिळेल, पण काही जणांना तात्काळ लाभ मिळाला. थोडा हिशोब विचारला. काय झालंय, तेव्हा मला छोट्या छोट्या शहरातली माहिती मिळाली. जवळपास 40-50 शहरांमधून अशी माहिती मिळाली की, या नोटा बंद केल्यामुळे त्यांचं जे जुनं येणं बाकीहोतं, लोक पैसे देत नव्हते. कराचे, पाणीपट्टीचे, विजेचे बिलाचे पैसे भरतच नव्हते आणि आपल्याला तर चांगलं माहिती आहे की, गरीब माणसं दोन दिवस आधीच जाऊन पै न पैसे फेडतात. हे जे मोठे लोक असतात ना, ज्यांच्या ओळखी असतात, ज्‍यांना माहिती असतं की त्यांना कुणीच कधी विचारणार नाही, ते पैसे देत नाहीत आणि त्यामुळे खूप थकबाकी राहते. प्रत्येक नगरपालिकेला कराच्या पैशातले जेमतेम 50 टक्के जमा होतात. पण यावेळी 8 तारखेच्या निर्णयामुळे सगळेजण त्यांच्या जुन्या नोटा जमा करायला धावत सुटले. मागच्या वर्षी 47 नागरी विभागात जवळपास तीन-साडेतीन हजार कोटी रुपयांचा कर जमा झाला होता. आपल्याला ऐकून आश्चर्य वाटेल आणि आनंदही होईल, या एका आठवड्यात त्यांच्याकडे 13 हजार कोटी रुपये जमा झालेत. कुठे तीन-साडेतीन हजार आणि कुठे 13 हजार. तेही समोरून येऊन. आता त्या नगरपालिकांकडे जवळपास चौपट पैसा जमा झाला आहे. आता गरीब वस्त्यांमध्ये गटार बांधल्या जातील, पाण्याची व्यवस्था केली जाईल, अंगणवाडीची सोय होईल, अशी अनेक उदाहरणे सापडत आहेत ज्यात थेट फायदा दिसू लागला आहे.

बंधु आणि भगिनींनो, आपलं गाव, आपला शेतकरी हे आपल्या देशाच्या अर्थव्यवस्थेचे एक मजबूत आधारस्तंभ आहे. एकीकडे अर्थव्यवस्थेतील या नव्या बदलामुळे कठीण परिस्थिती आहे. प्रत्येक नागरिक, स्वत:ला जुळवून घेत आहे. पण माझ्या देशातल्या शेतकऱ्याचं मी आज विशेष अभिनंदन करतो. या हंगामातल्या पीक उत्पादनाची मी नुकतीच आकडेवारी घेत होतो. मला आनंद झाला, गहू असो, डाळी असोत, तेलबिया असोत, नोव्हेंबरच्या 20 तारखेपर्यंतचा माझा हिशोब होता. गेल्यावर्षीच्या तुलनेत यंदा पीक उत्पादनात चांगली वाढ झाली आहे. अडचणी येऊनही शेतकऱ्यांनी मार्ग शोधला आहे. सरकारनेही अनेक महत्त्वाचे निर्णय घेतले आहेत. त्यात शेतकरी आणि गावांना प्राधान्य दिलं गेलं आहे. तरीही अडचणी आहेतच. पण मला खात्री आहे की, जो शेतकरी आपल्या प्रत्येक समस्येचा नैसर्गिक समस्येला सामोरे जाऊन कठीण प्रसंगाशी नेहमी कसून सामना करतो यावेळीही तो पाय रोवून उभा आहे. आमच्या देशातील छोटे व्यापारी रोजगार पाठवतात तसेच आर्थिकस्थिती वाढविण्यासाठी मदत करतात. मागच्या अर्थसंकल्पात आम्ही एक महत्त्वाचा निर्णय घेतला. मोठमोठ्या मॉलप्रमाणेच आता गावातील छोटे छोटे दुकानदारसुद्धा 24 तास आपला व्यवसाय करू शकतील. कोणताही कायदा त्यांना अडवणार नाही, माझं मत असं होतं की, मोठमोठ्या मॉलना 24 तास मिळतात, मग गावातल्या गरिबांना का नको? मुद्रा योजनेच्या माध्यमातून त्यांना कर्ज देण्यासाठी पुढाकार घेतला गेला. लाखो करोडो रुपये मुद्रा योजनेतून अशा छोट्या छोट्या लोकांना दिले. कारण हा छोटा व्यवसाय करणारे करोंडोंच्या संख्येत आहेत. आणि अब्जावधी रुपयांच्या व्यापाराला ते गती देतात. पण या निर्णयामुळे त्यांनाही समस्या येणे स्वाभाविक होतं. मी बघितलं आहे की, आपले छोटे छोटे व्यापारी सुद्धा तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून, मोबाईल ॲपच्या माध्यमातून, मोबाईल बँकिंगच्या माध्यमातून, क्रेडिट कार्डसच्या माध्यमातून आपआपल्या पध्दतीने ग्राहकांची सेवा करत आहेत. विश्वासाच्या आधारावर करत आहेत. मी आपल्या छोट्या बंधु-भगिनींना सांगू इच्छितो की, संधी आहे आपणही डिजिटल जगात प्रवेश करा. आपणही आपल्या मोबाईल फोनवर बँकांची ॲप डाऊनलोड करा, आपणही क्रेडिट कार्डसाठी पीओएस मशीन ठेवा. नोटा न वापरता व्यापार कसा होऊ शकतो हे आपण शिकून घ्या. आपण बघा, मोठमोठे मॉल, तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून ज्या पद्धतीने आपला व्यापार वाढवतात, एक छोटा व्यापारीसुध्दा या साधारण ‘युजर फ्रेंडली टेक्नॉलॉजी’मुळे आपला व्यापार वाढवू शकतो. काही बिघडेल अशी शक्यताच नाही. वाढवण्याची संधी आहे. मी आपल्याला आमंत्रण देतो की, कॅशलेस सोसायटी अर्थात रोकडरहित व्यवस्था निर्माण करण्यासाठी आपण फार मोठं योगदान देऊ शकता. आपण आपला व्यापार वाढवण्यासाठी मोबाईल फोनवर पूर्ण बँकिंग व्यवस्था उभी करू शकता आणि आज नोटांव्यतिरिक्त अनेक मार्ग आहेत. ज्यातून आपण व्यवसाय चालवू शकतो. तंत्रज्ञानाचे रस्ते आहेत, सुरक्षित आहेत, भरवशाचे आहेत आणि जलद आहेत. माझी अशी इच्छा आहे की, हे अभियान यशस्वी करण्यासाठी आपण मला मदत करावी. इतकंच नाही तर बदलाचं नेतृत्वही आपण करावं. मला खात्री आहे आपण या बदलाचं नेतृत्व करू शकाल. आपण गावाचा संपूर्ण कारभार या तंत्रज्ञानाच्या आधाराने करू शकता. मला विश्वास आहे, मी श्रमिक, कष्टकरी बंधु-भगिनींना सुध्दा सांगू इच्छितो की, आपलं फार शोषण झालं आहे. कागदावर पगाराचा आकडा एक असतो आणि हातात मिळणारी रक्कम दुसरी असते. कधी हातात पूर्ण पगार मिळतो परंतु बाहेर कुणीतरी उभा असतो. त्याला हिस्सा द्यावा लागतो. या शोषणाचा नाईलाजाने आपण एक भाग बनतो. या नव्या व्यवस्थेत आमची इच्छा आहे की, बँकेत आपलं खातं असावं, पगाराचे पैसे बँकेत जमा व्हावेत. किमान ज्यामुळे वेतन तरतुदींचं पालन केलं जाईल. आपल्याला पूर्ण पैसे मिळतील. कुणी त्यातला हिस्सा मागणार नाही, शोषण होणार नाही. एकदा का आपल्या खात्यात पैसे आले की आपण आपल्या छोट्या मोबाईल फोनचा त्यासाठी स्मार्ट फोनची गरज नाही. आपण ई पाकिटासारखा वापर करू शकता. त्याच मोबाईलचा उपयोग करून आपण जवळपासच्या छोट्यामोठ्या दुकानांतून खरेदी करू शकाल. म्हणून कष्टकरी बंधु-भगिनींना मी या योजनेत सहभागी होण्यासाठी विशेष आग्रह करेन. कारण अंतिमत: इतका मोठा निर्णय मी देशातल्या गरिबांसाठी, शेतकऱ्यांसाठी, कामगारांसाठी, वंचितांसाठी घेतला आहे त्याचा लाभ त्यांना मिळाला पाहिजे.

भारत असा देश आहे जिथे 65 टक्के लोकसंख्या 35 वर्षाच्या आतली आहे. मला माहिती आहे, माझा निर्णय तुम्हाला पटला असून या गोष्टीला सकारात्मकतेने पुढे नेण्यासाठी योगदान देत आहात. पण मित्रहो, आपण माझे सच्चे सैनिक, सवंगडी आहात. भारत मातेची सेवा करण्याची एक विलक्षण संधी आपल्यासमोर आहे. देशाला आर्थिक शिखरावर नेण्याची संधी आली आहे. माझ्या तरुण मित्रांनो तुम्ही मला मदत कराल का? मला साथ द्याल का? आपल्याला जितका अनुभव आहे तितक्या जुन्या पिढीला या जगाचा नाही. ॲप काय असतं हे आधीच्या पिढीला माहिती नाही, हे आपण जाणता. ऑनलाईन बँकिंग, ऑनलाईन तिकिट बुकिंग या कशा होतात हे आपण जाणता. त्यात विशेष काही नाही. परंतु आज देश जे महान कार्य करू इच्छितो, जे आपलं स्वप्न आहे, कॅशलेस सोसायटी, हे खरं आहे की, 100 टक्के आपण यशस्वी होणार नाही पण सुरुवातच केली नाही असं नको. आपण जर कॅशलेस सोसायटीचा आरंभ केला तर ध्येय दूर नाही. मला यात आपला प्रत्यक्ष सहभाग हवा आहे. स्वत:चा वेळ हवा आहे, स्वत:चा संकल्प हवा आहे. माझी खात्री आहे की, हिंदुस्थानातच्या गरिबांचं जीवन बदलावं अशी इच्छा असणारे आपण आपोआप कॅशलेस सोसायटीसाठी, बँकिंगसाठी आणि मोबाईल बँकिंगसाठी पुढे आलेल्या या संधीचा फायदा घ्याल. प्रत्येक बँकेचा आपला मोबाईल ॲप आहे. वॉलेट आहे. वॉलेट म्हणजे ई पाकिट. अनेक प्रकारचे कार्डस उपलब्ध आहेत. जन-धन योजनेअंतर्गत भारतातील कोटीकोटी गरीब कुटुंबांकडे रुपे कार्ड आहे. ज्या रुपे कार्डचा फारच कमी उपयोग होत आहे. परंतु 8 तारखेनंतर गरिबांनीही रुपे कार्ड वापरायला सुरुवात केली असून त्याचा वापर जवळजवळ 300 टक्क्यांनी वाढला आहे. ज्याप्रमाणे मोबाईल फोनसाठी प्रिपेड कार्ड मिळतं तसेच बँक खात्यातील पैसे खर्च करण्यासाठी प्रिपेड कार्ड मिळतं. हे काम इतकं सोपं आहे की, ज्याप्रमाणे आपण व्हॉटसॲप पाठवतो तसंच. अगदी अशिक्षित माणसाला सुध्दा व्हॉटसॲप कसं फॉरवर्ड करायचं हे माहीत आहे. एवढंच नाही तर तंत्रज्ञान इतकं सोपं होत आहे की या कामासाठी स्मार्ट फोनची सुध्दा गरज नाही. धोबी असो, भाजी विकणारा असो, दूध विकणारा असो, किंवा वर्तमान पत्र किंवा चहा विकणारा असो. सर्वजण याचा वापर करू शकतात. मी सुध्दा या व्यवस्थेला अधिक सोपं करण्यासाठी जोर लावला आहे. सर्व बँका यावर काम करत आहेत. आणि आतातर ऑनलाईन अधिभार सुध्दा रद्द केला आहे. अशा प्रकारची कार्ड वापरताना जो अधिभार लागायचा तोसुध्दा काढून टाकल्याचं गेल्या दोन-चार दिवसातल्या वर्तमान पत्रात आपण वाचलं असेल. त्यामुळे कॅशलेस सोसायटीच्या चळवळीला गती मिळेल. व्हॉटसवरील मॅसेज, किस्से, नव्या नव्या कल्पना, कविता, घोषवाक्य हे सर्व मी वाचत असतो, बघत असतो. आव्हानांचा सामना करतांना आपल्या तरुण पिढीकडे जी नवनिर्मितीची शक्ती आहे त्यावरुन असं वाटतं की, भारतभूमीचं हे वैशिष्ट्य आहे. कोणा एकेकाळी युद्धाच्या मैदानात गीतेचा जन्म झाला. त्याचप्रमाणे आज मोठ्या परिवर्तनाच्या एका कालखंडातून आपण जात आहोत. त्याचवेळी आपल्यातील मौलिक सर्जनशीलता प्रगट होत आहे. ऑनलाईन खर्च करण्यासाठी जे तंत्रज्ञान लागतं ते आपल्या मोबाईल फोनमध्ये असेल. एवढंच नाही तर दररोज अर्धा तास, दोन तास वेळ काढून कमीत कमी दहा कुटुंबांना आपण हे सांगा की, तंत्रज्ञान काय आहे, तंत्रज्ञानाचा कसा उपयोग होतो? आपल्या बँकेचं ॲप कसं डाऊनलोड करता येतं? स्वत:च्या खात्यातील शिल्लक पैसे कसे वापरता येतात? दुकानदाराला पैसे कसे देता येतील? दुकानदारालाही शिकवा की हे वापरून व्यापार कसा करता येतो? आपल्याला स्वच्छेने ही कॅशलेस सोसायटी नोटांच्या जंजाळातून बाहेर काढण्याचं महाअभियान देशाला भ्रष्टाचारमुक्त करण्याचं अभियान, काळा पैशातून मुक्त करण्याचं अभियान, लोकांना अडचणींपासून, समस्यांपासून मुक्ती देण्याचं अभियान याचं नेतृत्व आपल्याला करायचं आहे. सामान्य नागरिकांना ही व्यवस्था शिकवाल तर कदाचित त्याला कार्य चिंतपासून मुक्ती मिळेल आणि या कामात हिंदुस्थानातल्या साऱ्या युवकांनी स्वत:ला झोकवून दिलं तर फार वेळ लागणार नाही, असं मला वाटतं. एका महिन्याच्या आत आपण जगात आधुनिक हिंदुस्थान म्हणून उभे राहू शकू. आणि आपण हे काम मोबाईल फोनच्या माध्यमातून करू शकता. रोज दहा घरी जाऊन करू शकता. रोज दहा घरांना यात सहभागी करू शकता. आपल्या मी निमंत्रण देतो, या, केवळ समर्थन देऊन थांबू नका, परिवर्तनाचे आपण सेनानी होऊ आणि परिवर्तन घडवून दाखवू. देशाला भ्रष्टाचार आणि काळ्या पैशापासून मुक्त करण्यासाठी ही लढाई आपण पुढे नेऊया. आणि जगात असे अनेक देश आहेत जिथे तिथल्या नव युवकांनी राष्ट्राचं जीवन बदलून दाखवलं आहे. क्रांती होते ती तरुणांकडूनच. केनिया या देशानं निरधार केला एम-पेसा ही एक मोबाईल व्यवस्था उभी केली. तंत्रज्ञानाचा वापर केला, एम-पेसा हे नाव दिलं. आणि आता आफ्रिकेच्या सर्व भागात केनियातील व्यवहार परिवर्तीत होण्याच्या तयारीत आहेत. एक मोठी क्रांती घडवून आणली आहे या देशानं.

माझ्या युवकांनो, मी पुन्हा आग्रह करतो की, हे अभियान पुढे न्या. शाळा, महाविद्यालयं, विद्यापीठ, एनसीसी, एनएसएस, सामूहिक रुपाने, व्यक्तिगत रुपाने हे काम करण्यासाठी मी आपल्याला निमंत्रण देतो.
प्रिय बंधू-भगिनींनो,

आपल्या देशाचे महान कवी श्रीमान हरिवंशराय बच्चन यांची आज जयंती आहे. आणि आज हरिवंशराय यांच्या जयंतीदिनी अमिताभ बच्चन यांनी स्वच्छता अभियानाची घोषणा केली आहे. या शतकातील सर्वात लोकप्रिय कलाकार अमिताभजी स्वच्छता मोहिमेला मन लावून पुढे नेत आहेत. असं वाटतंय की, स्वच्छता त्यांच्या नसानसात भिनली आहे. आणि म्हणूनच आपल्या वडिलांच्या जयंती दिनी त्यांना स्वच्छतेचं काम आठवलं. ते लिहितात हरिवंशरायजींची एक कविता, त्यातील एक ओळ,

मिट्टी का तन, मस्ती का मन

क्षणभर जीवन, मेरा परिचय – हरिवंशराय

हरिवंशराय या माध्यमातून आपली स्वत:ची ओळख देत असतात. अमिताभजींनी स्वत: हरिवंशरायजींच्या मिट्टी का तन, मस्ती का मन, क्षणभर जीवन, मेरा परिचय या ओळींचा वापर करत मला एक छान पत्र लिहून पाठवलं. मी हरिवंशरायजींना आदरपूर्वक नमन करतो आणि अशा प्रकारे मन की बातमध्ये सहभागी झाल्याबद्दल स्वच्छता अभियान पुढे नेण्यासाठी श्रीमान अमिताभजींना धन्यवाद देतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,

आता तर मन की बातच्या माध्यमातून आपले विचार, आपल्या भावना, पत्रांमधून, माय गव्ह वर, नरेंद्र मोदी ॲपवर मी आपल्याशी कायमचा जोडला गेलो आहे. 11 वाजता ‘मन की बात कार्यक्रम प्रसारित होतो पण प्रादेशिक भाषांमधून त्याचा अनुवाद लगेचच आपल्याला ऐकायला मिळणार आहे. त्यामुळे जिथे हिंदी भाषा प्रचलित नाही तिथल्याही देशवासियांना यात सहभागी होण्याची संधी आवश्यक मिळेल. या नवीन उपक्रमाबद्दल मी आकाशवाणीला धन्यवाद देतो. आपण सर्वांना अनेक अनेक धन्यवाद!

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,

तुम्हा सर्वांना दिवाळीच्या अनेक शुभेच्छा. भारताच्या प्रत्येक कानाकोपऱ्यात दिवाळीचा सण आनंद आणि उत्साहाने साजरा केला जातो. भारत एक असा देश आहे, जेथे वर्षातील 365 दिवस देशात कुठे ना कुठे, कोणता ना कोणता सण साजरा केला जातो.  उत्सव हेच भारतीयांच्या आयुष्याचे दुसरे नाव आहे, असे दुरुन पाहणाऱ्या कोणालाही वाटेल आणि ते स्वाभाविक आहे. वेद काळापासून आजपर्यंत भारतातील उत्सवांची परंपरा ही काळानुरुप बदलत गेली आहे. कालबाहय उत्सवांची परंपरा संपविण्याची धमक आम्ही दाखविली आहे.  काळ आणि समाजाच्या मागण्यानुसार उत्सवांमध्ये होणारे बदलही आम्ही सहजपणे स्वीकारले आहेत. मात्र या सर्व प्रवासात एक गोष्ट लक्षात येते की, भारतात साजऱ्या होणाऱ्या उत्सवांचा हा संपूर्ण प्रवास, त्याची व्याप्ती, त्याची सखोलता, जनमानसावरील त्याचा प्रभाव “स्व ला समष्टीपर्यंत  घेऊन जाणे” या एका मूलमंत्राने जोडला गेला आहे.  व्यक्ती आणि व्यक्तीमत्वाचा विस्तार व्हावा, आपल्या मर्यादित विचारांच्या परिघाला समाजापासून ब्रम्हांडांपर्यंत विस्तारण्याचा प्रयास व्हावा आणि उत्सवाच्या माध्यमातून हे सर्व साध्य करावे  हा या मागचा मूळ उद्देश आहे.  भारतात साजऱ्या होणाऱ्या उत्सवांमध्ये समाविष्ट आहार विचारात घेतला तर त्यातही  हवामान कसे आहे, कोणत्या हवामानात कसा आहार घेतला पाहिजे, शेतकरी कोणते पिक घेतात, ते पिक घेण्याचे दिवस उत्सवांमध्ये कशाप्रकारे सामावून घेतले जातील, आरोग्याच्या दृष्टीने कशाप्रकारचे संस्कार असावेत, या सर्व बाबी आमच्या पूर्वजांनी वैज्ञानिक पध्दतीने उत्सवांमध्ये समाविष्ट केल्या आहेत.  आज संपूर्ण जग पर्यावरणाबद्दल चर्चा करते आहे. निसर्गाचा विनाश ही काळजीची बाब बनली आहे. भारतातील उत्सवाची परंपरा मात्र निसर्गाप्रती प्रेमभावना वाढवणारी, लहान बालकांपासून मोठयांपर्यंत प्रत्येकाला संस्कार  देणारी आहे.  वृक्ष असो, रोपटी असो, नदी असो, पशु असो, पर्वत असो अथवा पक्षी असो, प्रत्येकाच्या प्रती दायित्वाची भावना  निर्माण करणारे उत्सव आपण साजरे करतो.  हल्ली आपण रविवारी सुट्टी घेतो, मात्र जुन्या पिढीतील मजूरी करणारा वर्ग,  कोळी बांधव हे सर्व अमावस्या आणि पोर्णिमेच्या दिवशी सुट्टी घेत असत. पौर्णिमा आणि अमावस्येला समुद्रातील पाण्यात कशाप्रकारे बदल घडून येतात आणि निसर्गावर कोणकोणत्या बाबींचा प्रभाव होतो हे आज विज्ञानाने सिध्द केले आहे. मानवी मनावरही तसाच प्रभाव दिसून येतो. म्हणजेच आपल्या पूर्वजांनी सुट्टीचे दिवससुध्दा ब्रम्हांड आणि विज्ञानाशी संबंधित घडामोडी लक्षात घेऊन निर्धारित केले होते हे लक्षात येते. आज आपण दिवाळीचा उत्सव साजरा करतो आहोत.  आपला प्रत्येक उत्सव शिकवण देणारा असतो, बोधदायक असतो, दिवाळीचा हा सण “तमसो मा ज्योतिर्गमय” अर्थात अंधकारापासून प्रकाशाच्या दिशेला जाण्याचा एक संदेश देतो. हा अंधार म्हणजे प्रकाशाच्या अभावाने येणारा अंधार नाही, तर तो अंधश्रध्देचाही अंध:कार आहे.  अशिक्षित असण्याचा अंध:कार आहे, दारिद्रयाचा ही अंध:कार  आहे, समाजातील  दृष्ट प्रवृत्तींचा अंध:कार आहे. दिपावलीनिमित्त दिवे उजळून समाजातील दोषरुपी अंध:कार, व्यक्तींतील दोषरुपी अंध:कार दूर करण्याचा आणि त्याच विचाराने दिपावलीनिमित्त दिवे उजळून सकारात्मकतेचा प्रकाश सर्वदूर पोहोचवण्याचा हा प्रयास आहे.

आपल्या सर्वांनाच माहित आहे की दिवाळीच्या दिवसांमध्ये भारताच्या कोणत्याही कानाकोपऱ्यात श्रीमंताच्या हवेलीत किंवा गरीबाच्या झोपडीत प्रत्येक घरात स्वच्छतेची मोहिम राबविली जाते.  घरातील प्रत्येक कानाकोपऱ्याची स्वच्छता केली जाते. गरीबांच्या घरी मातीची भांडी असली, तरी ती सुध्दा दिवाळीच्या दिवसांमध्ये स्वच्छ घासलेली, चमकलेली दिसतात. त्यादृष्टीने दिवाळीसुध्दा एक स्वच्छतेची मोहिम आहे.  मात्र केवळ घरातच नाही तर संपूर्ण परिसरातील स्वच्छता, गल्ल्यांमधील स्वच्छता, संपूर्ण गावाची स्वच्छता ही आजच्या काळाची गरज आहे.  त्या अनुषंगाने आपण स्वच्छतेची ही पंरपरा विस्तारली पाहिजे. दिवाळीचा हा उत्सव आता केवळ भारताच्या सीमांपर्यंत मर्यादित राहिलेला नाही. जगातील सर्व देशांमध्ये दिवाळीचा सण वेगवेगळया प्रकारे साजरा केला जातो. जगभरातील अनेक सरकारे, तेथील संसदा आणि प्रशासक दिवाळीच्या उत्सवात सहभागी होऊ इच्छितात.  पूर्वेकडचे देश असो वा पश्चिमेकडचे, विकसित देश असो वा विकसनशील देश असो, आफ्रिका असो वा आयलंड. सगळीकडेच दिवाळीचा उत्साह दिसून येतो. अमेरिकेच्या टपाल सेवेने यावर्षी दिपावलीनिमित्त टपाल तिकीट जारी केले, हे कदाचित तुम्हाला माहिती असेल. कॅनडाच्या पंतप्रधानांनीही  दिवाळीच्या निमित्त दिवे उजळतांनाचे आपले छायाचित्र ट्विटरवर शेअर केले आहे. 

ब्रिटनच्या पंतप्रधानांनी लंडनमध्ये  दिवाळीनिमित्त सर्व समाजांना एकत्र करणारा एक शानदार कार्यक्रम आयोजित केला आणि त्यात ते स्वत:ही सहभागी झाले. मोठया उत्साहाने  दिवाळी साजरी केली जात नसेल, असे एकही शहर ब्रिटनमध्ये नाही. सिंगापूरच्या पंतप्रधानांनी  इन्स्टाग्रामवर जे छायाचित्र ठेवले आहे आणि संपूर्ण जगासोबत अभिमानाने  शेअर केले आहे, त्या छायाचित्रात काय आहे ? तर सिंगापूर संसदेच्या 16 महिला खासदार भारतीय साडया नेसून संसदेच्या बाहेर उभ्या आहेत. हे छायाचित्र चांगलेच प्रसिध्द झाले आहे आणि दिवाळीनिमित्त हे उपक्रम राबविण्यात आले आहे.  सिंगापूरमध्ये तर प्रत्येक कानाकोपऱ्यात दिवाळीचा सण साजरा केला जात आहे.  ऑस्ट्रेलियाच्या पंतप्रधानांनी भारतीय समुदायाला दिपावलीच्या शुभकामना देतानाच ऑस्ट्रेलियाच्या विविध शहरांमध्ये सर्व समाजांनी दिवाळीचा उत्सव साजरा करावा असे आवाहनही केले आहे. न्यूझिलंडचे पंतप्रधान नुकतेच येथे आले होते, आपल्याला दिवाळीच्या समारंभात सहभागी होण्यासाठी न्यूझिलंडला लवकर परत जायचे आहे, असे त्यांनी मला सांगितले. दिपावलीचा हा प्रकाशाचा उत्सव, जागतिक समुदायालाही अंध:कारापासून प्रकाशाकडे नेणारा एक प्रेरणेचा उत्सव होत आहे, असे मला यानिमित्ताने सांगावेसे वाटते.

दिवाळीच्या उत्सवात नवे कपडे आणि विविध चवीच्या खाद्य पदार्थांबरोबरच फटाकेसुध्दा मोठया आवडीने वाजवले जातात. लहान मुले आणि युवकांना फटाके उडविणे मनापासून आवडते. लहान मुले मात्र कधी-कधी उत्साहाच्या भरात नको ते धाडस करुन जातात, अनेक फटाके एकत्र करुन एकाच वेळी मोठा आवाज करण्याचा प्रयत्न करुन ते अनेकदा मोठया संकटाला  आमंत्रण देतात. आपल्या आजूबाजुला कोणत्या गोष्टी आहेत, आग लागण्याची शक्यता आहे का, हे अनेकदा लक्षात येत नाही. दिवाळीच्या दिवसांमध्ये अशाप्रकारच्या अपघातांच्या बातम्या, आगीच्या बातम्या, अपमृत्यूच्या बातम्या हा काळजीचा विषय आहे.  दिवाळीच्या दिवसांमध्ये अनेक डॉक्टरसुध्दा आपल्या कुटुंबांसह दिवाळी साजरी करण्यात मश्गुल असतात. त्यामुळे डॉक्टरांचा अभाव ही आणखी एक  समस्या निर्माण होते. आई-वडिलांना, पालकांना माझी एक कळकळीची विनंती आहे की, मुले फटाके वाजवत असतांना, तुम्ही त्यांच्यासोबत राहा, कोणतीही चूक होऊ नये आणि अपघात होऊ नये, यासाठी पुरेपूर काळजी घ्या. आपल्या देशात दिवाळीचा उत्सव दीर्घ काळ चालतो. हा सण एका दिवसाचा नसतो. गोवर्धन पूजा, भाऊबीज, लाभपंचमी आणि कार्तिक पौर्णिमा अर्थात तुलसी विवाहापर्यंत दीर्घ काळ  हा उत्सव साजरा केला जातो. दिपावलीचा उत्सव साजरा करतांना आपण छठपूजेचीही तयारी करतो. भारताच्या पूर्व भागात छठपूजेचा उत्सव फार मोठा सण असतो,  महाउत्सव मानला जाणारा हा सण चार दिवस चालतो. हा उत्सवसुध्दा समाजाला एक फार मोठा अर्थपूर्ण संदेश देतो. सुर्यदेवता आपल्याला जे काही देते त्यापासूनच आपल्याला सर्व काही प्राप्त होते. प्रत्यक्ष आणि परोक्ष सुर्यदेवतेपासून आपल्याला जे प्राप्त होते त्याचा हिशोब करणे कठीण आहे.  छठ पूजा हा सुर्याच्या उपासनेचा उत्सव आहे.  जगात लोक उगवत्या सुर्याची पूजा करतात, अशी म्हण आहे. मात्र छठपूजा हा असा उत्सव आहे, ज्यात मावळत्या सुर्याचीही पूजा केली जाते.  त्या माध्यमातूनही एक मोठा सामाजिक संदेश दिला जातो.

सण दिवाळीचा असो, छठपूजेचा असो, आजचा प्रसंग आपणा सर्वांना मनापासून शुभेच्छा देण्याचा आहे. मात्र त्याचबरोबर माझ्यासाठी देशवासियांचे आभार मानण्याचा हा प्रसंग आहे.  गेल्या काही महिन्यांमध्ये ज्या काही घटना घडल्या आहेत आणि आपल्या सुखासाठी आपल्या सैन्यातील जवानांनी आपल्या प्राणांची बाजी लावली आहे, ते आपण सर्वच जाणतो. माझ्या भावविश्वात सैन्यातील जवानांचा सुरक्षा बलातील जवानांचा हा त्याग, तपस्या आणि परिश्रम याबद्दल कायम कृतज्ञतेची भावना असते आणि त्याच भावनेतून माझ्या मनात आले की यंदाची दिवाळी या सुरक्षा बलांना समर्पित असावी.  मी देशवासियांना संदेश टू सोल्जर्स या मोहिमेसाठी निमंत्रित केले. देशाच्या जवांनाप्रती अतीव प्रेम, गौरव आणि आदराची भावना नसेल, अशी व्यक्ती भारतात सापडणार नाही, असे मी आज नतमस्तक होऊन सांगू इच्छितो. ज्याप्रकारे ही भावना अभिव्यक्त झाली आहे,  त्यामुळे प्रत्येक नागरिकाला एका वेगळया शक्तीचा प्रत्यय आला आहे.  आपल्या सर्वांच्या संदेशांच्या माध्यमातून आपल्या सुरक्षा बलाच्या जवानांना नवे धैर्य, नवी उभारी मिळाली आहे. आपल्या देशाच्या जवानांसाठी दिवा लावला नसेल, संदेश दिला नसेल, असे कोणीच नसेल, शाळा असो, महाविद्यालय असो, विद्यार्थी असो, गाव असो, गरीब असो, व्यापारी असो, दुकानदार असो, राजकीय नेता असो, खेळाडू असो, अभिनेता असो, या सर्वांनीच आपल्या भावना व्यक्त केल्या आहेत. प्रसार माध्यमांनीसुध्दा या दिपोत्सवाला सैन्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याची एक संधी मानले आहे. बीएसएफ असो, सीआरपीएफ असो, भारत तिबेटीयन पोलिस असो, आसाम रायफल असो, नौसेना असो, लष्कर असो, वायूसेना असो, तटरक्षक दल असो, असे अनेक सैनिक आहेत, सैन्यदले आहेत ज्यांचा सर्वांचा उल्लेखही  मी केला नाही.  त्या बलांमध्ये आमचे जवान कर्तव्य बजावतांना  कष्ट सोसत आहे.  आज आम्ही दिवाळी साजरी करतो त्याचवेळी कोणी जवान  वाळवंटात  उभा आहे, कोणी हिमालयाच्या शिखरांवर आहे, कोणी उद्योगांचे रक्षण करीत आहे तर कोणी विमानतळाची  सुरक्षा पाहत आहे. हे सर्व जवान असंख्य जबाबदाऱ्या पार पाडत आहेत.  उत्सव साजरे करण्याच्या मन:स्थितीत आपण या सर्वांचे स्मरण केले तर त्या स्मरणाला एक नवी ताकत लाभते, एका संदेशातून फार मोठे सामर्थ्य व्यक्त होते आणि हे काम संपूर्ण देशाने शक्य करुन दाखवले आहे. मी खरोखर मनापासून देशवासियांचे आभार मानतो.  अनेकांनी आपल्याकडे असलेल्या कलेच्या माध्यमातून, काहींनी चित्रांच्या माध्यमातून, काहींनी रांगोळीच्या माध्यमातून, काहींनी कार्टूनच्या माध्यमातून आपल्या भावना व्यक्त केल्या.  सरस्वतीची कृपा असणाऱ्यांनी कविता केल्या. तर काहींनी खूप चांगली घोषवाक्ये तयार केली.  माझे नरेंद्र मोदी ॲप असो, किंवा माय गव्ह असो, या मंचांवर शब्दांच्या रुपात, रंगाच्या रुपात, लेखणीच्या रुपात, विविध प्रकारच्या भावनांचा महासागर उसळतो आहे, असे मला वाटू लागले आहे.  माझ्या देशातील जवानांसाठी हा किती अभिमानाचा क्षण असेल, याची मी कल्पना करु शकतो. “संदेश टू सोल्जर्स” या हॅशटॅगवर प्रतिकात्मक स्वरुपात असंख्य भावना व्यक्त झाल्या आहेत.

अश्विनीकुमार चौहान यांनी एक कविता पाठविली आहे, ती मला यावेळी वाचून दाखवाविशी  वाटते.

अश्विनीजी म्हणतात

“मैं त्योहार मनाता हूँ, ख़ुश होता हूँ, मुस्कुराता हूँ,

मैं त्योहार मनाता हूँ, ख़ुश होता हूँ, मुस्कुराता हूँ,

ये सब है, क्योंकि, तुम हो, ये तुमको आज बताता हूँ |

मेरी आज़ादी का कारण तुम, ख़ुशियों की सौगात हो,

मैं चैन से सोता हूँ, क्योंकि,

मैं चैन से सोता हूँ, क्योंकि तुम सरहद पर तैनात हो,

शीश झुकाएँ पर्वत अम्बर और भारत का चमन तुम्हें,

शीश झुकाएँ पर्वत अम्बर और भारत का चमन तुम्हें,

उसी तरह सेनानी मेरा भी है शत-शत नमन तुम्हें,

उसी तरह सेनानी मेरा भी है शत-शत नमन तुम्हें ||”

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, ज्यांच्या माहेरी आणि सासरच्या कुटुंबांत जवानांचा भरणा आहे, अशा शिवानी नावाच्या एका बहिणीने मला एक दूरध्वनी संदेश पाठविला आहे.  जवानांचे हे कुटुंब म्हणते,  

“नमस्कार, पंतप्रधान महोदय. मी शिवानी मोहन बोलते आहे. या दिवाळीनिमित्त आपण सुरु केलेल्या “संदेश टू सोल्जर्स”  या मोहिमेने आमच्या फौजी बांधवांना मोठे प्रोत्साहन मिळते आहे. माझे कुटुंब एक लष्करी कुटुंब आहे. माझे पती सैन्यात अधिकारी आहेत. माझे वडिल आणि सासरे दोघेही सैन्यात अधिकारी होते. आमचे संपूर्ण कुटुंबच सैन्यातील जवानांनी भरलेले आहे.  देशाच्या सीमेवर आर्मी सर्कलमध्ये आमचे अनेक अधिकारी आहेत, ज्यांना खूप चांगले संदेश मिळत आहेत आणि त्याद्वारे त्यांना मोठे प्रोत्साहन मिळते आहे.  सैन्यातील अधिकारी आणि जवानांच्या बरोबरीने त्यांचे संपूर्ण कुटुंब, त्यांच्या पत्नीही खूप मोठा त्याग करतात, हे मला आवर्जुन सांगावेसे वाटते. आपल्या संदेशांच्या माध्यमातून संपूर्ण सैन्य समुदायाला खूप चांगला संदेश मिळत आहे आणि मी तुम्हालाही दिवाळीच्या शुभेच्छा देऊ इच्छिते. धन्यवाद.”

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, सैन्यातील जवान केवळ सीमेवरच नाही तर आयुष्यात प्रत्येक आघाडीवर सज्ज असल्याचे दिसून येते.  नैसर्गिक आपत्ती असो, कायदा आणि सुव्यवस्था अबाधित राखण्यात निर्माण झालेल्या समस्या असो, शत्रूशी दोन हात करायचे असो  किंवा चुकीच्या मार्गाने जाणाऱ्या युवकांना परत आणण्यासाठीच्या धाडसी कारवाया असो – आमचे जवान आयुष्याच्या प्रत्येक आघाडीवर राष्ट्र भावनेने प्रेरित होऊन कार्यरत राहतात.

एका घटनेबद्दल मला सांगण्यात आले, ती मी तुम्हालाही सांगू इच्छितो. यश साध्य करण्यासाठी कोणत्या गोष्टी प्रेरणा देऊ शकतात, हे मला याद्वारे सांगावेसे वाटते. हिमाचल प्रदेश हे राज्य उघडयावरील शौचमुक्त झाले आहे. सर्वप्रथम सिक्कीम उघडयावरील शौचमुक्त झाले, त्यानंतर हिमाचल आणि आता 1 नोव्हेंबर रोजी केरळसुध्दा उघडयावरील शौचमुक्त राज्य होत आहे.  या यशामागचे कारण काय ? मी सांगतो. सुरक्षा बलांमध्ये आमचा एक आयटीबीपीचा जवान आहे, विकास ठाकूर.  तो हिमाचलच्या सिरमौर जिल्हयातील एका छोटयाशा गावचा रहिवासी आहे. त्याच्या गावाचे नाव बधाना असे आहे. आमचा हा आयटीबीपीचा जवान सुट्टीमध्ये आपल्या गावी गेला होता. तो गावात असतांना त्याचवेळी गावात ग्रामसभा होणार होती, त्या सभेत तो पोहोचला. या ग्रामसभेत शौचालये बांधण्याबाबत चर्चा सुरु होती.  काही कुटुंबे  पैशाअभावी  शौचालये बांधू शकत नाहीत, असे यावेळी स्पष्ट झाले.  देशभक्तीने भारलेला विकास ठाकूर हा आमचा आयटीबीपीचा जवान हे ऐकून अस्वस्थ झाला. आपल्या गावावरचा हा कलंक दूर झाला पाहिजे, असे त्याला मनापासून वाटले. त्याची देशभक्ती पहा, केवळ शत्रूवर गोळीबार करण्यापुरतीच त्याची देशभक्ती मर्यादित राहिली नाही.  त्याने धनादेश बाहेर काढला, त्यावर 57,000 रुपयांची रक्कम नोंदवली आणि हा धनादेश गावातील पंचायत प्रधानाकडे सोपवला. गावातील ज्या 57 घरांना बिकट आर्थिक परिस्थितीमुळे शौचालय बांधणे शक्य नाही, त्यांना प्रत्येकी 1,000 रुपये दया, 57 शौचालये बांधून घ्या आणि आपल्या बंधाना गावाला उघडयावरील शौचमुक्त करुन दाखवा, असे त्यांनी सांगितले.  विकास ठाकूरने हे उपयुक्त पाऊल उचलले. 57  कुटुंबांना आपल्या खिशातून प्रत्येकी 1,000 रुपये देऊन स्वच्छता अभियानाला एक नवी ताकद दिली. त्याचमुळे हिमाचल प्रदेश खऱ्या अर्थाने उघडयावरील शौचमुक्त राज्य ठरु शकले. केरळमध्ये सुध्दा तरुणांनी अशाच प्रकारे काम केले. या तरुणांचेही मी मनापासून आभार मानू इच्छितो.  केरळमध्ये दुर्गम भागात इडमालाकुडी नावाची पंचायत आहे, जिथे पोहोचण्यासाठी कोणताही रस्ता नाही. संपूर्ण दिवसभर पायपीट केल्यानंतर मोठया मुश्किलिने त्या गावी पोहचता येते. फार कमी लोक त्या गावी जातात. या ठिकाणी शौचालय नसल्याचे त्या गावापासून काही अंतरावर असणाऱ्या शहरातील अभियांत्रिकी विद्यार्थ्यांच्या लक्षात आले. एनसीसीचे छात्र, एनएसएसचे सदस्य आणि अभियांत्रिकीच्या विद्यार्थ्यांनी या गावात शौचालय बांधण्याचा निर्णय घेतला. शौचालय बांधण्यासाठी लागणारे सर्व सामान, विटा, सिमेंट आणि इतर सर्व आवश्यक बाबी या युवकांनी आपल्या खांद्यावर वाहून, संपूर्ण दिवस पायपीट करुन त्या गावापर्यंत नेल्या. स्वत: परिश्रम करुन त्या गावात शौचालय बांधले आणि या युवकांनी जंगलातल्या दुर्गम भागातील एक छोटेसे गाव उघडयावरील शौचमुक्त करुन दाखवले. त्याचमुळे केरळसुध्दा लवकरच उघडयावरील शौचमुक्त राज्य ठरणार आहे. गुजरातने सुध्दा सर्व नगरपालिका-महानगरपालिका, बहुतेक 150 पेक्षा जास्त ठिकाणे  उघडयावरील शौचमुक्त असल्याचे घोषित केले आहे.  10 जिल्हे उघडयावरील शौचमुक्त करण्यात आले आहेत.  हरियाणामधून सुध्दा आनंदाची बातमी येत आहे. 1 नोव्हेंबर रोजी हरियाणा आपला सुवर्णमहोत्सव साजरा करणार आहे आणि त्यांनी काही महिन्यातच आपले राज्य उघडयावरील शौचमुक्त करण्याचा निर्णय घेतला आहे.  आतापर्यंत तेथील 7 जिल्हे उघडयावरील शौचमुक्त झाले आहेत.  सर्वच राज्यांमध्ये वेगाने काम सुरु आहे. मी केवळ काही राज्यांचाच उल्लेख केला आहे. या सर्व राज्यांमध्ये नागरिकांनी या अभियानात सहभागी झाल्याबद्दल आणि देशातील  अस्वच्छतेच्या रुपातील अंध:कार दूर करण्यासाठी योगदान दिल्याबद्दल मी त्यांचे मनापासून खूप-खूप अभिनंदन करतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, सरकारच्या अनेक योजना असतात. पहिल्या योजनेनंतर त्याला अनुरुप अशी दुसरी योजना सादर केल्यानंतर पहिली योजना थांबवावी लागते. मात्र सर्वसाधारणपणे या गोष्टींकडे फार कोणाचे लक्ष जात नाही.  जुनी योजना सुरु राहाते, नवी योजनाही सुरु राहाते, येणाऱ्या योजनेची प्रतिक्षा केली जाते आणि असे सतत चालत राहाते.  आमच्या देशात ज्या घरांमध्ये स्वयंपाकासाठी गॅस वापरला जातो, ज्या घरांमध्ये वीज असते, त्या घरांना केरोसिनची गरज नसते. मात्र  अशा घरांना केरोसिनसुध्दा दिले जाते, गॅससुध्दा दिला जातो, वीजसुध्दा मिळत राहाते आणि मध्यस्थांना, दलालांना आयते चराऊ कुरण उपलब्ध होते.  या संदर्भात हरियाणा प्रदेशचे मी मनापासून अभिनंदन करु इच्छितो.  त्यांनी  हरियाणा प्रदेशला केरोसिन मुक्त करण्याचा एक मोठा निर्णय घेतला आहे.  ज्या कुटुंबांमध्ये स्वयंपाकासाठी गॅस वापरला जातो,  वीज आहे, ती आधार क्रमाकांच्या आधारे पडताळण्यात आली  आणि माझ्या माहितीप्रमाणे 7 ते 8 जिल्हे  केरोसिनमुक्त करण्यात आले.  ज्याप्रकारे त्यांनी हे काम हाती घेतले आहे,  ते पाहता हरियाणा लवकरच केरोसिन मुक्त होईल असा विश्वास मला वाटतो.  चोरी ही थांबेल, पर्यावरणाचे रक्षणही होईल, परकीय विनिमयाची बचत होईल आणि लोकांना सुविधाही मिळेल. हे चांगले परिणाम निश्चितच घडून येतील.  फक्त मध्यस्थांना आणि दलालांना याचा फटका बसेल.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, महात्मा गांधींजी आपल्या सर्वांसाठीच कायम मार्गदर्शक राहिले आहेत. देशभरात कुठे गेले पाहिजे, कशाप्रकारे गेले पाहिजे, यासाठीचे सर्व मापदंड त्यांच्या प्रत्येक गोष्टीतून दिसून येतात. गांधीजी म्हणत. आपण जेव्हा एखादी योजना तयार कराल, तेव्हा सर्वप्रथम गरीब आणि दुर्बलांचा चेहरा आठवा आणि आपण जे करु इच्छिता. त्यामुळे त्या गरीबाला  लाभ होणार किंवा नाही याचा विचार करा. त्याचे नुकसान होणार नाही याची काळजी घ्या. या मापदंडाच्या आधारे आपण आपले निर्णय घ्या.  देशातील गरीबांच्या मनात ज्या महत्त्वाकांक्षा निर्माण झाल्या आहेत त्याकडे लक्ष देणे ही काळाची गरज आहे. संकंटातून बाहेर पडण्यासाठी आपल्याला एकामागून एक  पाऊल उचलावेच लागेल. आपली जुनी विचारसरणी काहीही असली तरी समाजात मुलगा आणि मुलगी यांच्यातील भेदभाव नष्ट झालाच पाहिजे. शाळांमध्ये सुध्दा आता मुलांसाठी आणि मुलींसाठी स्वतंत्र प्रसाधन गृहे आहेत. आमच्या मुलींना भेदभावमुक्त भारताचा अनुभव देण्याची हीच संधी आहे.

केंद्र सरकारतर्फे लसीकरण केले जाते, मात्र तरीसुध्दा लाखो मुले लसीकरणापासून वंचित राहतात. आजारांना बळी पडतात. “मिशन इंद्रधनुष” या अभियानाच्या माध्यमातून अशा वंचित बालकांना शोधून गंभीर आजारांना बळी पडण्यापासून वाचविण्यासाठी  प्रयत्न केले जातात. एकविसावे शतक उजाडल्यानंतरसुध्दा गावात अंधारच पसरलेला असावा, हे  योग्य नाही. अशा गावांना लवकरात लवकर अंधारमुक्त करण्यासाठी तिथे वीज पोहचविण्यासाठीची मोहिम यशस्वीपणे राबविली जात आहे.  स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर गेली अनेक वर्षे गरीब आई, चुलीवर जेवण करुन शरीरात 400 सिगरेट जाळल्यानंतर होईल, इतका धूर शरीरात शोषून घेत असेल, तर तिच्या आरोग्याचे काय होईल ?  अशा पाच कोटी कुटुंबांना धूरमुक्त आयुष्य देण्यासाठी यशस्वी प्रयत्न सुरु आहेत.

लहान व्यापारी, उद्योजक, भाजी विकणारा, दूध विकणारा, न्हाव्याचे दुकान चालवणारा असे सर्व लोक सावकारी व्याजाच्या दुष्ट चक्रात अडकून पडलेले असत. मुद्रा योजना, स्टॅण्ड अप योजना, जनधन खाते या मोहिमांद्वारे  व्याजखोरीच्या या दुष्ट चक्रातून अनेकांना मुक्ती मिळाली आहे.  आधारच्या माध्यमातून बँकांमध्ये थेट पैसे जमा केले जातात, त्यामुळे खऱ्या लाभार्थीपर्यंत ते थेट पोहचतात. मध्यस्थ आणि दलालांपासून सर्वसामान्य माणसांचे आयुष्य मुक्त करण्याची ही एक संधी आहे. ज्यात सुधारणा आणि परिवर्तनाबरोबरच समस्येचे पूर्णपणे निराकरण करता येईल, असे अभियान राबवायचे आहे आणि  त्या दिशेने सफल प्रयत्न सुरु आहेत.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, उद्या 31 ऑक्टोबर आहे. ज्यांनी भारताच्या एकात्मतेसाठी  आपले जीवन समर्पित केले असे या देशाचे महापुरुष सरदार वल्लभभाई पटेल यांची उद्या जयंती आहे. 31 ऑक्टोबर, एकीकडे एकतेचे प्रतिक असणाऱ्या सरदार पटेल यांची जयंती आहे, तर दुसरीकडे श्रीमती गांधी यांची पुण्यतिथी सुध्दा आहे. महापुरुषांचे पुण्य स्मरण आपण करतो आणि केले पाहिजे. मात्र पंजाबच्या एका सद्‌गृहस्थांचा  मला फोन आला आणि त्यांची वेदना माझ्या मनाला स्पर्शून गेली –

“पंतप्रधानजी नमस्कार. सर, मी पंजाबमधून जसदीप बोलतो आहे. 31 तारखेला सरदार पटेल यांची जयंती आहे, हे आपणांस ठाऊक असेल.  सरदार पटेल यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य देशाला जोडण्यासाठी वाहून घेतले आणि ते आपल्या  मोहिमेत यशस्वी सुध्दा झाले, त्यांनी सर्वांनाच एकत्र आणले. त्याचवेळी दुर्देव असे की, त्याच दिवशी इंदिरा गांधींजी यांची हत्यासुध्दा झाली. त्यांच्या हत्येनंतर देशात ज्या घटना घडल्या, त्या आपण सर्वच जाणतो. सर, मला असे विचारावेसे वाटते की, अशा दुर्देवी घटना रोखण्यासाठी काय करता येईल ?”

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, हे केवळ एका व्यक्तीचे दु:ख नाही. चाणक्यानंतर देशाला एक करण्याचे भगिरथ प्रयत्नांचे मोठे कार्य सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी केले, याची साक्ष इतिहास देतो आहे. स्वतंत्र भारताला एकाच ध्वजाखाली आणण्याचे यशस्वी प्रयत्न करणाऱ्या त्या महापुरुषाला शतश: वंदन. मात्र सरदार साहेबांनी ज्या एकतेसाठी आपले संपूर्ण आयुष्य वेचले, एकतेसाठी लढा दिला, एकतेला प्राधान्य दिल्याबद्दल अनेकांचा रोष ओढावून घेतला, पण एकतेचा मार्ग सोडला नाही, त्याच सरदारांच्या जयंती दिनी हजारो सरदारांना, हजारो सरदारांच्या कुटुंबांना श्रीमती गांधींजी यांच्या हत्येनंतर यमसदनी धाडण्यात आले. एकतेसाठी आयुष्य वेचणाऱ्या त्या महापुरुषाच्या जन्मदिनीच, सरदारजींच्या  जन्मदिनीच सरदारांवर झालेला हा अन्याय, इतिहासातले हे काळेकुट्ट पान आपल्या सर्वांसाठीच वेदनादायक आहे.

मात्र ही सर्व संकटे लक्षात घेऊ.न एकतेचा मंत्र जपत आपल्याला पुढे जायचे आहे.  विविधतेतील एकता, हीच देशाची ताकत आहे. अनेक भाषा असोत, अनेक जाती असोत, अनेक पेहराव असोत, अनेक प्रकारचे आहार असोत, मात्र विविधतेतील एकता हीच भारताची ताकत आहे, भारताचे वैशिष्टय आहे, प्रत्येक पिढीची जबाबदारी आहे. देशाच्या प्रत्येक कानाकोपऱ्यात एकता प्रस्थापित करण्याच्या संधी शोधणे  आणि एकता प्रस्थापित करणे ही प्रत्येक सरकारची जबाबदारी आहे.  फुटीरता पसरवणाऱ्या विचारांपासून, प्रवृत्तीपासून  आपण वाचावे आणि देशालाही वाचवावे हे महत्त्वाचे आहे. सरदार साहेबांनी आपल्याला एक भारत दिला आहे, त्याला श्रेष्ठ भारत बनवणे ही आपली जबाबदारी आहे. एकतेचा मूलमंत्रच  श्रेष्ठ भारताची मजबूत पायाभरणी करतो.

शेतकऱ्यांचा संघर्ष पाहत  सरदार साहेबांच्या आयुष्याला सुरुवात झाली होती. ते शेतकऱ्यांचे अपत्य होते.  शेतकऱ्यांपर्यंत स्वातंत्र्य लढा पोहोचविण्यात  सरदार साहेबांची भूमिका महत्त्वाची होती.  गावात स्वातंत्र्यासाठीच्या आंदोलनाला  ताकत देण्याचे काम सरदार साहेबांनी यशस्वीरित्या केले. उत्तम संघटन आणि कौशल्याचा तो परिणाम होता.  मात्र सरदार साहेबांनी केवळ संघर्षासाठीच नाही तर रचनात्मक कार्यासाठीही पुढाकार घेतला.  अनेकदा आपण “अमूल”चे नाव ऐकतो, अमूलची अनेक उत्पादने आज भारतात आणि भारताच्या बाहेरही सुपरिचित आहे.  मात्र सहकारी दूध उत्पादकांच्या संघटनेची संकल्पना सरदार पटेलांची होती, हे फार कमी लोकांना माहिती असेल. 1942 साली केरा जिल्हा या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या खेडा जिल्हयात सरदार साहेबांनी हे विचार रुजवले आणि अमूलच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांच्या आयुष्यात सुखसमृध्दी प्रदान करणाऱ्या रचनात्मक विचारांचे  जिवंत उदाहरण आज आपल्याला दिसते आहे. मी सरदार साहेबांना आदरपूर्वक श्रध्दांजली अर्पण करतो आणि या एकता दिनी 31 ऑक्टोबर रोजी आपण जिथे असू तिथे त्यांचे स्मरण करावे, एकतेचा संकल्प करावा, असे आवाहन करतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,  दिवाळीच्या या शृंखलेमध्ये कार्तिक पौर्णिमा हा प्रकाशाचा उत्सव आहे.  गुरु नानक देव आणि त्यांची शिकवण-दिक्षा संपूर्ण मानवजातीसाठी, केवळ भारतातीलच नाही, तर संपूर्ण मानवजातीसाठी मार्गदर्शक आहे. सेवा, खरेपणा आणि “सरबत दा भला”, हा गुरुनानक देव यांचा संदेश होता. शांती एकता आणि सद्‌भावना हा त्यांचा मूलमंत्र होता.  गुरुनानक देव यांच्या प्रत्येक शिकवणीमधून भेदभाव, अंधविश्वास आणि कुप्रथांपासून समाजाला  मुक्त करण्याची  मोहिम राबवली गेली. ज्यावेळी आपल्याकडे स्पृश्य-अस्पृश्य, जाती प्रथा, उच्च-नीच अशा विकृती  चरम सीमेला पोहचल्या होत्या, त्यावेळी  गुरुनानक देव यांनी  भाई लालो यांना आपले सहकारी म्हणून निवडले.  या, आपण सुध्दा गुरुनानक देवजींप्रमाणेच ज्ञानाचा प्रकाश देणाऱ्या आणि भेदभाव सोडण्यासाठी प्रेरित करणाऱ्या, भेदभावाविरोधात कार्य करण्याचे आदेश देणाऱ्या “सबका साथ, सबका विकास” या मंत्राला सोबत घेऊन  पुढे जाऊ या. या कामी गुरुनानक देवच आपल्यासाठी खरे मार्गदर्शक ठरतील. या प्रकाश उत्सवात गुरुनानक देव यांना सुध्दा मी अंत:करणापासून अभिवादन करतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, पुन्हा एकदा देशातील जवानांच्या नावे समर्पित या दिवाळीनिमित्त आपणा सर्वांना  खूप-खूप शुभेच्छा.  आपली स्वप्ने, आपले संकल्प पूर्णत्वास जावोत, आपले आयुष्य आनंदात, सुखा-समाधानात व्यतीत व्हावे, याच माझ्या आपणा सर्वांना शुभेच्छा. मन:पूर्वक आभार.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आपणा सर्वांना नमस्कार. जम्मू काश्मीरच्या उरी विभागात नुकत्याच झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात आपल्या देशाच्या अठरा वीरांना आपण गमावले. ह्या सर्व शूरवीरांना मी नमन करतो आणि त्यांना श्रद्धांजली वाहतो. ह्या भ्याड हल्ल्यामुळे साऱ्या देशाला धक्का बसला. देशभर शोक आहे, आणि आक्रोशही आहे. आणि हे नुकसान केवळ त्या कुटुंबाचे नाही, ज्यांनी आपला मुलगा गमावला, पती गमावला, हे नुकसान पूर्ण देशाचे आहे आणि म्हणून मी देशवासियांना आज इतकेच सांगेन, जे मी त्या दिवशी सांगितले होते, मी आज त्याचा पुनरुच्चार करतो, की अपराध्यांना शिक्षा होणारच.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आपल्या सैन्यदलावर आपला पूर्ण विश्वास आहे. अशा प्रत्येक कटाचा ते बिमोड करतील, आणि देशातील सव्वाशे कोटी लोकांना सुखाने जगता यावे, यासाठी प्रयत्नांची पराकाष्ठा करतील. असे शूरवीर आहेत ते. आपल्या सैन्यदलाचा आपल्याला अभिमान आहे. आपल्या सारख्या नागरिकांना, राजकीय नेत्यांना बोलण्यासाठी खूप संधी मिळते. पण सैन्यदल बोलत नाही. ते पराक्रम गाजवतात.

आज मी काश्मीरच्या नागरिकांशी विशेषत्वाने बोलू इच्छितो. देशविरोधी शक्तींना आता काश्मीरचे नागरिक चांगलेच ओळखू लागले आहेत. आणि जसे जसे सत्य त्यांना कळू लागले आहे, ते अशा विचारांपासून स्वतःला वेगळे करून शांततेच्या मार्गावर वाटचाल करू लागले आहेत. शाळा आणि महाविद्यालये पुन्हा लवकरात लवकर कार्यरत व्हावीत असे प्रत्येक आई-वडिलांना वाटतंय. शेतात तयार झालेला माल, फळं भारताभरातल्या बाजारपेठांमध्ये जावे असे शेतकऱ्‍यांना वाटतेय. आर्थिक व्यवहार सुरळीत व्हावेत असे वाटतेय. आणि गेल्या काही दिवसांपासून हे व्यवहार सुरळीत व्हायला सुरुवातही झाली आहे. शांतता,एकता आणि सद्‌भावना हाच आपल्या समस्यांवर समाधान मिळवून देणारा मार्ग आहे, हे आपण सारेजण जाणतो. हाच आपल्या प्रगतीचा मार्ग आहे, आपल्या विकासाचाही मार्ग आहे. आपल्या भावी पिढ्यांसाठी विकासाची नवी शिखरं आपल्याला गाठायची आहेत. प्रत्येक समस्येवरचा उपाय आपण एकत्र बसून शोधू शकतो, मार्ग काढू शकतो आणि काश्मीरच्या भावी पिढीसाठी उत्तम मार्ग प्रशस्त करू शकतो, असा मला विश्वास आहे. काश्मीरमधल्या नागरिकांची सुरक्षा ही शासनाची जबाबदारी आहे. कायदा आणि सुव्यवस्था राखण्यासाठी शासनाला काही पावले उचलावी लागतात. मी आपल्या सुरक्षा दलांनाही सांगतो, की आपल्याकडे असलेले बळ, सामर्थ्य, आपले कायदे-नियम आहेत. ते कायदा आणि सुव्यवस्था राखण्यासाठी आहेत. काश्मिरमधल्या सामान्य नागरिकांना सुखाने जगता यावे यासाठी आहेत, आणि आपण त्याचे कसोशीने पालन करूया. कधी कधी आपण विचार करतो, त्यापेक्षा वेगळा विचार, नवा विचार काही जण मांडतात. सोशल मिडियाच्या माध्यमातून हल्ली बरेच जाणून घेण्याची संधी मला मिळते. हिंदुस्तानातल्या प्रत्येक भागातल्या, प्रत्येक प्रकारच्या लोकांच्या भाव-भावना समजून घेण्याची, जाणून घेण्याची संधी मिळते. आणि यामुळे लोकशाहीला बळकटी मिळते. अकरावी इयत्तेत शिकणाऱ्या हर्षवर्धन नावाच्या तरुणाने नुकताच एक वेगळा विचार माझ्यासमोर मांडला. तो लिहितो, की उरी इथे झालेल्या हल्ल्यानंतर मी फार अस्वस्थ झालो होतो. काहीतरी करावे अशी मनात तीव्र इच्छा होती. पण काय करावे ते कळत नव्हते. आणि माझ्यासारखा एक छोटासा विद्यार्थी काय करू शकतो? मग माझ्या मनात विचार आला, की देशहितासाठी मी काय करू शकतो? मग मी संकल्प केला की मी रोज तीन तास जास्त अभ्यास करीन. देशाला उपयोगी पडेन असा नागरिक होईन.

हर्षवर्धन भाऊ, वातावरणात उद्विग्नता असताना, एवढ्या लहान वयात तुम्ही शांत मनाने असा विचार करू शकता, याचा मला आनंद वाटतो. पण हर्षवर्धन, मी हेही सांगू इच्छितो की, देशभरातल्या नागरिकांच्या मनात जी उद्विग्नता आहे, त्याला फार मोठी किंमत आहे. राष्ट्राच्या चेतनेचे ते प्रतिक आहे. ही उद्विग्नता काहीतरी करून दाखवण्याचा निश्चय दर्शवते. हा, तुम्ही एका रचनात्मक दृष्टीकोनातून ते मांडलात. पण आपल्याला माहिती असेल, जेव्हा 1965 साली लढाई झाली, तेव्हा लालबहादूर शास्त्री आपले नेतृत्व करत होते. पूर्ण देशभर असेच वातावरण तयार झाले होते. आक्रोश होता, देशभक्तीच्या भावनेला भरती आली होती. काहीतरी घडावं असे प्रत्येकाला वाटत होते, काहीतरी करावे असे प्रत्येकाला वाटते होते. त्यावेळी लालबहादूर शास्त्री यांनी एका अत्यंत उत्तम पद्धतीने देशाच्या ह्या भावविश्वाला स्पर्श करण्याचा प्रयत्न केला होता. आणि जय जवान-जय किसान हा मंत्र देऊन, देशातल्या सामान्य माणसाला देशासाठी कार्य करण्याची प्रेरणा दिली होती. बॉम्ब आणि बंदुकांच्या आवाजातही देशभक्ती प्रकट करण्याचा आणखी एक मार्ग प्रत्येक नागरिकाकडे असतो. तो लालबहादूर शास्त्रींनी दाखवला. महात्मा गांधीजी जेव्हा स्वातंत्र्याची लढाई लढत होते, आणि आंदोलन जेव्हा ऐन टोकाला पोहचत असे आणि थोडावेळ थांबण्याची वेळ येत असे, तेव्हा आंदोलनाच्या ह्या तीव्रतेचा उपयोग समाजात रचनात्मक कामांना प्रेरणा देण्यात कसा होईल ? याचा यशस्वी प्रयोग त्यांनी केला. आपल्या सैन्याने त्याचे कर्तव्य पार पाडावे, शासनात काम करणाऱ्या लोकांनी त्यांचं कर्तव्य पार पाडावे, आणि आपण देशवासी, प्रत्येक नागरिक देशभक्तीच्या भावनेतून, काहीतरी रचनात्मक योगदान देऊ. असे झाले तर, देश निश्चितच नवी शिखरं गाठेल.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, श्रीमान टी.एस.कार्तिक ह्यांनी नरेंद्र मोदी ॲपवर लिहिलं आहे की, पॅरालिम्पिक्स स्पर्धेसाठी गेलेल्या आपल्या ॲथलीटनी इतिहास रचला, आणि त्यांनी दाखवलेला खेळ म्हणजे मानवी चेतनेचा विजय आहे. श्रीमान वरूण विश्वनाथन ह्यांनी नरेंद्र मोदी ॲपवर लिहिले आहे की आपल्या ॲथलीटनी खूपच चांगले काम केले आहे. ह्याचा उल्लेख आपण ‘मन की बात’मध्ये केला पाहिजे. केवळ आपण दोघेच नाही, तर देशातली प्रत्येक व्यक्ती पॅरालिम्पिक्स मधल्या आपल्या खेळाडूंबरोबर एका भावनिक नात्याने जोडली गेली आहे. खेळाच्याही पुढे जाऊन, ह्या पॅरालिम्पिक्सने आणि आपल्या खेळाडूंच्या कामगिरीने मानवतेच्या दृष्टीकोनात, दिव्यागांकडे बघण्याच्या दृष्टीकोनात पूर्ण बदल घडवला आहे. आणि मी, आपली विजयी भगिनी दीपा मलिक हिनं सांगितलेली गोष्ट विसरूच शकत नाही. जेव्हा तिने पदक जिकले, तेव्हा ती म्हणाली, की ह्या पदकाने मी अपंगत्वालाच पराभूत केले आहे. ह्या वाक्यात फार मोठी ताकत आहे. ह्या वेळी पॅरालिम्पिक्स स्पर्धेत आपल्या देशातल्या तीन महिलांबरोबर १९ अॅथलिट सहभागी झाले होते. इतर खेळांच्या तुलनेत, जेव्हा दिव्यांग खेळतात, तेव्हा शारीरिक क्षमता, खेळातील कौशल्य, ह्यापेक्षाही मोठी गोष्ट असते टी इच्छाशक्ती, संकल्पशक्ती.

आपल्याला हे ऐकून सुखद आश्चर्य वाटेल, की आपल्या खेळाडूंनी आजवरची सर्वोत्तम कामगिरी करत, चार पदके मिळवली. दोन सुवर्ण, एक रौप्य, आणि एक कांस्य पदक अशी कमाई केली. सुवर्ण पदक मिळवणाऱ्या देवेंद्र झाझरीया याने भालाफेकीत दुसऱ्‍यांदा सुवर्ण पदक पटकावले. बारा वर्षांनी पुन्हा मिळवले. बारा वर्षात वय वाढतं. एकदा सुवर्णपदक मिळाल्यानंतर उत्साह थोडा कमी होतो. पण देवेंद्रने दाखवून दिले, की शरीराची अवस्था, वाढणारे वय, ह्याचा त्याच्या संकल्पावर कोणताही परिणाम झाला नाही. आणि बारा वर्षांनी त्याने पुन्हा सुवर्णपदक जिंकले. आणि तो काही जन्मताच अपंग नव्हता, विजेचा झटका लागल्यामुळे त्याला एक हात गमवावा लागला. आपण विचार करा, जो माणूस वयाच्या तेविसाव्या वर्षी पहिले सुवर्णपदक जिंकतो, आणि पस्तिसाव्या वर्षी दुसरं सुवर्णपदक मिळवतो,त्याने आयुष्यात किती साधना केली असेल? मरीयप्पन थंगवेलू याने उंच उडी प्रकारात सुवर्ण पदक जिंकले. आणि ह्या थंगवेलूला वयाच्या अवघ्या पाचव्या वर्षी आपला उजवा पाय गमवावा लागला. त्याच्या संकल्पाच्या आड त्याची गरिबी त्याने येऊ दिली नाही. तो काही मोठ्या शहरात राहणारा नाही, किंवा मध्यमवर्गीय श्रीमंत घरातलाही नाही. वयाच्या एकविसाव्या वर्षी, कष्टप्रद आयुष्य सोसून शारीरिक अडचणी असूनही संकल्पाच्या सामर्थ्यावर त्याने देशाला पदक मिळवून दिलं. ॲथलीट दीपा मलिकने तर विजयध्वज फडकवण्यात कमालच केली.

वरूण सी.भाटी याने उंच उडी प्रकारात कांस्य पदक जिंकले. पॅरालिम्पिक्स पदकांचे हेच तर महत्व आहे, आपल्या देशात, आपल्या समाजात,आपल्या आजूबाजूला, आपले जे दिव्यांग बंधू-भगिनी आहेत, त्यांच्याकडे बघण्याच्या आपल्या दृष्टीकोनात या पदकांनी फार मोठा बदल घडवून आणला आहे. आपल्या संवेदना जाग्या केल्या आहेत.फार कमी लोकांना हे माहिती असेल, की या वेळी पॅरालिम्पिक्स स्पर्धेत या दिव्यांग जनांनी कोणता पराक्रम केला आहे. काही दिवसांपूर्वी त्याच जागी ऑलिम्पिक स्पर्धा झाली होती. त्या ऑलिम्पिक स्पर्धेतील विक्रम ह्या दिव्यांग खेळाडूंनी मोडले. या वेळी असे झाले आहे. ऑलिम्पिकमध्ये 1500 मीटर धावण्याच्या स्पर्धेत सुवर्ण पदक जिंकणाऱ्या धावपटूने जी विक्रमी वेळ नोंदवली, त्या पेक्षा 1.7 सेकंद कमी वेळ नोंदवून दिव्यांग स्पर्धेतल्या अल्जिरियाच्या अब्दुल लतीफ बाकरने 1500 मीटर शर्यतीत नवा विक्रम स्थापन केला.एवढंच नाही, मला आश्चर्य तेव्हा वाटले जेव्हा मला हे कळले की दिव्यांग खेळाडूंमध्ये धावण्याच्या स्पर्धेत चौथ्या क्रमांकावर आलेल्या खेळाडूला पदक मिळालं नाही, पण सबल धावपटूंच्या स्पर्धेत सुवर्ण पदक मिळवणाऱ्या खेळाडूपेक्षा कमी वेळेत त्याने शर्यत पूर्ण केली. मी ह्या सर्व खेळाडूंचे अभिनंदन करतो, आणि आगामी काळात पॅरालिम्पिक्ससाठी, त्याच्या विकासासाठी एक सुलभ योजना तयार करण्याच्या दिशेने भारत पुढे जात आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, गेल्या आठवड्यात मला गुजरातच्या नवसारीत अनेक आश्चर्यकारक अनुभव आले. मोठा भावनिक क्षण होता तो माझ्यासाठी. भारत सरकारने दिव्यांग व्यक्तींसाठी एका महाशिबिराचे आयोजन केले होते. आणि अनेक विश्वविक्रम त्यावेळी नोंदले गेले. तिथे मला एक छोटी मुलगी भेटली. जी हे जग पाहू शकत नाही. गौरी शार्दूल आणि ती नांग जिल्ह्यातल्या दुर्गम जंगलातून आली होती. संपूर्ण रामायण काव्य रुपात तिला मुखोद्गत आहे. तिने मला त्यातला थोडासा भाग ऐकवला. आणि तिथल्या जमलेल्या लोकांनाही मी ते ऐकवले. तेव्हा लोक आश्चर्यचकित झाले. त्या दिवशी एका पुस्तकाचे लोकार्पण करण्याची संधी मला मिळाली. दिव्यांग व्यक्तींच्या जीवनातल्या यशोकथा त्यात संकलीत केल्या होत्या. फार प्रेरक गोष्टी त्यात होत्या. भारत सरकारने नवसारीच्या भूमीवर विश्वविक्रम नोंदवला. ही गोष्ट मी अत्यंत महत्वाची मानतो. केवळ आठ तासात सहाशे दिव्यांग, जे ऐकू शकत नाहीत, त्यांना श्रवणयंत्र देण्याचा यशस्वी प्रयोग तिथे झाला. गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड मध्ये ह्या प्रयोगाची नोंद झाली.एकाच दिवशी दिव्यांग व्यक्तींकडून तीन-तीन विश्वविक्रम होणे ही आपल्या सर्व देशवासियांकरता गौरवाची गोष्ट आहे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, दोन वर्षांपूर्वी दोन ऑक्टोबरला पूज्य बापूजींच्या जयंतीदिनी आपण स्वच्छ भारत अभियानाचा प्रारंभ केला होता.आणि त्याच दिवशी मी सांगितले होते की स्वच्छता ही सवय व्हायला हवी. प्रत्येक नागरिकाचं हे कर्तव्य व्हायला हवं, अस्वच्छतेबद्दल तिरस्काराचे वातावरण तयार व्हायला हवे. आता दोन ऑक्टोबरला जेव्हा दोन वर्षं पूर्ण होतील, तेव्हा मी विश्वासाने सांगू शकतो, की सव्वाशे कोटी देशवासियांमध्ये स्वच्छतेबद्दल जागरूकता वाढली आहे.आणि मी म्हटले होते-एक पाऊल स्वच्छतेकडे. आणि आज आपण सर्व जण सांगू शकतो, की प्रत्येकाने एक पाउल पुढे जाण्याचा प्रयत्न नक्कीच केला आहे. याचाच अर्थ देश सव्वाशे पावले स्वच्छतेकडे पुढे गेला आहे. आणि हेही नक्की झाले आहे, दिशा योग्य आहे, फळे किती मधुर असतात, थोड्याशा प्रयत्नांनी केवढं साध्य होऊ शकते, हे सुद्धा समजले. आणि म्हणूनच प्रत्येक जण, मग तो सामान्य नागरिक असो, शासक असो, सरकारी कार्यालय असो किंवा रस्ता, बस स्थानक किंवा रेल्वे स्टेशन, शाळा किंवा कॉलेज, धार्मिक स्थळ किंवा रुग्णालय, लहान मुलांपासून,ज्येष्ठ नागरिकांपर्यंत, ग्रामीण गरीब, शेतकरी महिला, प्रत्येक जण स्वच्छतेसाठी काहीनाकाहीतरी योगदान देत आहे. माध्यमातील मित्रांनी देखील एक सकारात्मक भूमिका पार पाडली आहे. माझी इच्छा आहे की आपण अजून पुढे जायला हवं. पण सुरुवात चांगली झाली आहे. प्रयत्न भरपूर झाले आहेत. आणि आपण यशस्वी होऊ असा विश्वास निर्माण झाला आहे. हे सुद्धा आवश्यक आहे, आणि म्हणूनच ग्रामीण भारताबद्दल सांगायचे झाले तर, आजपर्यंत दोन कोटी अडतीस लाख, म्हणजे जवळ जवळ अडीच कोटी शौचालये बांधली गेली आहेत. आणि येत्या दीड वर्षात आणखी दीड कोटी शौचालये बांधण्याचे उद्दिष्ट आहे. नागरिकांच्या सन्मानासाठी, विशेषतः माता-भगिनींच्या सन्मानासाठी, उघड्यावर शौचाला जाण्याची सवय बंद व्हायला हवी. आणि यासाठी हागणदारी मुक्त गाव अभियान सुरु झाले आहे. राज्या-राज्यांमध्ये, जिल्ह्या-जिल्ह्यामध्ये, गावा-गावात एक निकोप स्पर्धा सुरु झाली आहे. आंध्र प्रदेश, गुजरात, आणि केरळ हागणदारी मुक्त गाव अभियानात पूर्ण यश मिळवतील. मी नुकताच गुजरातला गेलो होतो. तेव्हा अधिकाऱ्‍यांनी मला सांगितले की महात्मा गांधीजींचे जन्मस्थान पोरबंदर, येत्या दोन ऑक्टोबरला हागणदारी मुक्त गाव अभियान पूर्णपणे यशस्वी करणार आहे. ह्या करता ज्यांनी काम केले, त्यांचे अभिनंदन, आणि जे यासाठी प्रयत्न करत आहेत, त्यांना शुभेच्छा. आणि देशवासियांना मी आग्रहाने सांगेन की, माता-भगिनींच्या सन्मानासाठी, लहान मुलांच्या आरोग्यासाठी, ह्या समस्येपासून आपण देशाला मुक्त करायचे आहे. या आपण हा संकल्प घेऊन पुढे जाऊ. विशेषतः माझे तरुण मित्र, जे हल्ली तंत्रज्ञानाचा भरपूर वापर करतात, त्यांच्यासाठी मी एक योजना सादर करू इच्छितो. स्वच्छता मोहिमेची आपल्या शहरात काय परिस्थिती आहे? हे जाणून घेण्याचा प्रत्येकाला अधिकार आहे. आणि म्हणून भारत सरकारने यासाठी एक दूरध्वनी क्रमांक सुरु केला आहे 1969. आपल्याला माहित आहे की गांधीजींचा जन्म 1969 साली झाला होता. 1969 मध्ये आपण महात्मा गांधी जन्मशताब्दी साजरी केली. आणि 2019 मध्ये आपण त्यांची दीडशेवी जयंती साजरी करणार आहोत. ह्या 1969क्रमांकावर फोन करून आपण आपल्या शहरातील शौचालय बांधण्याची स्थिती तर जाणून घेऊ शकालच, त्याचबरोबर शौचालय बांधण्यासाठी अर्ज सुद्धा करू शकाल. आपण याचा अवश्य फायदा घ्या. एवढेच नाही तर, साफ-सफाई बाबत आपल्या तक्रारी आणि त्या तक्रारींचे निराकरण याबद्दल जाणून घेण्यासाठी एक स्वच्छता ॲप सुरु करण्यात आले आहे. आपण याचा भरपूर लाभ घ्या, विशेषत्वाने तरुण पिढीने याचा फायदा घ्यायला हवा. भारत सरकारने कॉर्पोरेट क्षेत्राला सुद्धा पुढे येण्याचे आवाहन केले आहे. स्वच्छतेसाठी काम करू इच्छिणाऱ्या तरुण व्यावसायिकांना त्यांनी प्रायोजकत्व द्यावे. स्वच्छ भारत मोहिमेचे प्रतिनिधी म्हणून त्यांना जिल्ह्यात पाठवता येईल.

हे स्वच्छता अभियान केवळ संस्कारापुरतेच मर्यादित राहून चालणार नाही. स्वच्छता ही सवय होऊनही काम पूर्ण होणार नाही. आजच्या जगात स्वच्छता ही आरोग्याशी जशी जोडली गेली आहे, त्याप्रमाणे स्वच्छतेशी आर्थिक उत्पन्नाचा मार्ग देखील जोडला गेला पाहिजे. वेस्ट टू वेल्थ, कचऱ्यापासून संपती हा सुद्धा त्याचा एक भाग व्हायला हवा. आणि म्हणून वेस्ट टू कंपोस्ट, कचऱ्यापासून खत या दिशेने आपण पुढे जायला हवे. घनकचऱ्यावर प्रक्रिया व्हायला हवी, त्याचे रुपांतर खतात होण्यासाठी काम व्हायला हवे. आणि यासाठी सरकारच्यावतीने धोरण आखणीची सुरुवात झाली आहे. कचऱ्यापासून जे खत तयार होईल ते खरेदी करा, असे खत उत्पादक कंपन्यांना सांगण्यात आले आहे. जे शेतकरी सेंद्रिय शेती करतात, त्यांना ते खत उपलब्ध करून देण्यासाठी सांगण्यात आले आहे. ज्यांना आपल्या जमिनीचे आरोग्य सुधारायचे आहे, धरतीच्या आरोग्याबद्दल ज्यांना काळजी वाटते, रासायनिक खतांच्या वापरामुळे ज्यांचं नुकसान झाले आहे, त्यांना आवश्यकतेप्रमाणे हे खत उपलब्ध करून द्यावे असे सांगण्यात आले आहे. आणि श्रीमान अमिताभ बच्चनजी सदिच्छा दूत म्हणून ह्या कामात विशेष योगदान देत आहेत. वेस्ट टू वेल्थ,कचऱ्यापासून संपत्ती या क्षेत्रात नवीन स्टार्ट अप सुरु करण्यासाठी मी युवकांना आमंत्रित करत आहे. त्यासाठी लागणारी यंत्र सामुग्री विकसित करा, तंत्रज्ञान विकसित करा. कमी खर्चात त्याचं मोठ्या प्रमाणात उत्पादन घ्या. हे नक्कीच करण्यासारखे काम आहे. रोजगार निर्मितीला यात मोठा वाव आहे. मोठ्या प्रमाणात आर्थिक उलाढाल होण्याची संधी आहे. आणि कचऱ्यापासून संपत्ती निर्माण हे यशस्वी करता येतं. ह्या वर्षी 25 सप्टेंबर ते 3 ऑक्टोबर या कालावधीत एका विशेष कार्यक्रमाचं इन्डोसन, इंडिअन सॅनिटेशन कॉन्फरन्सचे आयोजन करण्यात येत आहे. देशभरातील मंत्री, मुख्यमंत्री, महानगरांचे महापौर, आयुक्त एकत्र भेटून केवळ स्वच्छता आणि फक्त स्वच्छता यावर गहन विचार-विनिमय करणार आहेत. तंत्रज्ञान काय असू शकेल? आर्थिक धोरण काय असू शकेल? लोक-सहभाग कसा मिळवता येईल? यात रोजगाराच्या संधी कशा निर्माण करता येतील? या सर्व विषयांवर चर्चा होणार आहे.मी पाहतो आहे, स्वच्छतेबाबत नव्या नव्या बातम्या सतत येत आहेत. नुकतेच मी वर्तमानपत्रात वाचले की गुजरात तंत्रज्ञान विद्यापीठातल्या विद्यार्थ्यांनी एकशे सात गावांमध्ये जाऊन, शौचालय निर्मितीबाबत जागरुकता अभियान चालवलं. स्वतः कष्ट केले आणि जवळ जवळ 900 शौचालयं बांधण्यासाठी त्यांनी योगदान दिले. नुकतेच आपण हेही बघितले असेल की, विंग कमांडर परमवीर सिंह यांच्या नेतृत्वाखाली एक पथक गंगेच्या पात्रात देवप्रयागपासून ते गंगासागर हे 2800 किलोमीटर अंतर पोहून गेले आणि त्यांनी स्वच्छतेचा संदेश दिला. भारत सरकारच्या वेगवेगळ्या विभागांनी आपली दिनदर्शिका तयार केली आहे. प्रत्येक विभाग पंधरा दिवस, ठरवून स्वच्छतेकडे लक्ष देतो. येत्या ऑक्टोबर महिन्यात पेयजल आणि स्वच्छता मंत्रालय, पंचायत राज्य विभाग, ग्रामीण विकास विभाग हे एकत्र येऊन आपापल्या क्षेत्रात स्वच्छतेविषयी आराखडा तयार करणार आहेत. आणि ऑक्टोबर महिन्याच्या शेवटच्या दोन आठवड्यांमध्ये, 16 ते 31 ऑक्टोबर या कालावधीत कृषी आणि शेतकरी कल्याण मंत्रालय, अन्न प्रक्रिया विभाग, आणि ग्राहक कल्याण मंत्रालय हे तीन विभाग त्यांच्याशी संबधित क्षेत्रात स्वच्छता अभियान राबवणार आहेत. मी नागरिकांना आवाहन करतो, की यापैकी ज्या विभागाशी कामानिमित्त आपला संबंध येतो, तिथे आपणही यात सहभागी व्हा. आपण पाहिले असेल की हल्ली स्वच्छता विषयक सर्वेक्षण केले जाते. आधी 73 शहरांमध्ये सर्वेक्षण करून तिथे स्वच्छतेबाबत काय परिस्थिती आहे हे देशातल्या जनतेसमोर मांडले गेले. आता एक लाखापेक्षा अधिक लोकसंख्या असणाऱ्या जवळ जवळ 500 शहरात हे काम होईल. कारण प्रत्येक शहरातील नागरिकांना असे वाटत असते की आपण या बाबतीत मागे आहोत, आता काहीतरी चांगले करून दाखवू. स्वच्छतेसाठी एक स्पर्धात्मक वातावरण तयार झाले आहे. आपण सर्व नागरिक यात आपले योगदान द्याल अशी मला आशा आहे. येत्या दोन ऑक्टोबर रोजी महात्मा गांधी आणि लालबहादूर शास्त्री यांची जयंती आहे. गांधी जयंती पासून दिवाळीपर्यंत आपण खादी खरेदी करावी यासाठी मी आग्रह करत असतोच. या वेळीही माझे सांगणे आहे की आपल्या कुटुंबात खादीची एक तरी वस्तू असायलाच हवी. ज्यामुळे गरीबाच्या घरात दिवाळीचा दिवा लागू शकेल. या दोन ऑक्टोबरला रविवार आहे. एक नागरिक या नात्याने आपण स्वतः स्वच्छता मोहिमेत सहभागी होऊ शकाल का? दोन तास, चार तास, आपण सफाईच्या कामात प्रत्यक्ष भाग घ्या, आणि मी आपल्याला सांगेन की त्याचा एक फोटो, एक छायाचित्र काढून नरेंद्र मोदी ॲपवर ते शेअर करा. व्हिडीओ असेल तर व्हिडीओ शेअर करा. बघा आपल्या प्रयत्नांमुळे देशभरात या मोहिमेला नवी शक्ती मिळेल, नवी गती मिळेल. महात्मा गांधी आणि लालबहादूर शास्त्री यांचे पुन्हा स्मरण करून आपण देशासाठी काहीतरी करण्याचा संकल्प करूया.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, जीवनात देण्याचा आनंद काही वेगळाच असतो. कुणी त्याची नोंद घेवो किंवा न घेवो. देण्यातला आनंद काही वेगळाच असतो. आणि मी पाहिले आहे, मागील दिवसांमध्ये गॅस सिलेंडरवर मिळणारे अनुदान सोडून देण्याविषयी मी देशवासियांना सांगितले. आणि त्याला जो प्रतिसाद मिळाला, तो भारताच्या राष्ट्रीय जीवनात एक फार मोठी प्रेरक घटना म्हणता येईल. आपल्या देशातील अनेक तरुण, लहान-मोठ्या संस्था, कॉर्पोरेट क्षेत्रातले लोक, विद्यार्थी,स्वयंसेवी संघटना सारे मिळून 2 ऑक्टोबर ते 8 ऑक्टोबर या काळात देशातल्या अनेक शहरांमध्ये जॉय ऑफ गिव्हिंग विक, साजरा करणार आहेत. खाद्य पदार्थ, कपडे हे सारे एकत्र करून गरजू लोकांपर्यंत पोहचवण्याची ही त्याची मोहीम आहे. मी जेव्हा गुजरातमध्ये होतो,तेव्हा आम्ही सगळे कार्यकर्ते गल्ली-गल्लीत फिरून ज्या कुटुंबांकडे जुनी खेळणी असतील, ती दान म्हणून मागत असू. आणि गरीब वस्तीतल्या आंगणवाडीत जाऊन ती देत असू. त्या गरीब मुलांच्या चेहेऱ्यावर ती खेळणी पाहून असा काही आनंद उमटत असे की वा ! ज्या शहरांमध्ये हा जॉय ऑफ गिव्हिंग, विक साजरा होणार आहे, त्या तरुणांना आपण प्रोत्साहन द्यायला हवे, त्यांना मदत करायला हवी असे मला वाटते. एक प्रकारे हा दानोत्सव आहे. जे तरुण हे काम करत आहेत, त्यांना मी हृदयापासून शुभेच्छा देतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, आज 25 सप्टेंबर, पंडीत दीनदयाळ उपाध्याय यांची जयंती. आणि आजच त्यांच्या जन्मशताब्दी वर्षाला सुरुवात होत आहे. माझ्यासारखे लाखो कार्यकर्ते ज्या राजकीय विचारधारेला घेऊन काम करत आहेत, त्या राजकीय विचारधारेला व्याख्या देण्याचे काम त्यांनी केले. भारताच्या मुळाशी जोडलेल्या राजानितीची बाजू त्यांनी मांडली. भारताच्या सांस्कृतिक परंपरेला पाठींबा देणारी विचारप्रणाली त्यांनी दिली. एकात्म मानरव दर्शन दिले, अशा पंडित दीनदयाळ उपाध्याय यांच्या जन्मशताब्दी वर्षाला आज आरंभ होत आहे. सर्वजन हिताय-सर्वजन सुखाय हा अन्त्योदयाचा सिद्धांत ही त्यांची देणगी आहे. महात्मा गांधी देखील तळागाळातील प्रत्येक व्यक्तीच्या हिताबद्दल बोलत. विकासाची फळे गरीबाताल्या गरीब व्यक्तीपर्यंत कशी पोहचतील? प्रत्येक हाताला काम आणि प्रत्येक शेताला पाणी, ह्या दोन शब्दात सारा आर्थिक आराखडा त्यांनी सादर केला. देशभरात त्यांची जन्मशताब्दी गरीब कल्याण वर्ष म्हणून साजरी होईल. विकासाचे फायदे गरिबांना कसे मिळतील? यावर समाजाचे,सरकारचे,लक्ष केंद्रित झालं तरच, देशाला गरिबीपासून मुक्ती मिळेल. पंतप्रधान निवासस्थान असलेला भाग आजवर रेसकोर्स रोड या ब्रिटीशकालीन नावाने ओळखला जात असे. पंडित दीनदयाळ उपाध्याय जन्मशताब्दी वर्षानिमित्त त्या रस्त्याचं नामकरण लोककल्याण मार्ग असे करण्यात आले आहे. शताब्दी वर्षातल्या “गरीब कल्याण वर्ष” ह्या संकल्पनेचे ते एक प्रतीकात्मक रूप आहे. प्रेरणा पुरुष आणि आम्हाला वैचारिक परंपरा देणारे श्रध्देय दीनदयाळ उपाध्याय यांना मी आदरपूर्वक नमन करतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो,विजयादशमीच्या दिवशी, आजपासून दोन वर्षांपूर्वी, मन की बात याची मी सुरुवात केली. या विजयादशमीला दोन वर्षं पूर्ण होतील. सरकारी कामांचे गुणवर्णन करणारा हा कार्यक्रम नसावा असा माझा प्रामाणिक प्रयत्न राहिला आहे. राजकीय टीका टिप्पणी, मन की बात मध्ये नसावी. मन कि बात हा आरोप-प्रत्यारोप यांचा कार्यक्रम नसावा. या दोन वर्षात दबाव आणणारे अनेक प्रसंग आले, नाराजी उघडपणे प्रगट करावी असेही कधीकधी वाटले. पण आपणा सगळ्यांच्या आशीर्वादामुळे मी मन की बात त्यापासून दूर ठेवून, सामान्य माणसाला जोडण्याचा प्रयत्न केला. या देशातला सामान्य माणूस मला कशी प्रेरणा देऊ शकेल? त्याच्या अशा आकांक्षा काय आहेत? माझ्या मनात आणि विचारात कायम हा सामान्य माणूसच केंद्रस्थानी राहिला. मन की बात मधून तेच प्रकट होत राहिले. देशवासीयांसाठी मन की बात म्हणजे काही जाणून घेण्याची संधी असते, माझ्यासाठी मात्र मन की बात म्हणजे सव्वाशे कोटी देशवासियांच्या शक्तीचा अनुभव घेणे, माझ्या देशातल्या सव्वाशे कोटी लोकांच्या शक्तीचं पुन्हा पुन्हा स्मरण करणे, आणि त्यातून कामासाठी प्रेरणा घेणे आहे. दोन वर्षं पूर्ण होत असताना आपण ज्याप्रकारे ह्या कार्याक्रमाचे कौतुक केलं, आशीर्वाद दिले, त्यासाठी मी सर्व श्रोत्यांचे हृदयापासून आभार मानतो. आकाशवाणीचेही मी आभार मानतो, कारण मन की बात त्यांनी केवळ प्रसारित केली नाही, तर सर्व प्रादेशिक भाषांमधून श्रोत्यांपर्यंत पोचवण्यासाठी परिश्रम घेतले. ज्या श्रोत्यांनी मन की बात झाल्यावर पत्र लिहून सरकारचे दरवाजे ठोठावले, सरकारच्या कामातील त्रुटी दाखवल्या, त्यांचेही मी आभार मानतो. आकाशवाणीने अशा पत्रांची दखल घेऊन, सरकारी अधिकाऱ्‍यांना बोलावून, लोकांच्या समस्या सोडवण्यासाठी मंच उपलब्ध करून दिला. त्यामुळे मन की बात हा केवळ पंधरा-वीस मिनिटांचा संवाद न राहता, समाज परिवर्तनाची संधी ठरला. कुणासाठीही यापेक्षा मोठी आनंद देणारी कोणती गोष्ट असू शकते. म्हणून हा कार्यक्रम यशस्वी होण्यासाठी जोडल्या गेलेल्या प्रत्येकाला मी धन्यवाद देतो, त्यांचे आभार मानतो.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, पुढच्या आठवड्यात नवरात्र आणि दुर्गा पूजेचा उत्सव आहे. विजयादशमीचा सण आहे. मग दिवाळीची तयारी सुरु होईल. साऱ्या देशात एक वेगळे वातावरण तयार होईल. शक्तीची उपासना करण्याचा हा सण आहे. समाजाची एकजूट हीच देशाची शक्ती असते.नवरात्र असो की दुर्गापूजा. शक्तीची उपासना करण्याचा हा सण, समाजाच्या एकतेची उपासना करणारा कसा होईल? माणसा-माणसाला जोडणारा उत्सव कसा होईल? आणि तीच शक्ती खऱ्या शक्तीची साधना ठरेल. आणि मग आपण सारे एकत्र येऊन विजयाचा उत्सव साजरा करू. या शक्तीची साधना करुया,एकतेचा मंत्र घेऊन चालूया. राष्ट्राला नव्या शिखरावर नेण्यासाठी शांतता, एकता, सद्‌भावना यासह नवरात्री आणि दुर्गापूजेचा सण साजरा करूया, विजयादशमीचा विजय साजरा करुया.

अनेक अनेक धन्यवाद.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो,

उद्या 29 ऑगस्टला हॉकीचा जादूगार ध्यानचंद यांची जन्मदिन आहे. हा दिवस देशभरात “राष्ट्रीय क्रीडा दिन” म्हणून साजरा केला जातो. ध्यानचंदजी यांना मी श्रध्दांजली अर्पण करतो आणि यानिमित्ताने, त्यांनी केलेल्या योगदानाचे स्मरणही करु इच्छितो. त्यांनी 1928, 1932, 1936 मध्ये ऑलिंम्पिक खेळात भारताला हॉकीतले सुवर्ण पदक मिळवून देण्यामध्ये महत्त्वाची भूमिका निभावली होती. आपणा सर्व क्रिकेटप्रेमींना “ब्रॅडमन” यांचे नाव माहिती आहे. त्यांनी ध्यानचंद यांच्याबाबत असे म्हटले होते की, ‘He scores goals like runs’. ते धावांप्रमाणे गोल करतात. ध्यानचंदजी म्हणजे खेळातले चैतन्य आणि देशभक्तीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत, आदर्श आहेत. एकदा कोलकाता येथे हॉकी सामन्याच्या दरम्यान, प्रतिस्पर्धी खेळाडूने ध्यानचंदजींच्या डोक्यावर हॉकी स्टीक मारली. सामना संपायला केवळ दहा मिनिटे बाकी होती आणि त्या शेवटच्या दहा मिनिटात, ध्यानचंद यांनी तीन गोल केले आणि म्‍हणाले दुखापतीचे उत्तर गोल करुन दिले.

माझ्या देशबांधवांनो, जशी जशी “मन की बात”ची वेळ जवळ येवू लागते, तशा तशा माय गव्हवर अथवा नरेंद्र मोदी ॲपवर अनेकांच्याळ सूचना येऊ लागतात. विविध सूचना असतात. पंरतु यावेळी मला जाणवले की, बहुतांश लोकांनी मला आग्रह केला की, रिओ ऑलिंम्पिक संबंधात काही बोलावे, सर्वसामान्य नागरिकांचे रिओ ऑलिंम्पिकच्या प्रति इतके प्रेम, एवढी जागरुकता आणि यावर बोलण्यासाठी देशाच्या प्रधानमंत्र्याकडे आग्रह, याकडे मी खूप सकारात्मक दृष्टीने पाहतो. क्रिकेटशिवायही भारतीयांमध्ये इतर खेळांप्रतिसुध्दा एवढी आपुलकी आहे, एवढी जागरुकता, एवढी माहिती आहे. माझ्यासाठी हा संदेश देणे, याकरता ते एक प्रेरणा स्रोत ठरले. कारण ठरले. अजित सिंह यांनी नरेंद्र मोदी ॲपवर असे लिहिलेय की, कृपया मन की बातमध्ये मुलींचे शिक्षण आणि खेळातल्या त्यांच्या सहभागाबद्दल जरुर बोलावे. कारण रिओ ऑलिम्पिंकमध्ये त्यांनी पदके मिळवून देशाचा गौरव केलाय. सचिन म्हणतात, या वेळच्या मन की बातमध्ये सिंधु, साक्षी आणि दीपा कर्माकर यांच्याविषयी जरुर बोलावे. आपल्याला जी पदके मिळाली, ती मुलींनी मिळवून दिली. आपल्या मुलींनी हेच सिध्द करुन दाखवले की, आम्ही कुणापेक्षाही कमी नाहीत.

या मुलींमध्ये एक, उत्तर भारतातून आहे, एक दक्षिण भारताची, तर कोणी पूर्व भारताची तर कोणी हिंदुस्तानच्या आणखी एका भागाची आहे. त्यामुळे असे वाटते की, जसे संपूर्ण देशाच्या या मुलींनी भारताचे नाव उज्ज्वल करायचा जणू विडाच उचलला आहे. माय गव्हवर शिखर ठाकूर लिहितात की, आपण ऑलिम्पिमध्ये यापेक्षा चांगली कामगिरी करु शकलो असतो. ते म्हणतात, आदरणीय मोदी सर सर्वप्रथम रिओमध्ये दोन पदके मिळविल्याबद्दल अभिनंदन ! परंतु मी याकडे आपले लक्ष वेधून घेऊ इच्छितो की, खरेच आपली कामगिरी चांगली होती का ? आणि उत्तर आहे, नाही ! आपल्याला क्रीडा क्षेत्रात लांबचा पल्ला गाठायची आवश्यकता आहे. आमचे आई-वडिल आजसुध्दा अभ्यासावरच भर देतात. समाजही असेच मानतो की खेळ म्हणजे वेळेची नासाडी ! समाजाला प्रोत्साहनाची गरज आहे. हा‍िविचार बदलण्याची आवश्यकता आहे आणि हे काम आपल्याशिवाय जास्त चांगले कोण करु शकेल ?

सत्यप्रकाश मेहरा नरेंद्र मोदी ॲपवर म्हणतात, मन की बातमध्ये अभ्यासाव्यतिरिक्त उपक्रमांवर भर द्यायची आवश्यकता आहे, खास करुन मुले आणि युवकांच्या खेळांबाबत ! या मुद्यांबाबत, हजारो लोकांनी लिहिले आहे. हा भाव व्यक्त केला आहे. आपल्या अपेक्षेनुसार आपण कामगिरी करु शकलो नाही, याकडे आपल्याला दुर्लक्ष करता येणार नाही. काही गोष्टीत असे झाले आहे की, जे खेळाडू भारतात चांगली कामगिरी करत होते, येथील खेळात जी कामगिरी करत होते, ते तिथे दाखवू शकले नाही आणि पदक तालिकेत केवळ दोन पदके मिळाली. आणखी एक गोष्ट खरी आहे की, पदके मिळाली नाहीत तरी नीट पाहिले तर जाणवेल की, पहिल्यांदाच भारतीय खेळाडूंनी बऱ्याच खेळात काहीसे चांगले कर्तृत्व दाखवले आहे. आत हेच बघा, नेमबाजीमध्ये आपले अभिनव बिंद्राजी चौथ्या स्थानावर राहिले, आणि फार कमी फरकाने पदक हुकले. ऑलिम्पिकमध्ये जिमनॅस्टिमध्ये दीपा कर्माकरने तर कमाल केली. ती चौथ्या स्थानावर राहिली. थोडक्यात पदक निसटले. ऑलिम्पिकच्या अंतिम फेरीसाठी पात्र ठरलेली ती पहिली भारतीय महिला ठरली, हे आपण विसरु शकत नाही. अशीच गोष्ट टेनिसमध्ये, सनिया मिर्झा आणि रोहन बोपण्णा जोडीची झाली. ॲथलेटीक्समध्ये आपण चांगली कामगिरी केली. पी. टी. उषानंतर, 32 वर्षांमध्ये पहिल्यांदाच ललिता बाबरने ट्रॅक फिल्डच्या अंतिम फेरीसाठी पात्र ठरली… 36 वर्षांनंतर महिला हॉकी टीम ऑलिंम्पिकपर्यंत पोहोचली, हे बघून आपल्याला निश्चितच आनंद होईल. मागच्या 36 वर्षात, पहिल्यांदाच पुरुषांच्या हॉकी संघाला नॉक आऊट फेरीपर्यंत पोहचण्यात सफलता मिळाली. आपला संघ मजबूत आहे आणि गमंतीचा भाग असा की, अर्जेंटीना – ज्यांनी सुवर्णपदक मिळवले, त्यांनी संपूर्ण स्पर्धेत एकच सामना गमावला, त्यांना पराभूत करणारे कोण होते ? भारतीय खेळाडूच होते. आता येणारा काळ निश्चितच आपल्यासाठी चांगला असेल.
मुष्टि युध्दात विकास कृष्ण यादव उपउपांत्य फेरीपर्यंत पोहोचले, मात्र कांस्य पदक मिळू शकले नाही. काही खेळाडूंची कामगिरी चांगली होती, उदाहरणार्थ आदिती अशोक, दत्तू भोकनळ, अतनु दास… माझ्या देशबांधवांनो, आपल्याला बरेच काही करायचे आहे पण आतापर्यंत जे काही करत आलोत, तसेच काही करत राहिलो तर पुन्हा आपल्या पदरी निराशा येईल… मी एका समितीची घोषणा केली आहे. भारत सरकारची ही समिती सखोल अभ्यास करेल. जगभरात खेळांबाबत काय काय केले जाते, याचा अभ्यास समिती करेल. आपण काय चांगले करु शकतो, या बाबतचा आराखडा समिती तयार करेल. 2020, 2024, 2028 आपल्याला दूरदृष्टीने योजना बनवायची आहे. राज्य शासनांनाही माझा आग्रह आहे की त्यांनीही अशा समित्या स्थापन कराव्यात, क्रीडा क्षेत्रात आपण काय करु शकतो, आपले एकेक राज्य काय करु शकते, राज्यांनी एक, दोन खेळ पसंत करावेत आणि त्या खेळात आपण किती ताकद दाखवू शकतो, याचा विचार करावा.

माझा खेळ जगतातल्या संघटनांनाही आग्रह आहे की, त्यांयनीही नि:पक्षपणाने चिंतन करावे आणि हिंदुस्तानच्या नागरिकांनाही आवाहन आहे, ज्यांना त्यात आवड आहे, त्यांनी नरेंद्र मोदी ॲपवर सूचना द्याव्यात…. संघटनांनी चर्चा करुन निवेदने सरकारकडे पाठवावी. राज्यशासनांनी सखोल चर्चा करुन आपल्या सूचना पाठवाव्या. आपण संपूर्ण तयारी करु आणि मला विश्वास आहे की, आपण सव्वाशे कोटी देशवासीय 65 टक्के युवक लोकसंख्या असलेला देश, आपण मिळून, क्रीडा जगतात उत्तम स्थिती प्राप्ता करुया… या संकल्पाने पुढची वाटचाल करायची आहे.

देशबांधवांनो, पाच सप्टेंबर शिक्षक दिन ! काही वर्षांपासून शिक्षक दिनाच्या निमित्ताने मी विद्यार्थ्यांबरोबर वेळ देतो आहे आणि त्यांच्यातीलच एक विद्यार्थी होऊन मी वेळ घालवत होतो. मी या विद्यार्थ्यांकडूनही बरेच काही शिकत होतो. माझ्यासाठी 5 सप्टेंबर हा “शिक्षक दिन” ही होता आणि “शिक्षण दिनही”! परंतु यावेळेस जी-20 शिखर परिषदेसाठी मला जावे लागत आहे…..त्यामुळे मनात असा विचार आहे की, याविषयी मन की बातमध्ये माझ्या भावना व्यक्त कराव्यात…

जीवनात “आईचे” जे स्थान आहे तेच स्थान “शिक्षकांचेही” आहे. असेही शिक्षक मी पाहिलेत की “स्वत:पेक्षाही ज्यांना आपल्या माणसांची चिंताच अधिक असते. ते आपल्‍या शिष्यांसाठी, विद्यार्थ्यांसाठी, आपले आयुष्य वेचतात. सध्या रिओ ऑलिंम्पिकनंतर, सगळीकडे पुल्लेला गोपीचंद यांची चर्चा आहे. ते क्रीडापटू तर आहेतच, परंतु उत्कृष्ट शिक्षक कसा असतो, याचे उदाहरणच त्यांनी सादर केले आहे. मी गोपीचंदजी यांना आज खेळाडू व्यतिरिक्त शिक्षकाच्या रुपात पाहतो आहे आणि शिक्षक दिनाच्या निमित्ताने पुल्लेला गोपीचंदजी यांना त्यांची तपस्या, खेळाप्रती त्यांचे समर्पण आणि आपल्या विद्यार्थ्यांच्या यशामध्ये आनंद मानण्याच्या त्यांच्या वृत्तीला, मी सलाम करतो. आपल्या सर्वांच्या जीवनात शिक्षकांचे योगदान नेहमीच जाणवते. 5 सप्टेंबर, भारताचे माजी राष्ट्रपती सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचा जन्मदिवस, आणि संपूर्ण देश या दिवसाला शिक्षक दिन म्हणून मानतो. ते जीवनात कोणत्याही स्थानावर पोहोचले तरीही, त्यांनी स्वत: शिक्षकाच्या भूमिकेतच जगण्याचा प्रयत्न केला. एवढेच नाही तर, ते म्हणायचे, “चांगला शिक्षक तोच, की ज्याच्यातला विद्यार्थी कधी संपत नाही”. राष्ट्रपती पदावर असूनही, आपल्यातला विद्यार्थी जागृत ठेवणे, शिक्षकांचे मन जागते ठेवणे असे अद्‌भूत जीवन डॉ. राधाकृष्णजी यांनी आपल्यासमोर ठेवले आहे.

मी कधी कधी विचार करतो तेव्हा मला माझ्या शिक्षकांच्या बऱ्याच गोष्टी आठवतात कारण आमच्या छोटया गावातले तेच तर आमचे नायक होते-हिरो होते. पण आज मी आनंदाने सांगतोय, की माझ्या एका शिक्षकाचे वय नव्वदीचे आहे. आजही प्रत्येक महिन्याला त्यांचे पत्र मला येते. हाताने लिहिलेली चिठ्ठी येते. महिन्याभरात त्यांनी कोणती पुस्तके वाचली, त्याचा विचार असतो, विशेष नोंदी असतात. महिन्याभरात मी काय केले, त्यांच्या दृष्टीने ते चांगले होते की नाही… जसे आजही ते वर्गात येऊन शिकवत आहेत. आजही दुरस्थ पध्दतीचे शिक्षणच जणू ते देत आहेत. आज नव्वदीतही, त्यांचे जे हस्ताक्षर आहे, त्याने मी चकित होतो….की, इतक्या सुंदर हस्ताक्षरात लिहितात आणि माझे स्वत:चे अक्षर खूपच खराब आहे. त्यामुळे कोणाचे चांगले हस्ताक्षर दिसले, की माझ्या मनात आदरभाव वाढतो. आपल्या शिक्षकांमुळे, आपल्या जीवनात जे काही चांगले घडले, हे जर आपण इतरांना सांगितले तर शिक्षकांच्याकडे पाहण्याच्या दृष्टीकोनात परिवर्तन येईल. गौरव होईल. समाजात शिक्षकांचा गौरव वाढवण्याची जबाबदारी आपल्या सर्वांची आहे. आपण नरेंद्र मोदी ॲपवर आपल्या शिक्षकांसह फोटो असेल, चांगली आठवण असेल, प्रेरक गोष्ट असेल, तर आपण जरुर शेअर करा…लक्षात घ्या, विद्यार्थ्यांच्या नजरेतून शिक्षकांचे योगदान पाहणे, आपल्यासाठी मौल्यवान असेल.

देशबांधवांनो, काही दिवसातच गणेशोत्सव येईल. गणेशजी विघ्नहर्ता आहेत. आपल्या सगळयांना असे वाटते की आपला देश, आपला समाज, आपला परिवार, प्रत्येक व्यक्ती, त्यांचे जीवन निर्विघ्न असावे. जेव्हा गणेशोत्सवाचा आपण विचार करतो, तेव्हा लोकमान्य टिळक यांची आठवणे येणे, स्वाभाविक आहे. सार्वजनिक गणेशोत्सवाची परंपरा हे लोकमान्य टिळकांचे देणे आहे. सार्वजनिक गणेशोत्सवाद्वारा, या धार्मिक निमित्ताला त्यांनी राष्ट्र जागृतीचे पर्व बनवले. सामाजिक संस्काराचे पर्व बनवले. या माध्यमातून समाज जीवनाला स्पर्श करणाऱ्या विषयांवर चर्चा व्हायला हवी. कार्यक्रमांची रचना अशी हवी की, समाजाला नवी प्रेरणा, नवे तेज मिळावे, याबरोबरच त्यांनी दिलेला “स्वराज्य हा माझा जन्मसिध्द हक्क आहे, आणि तो मी मिळवणारच” हा मंत्र केंद्रस्थानी असावा की. आजसुध्दा केवळ महाराष्ट्रातच नाही तर हिंदुस्थानच्या कानाकोपऱ्यात गणेशोत्सव होऊ लागलाय. सगळे युवक या उत्सवासाठी जय्यत तयारीही करतात. प्रचंड उत्साह असतो. आतापर्यंत काही लोकांनी लोकमान्य टिळकांनी जी भावना ठेवली होती, त्याचे अनुकरण करायचा खूपसा प्रयत्नही केला आहे. सार्वजनिक विषयांवर चर्चा केली जाते, निबंध स्पर्धा, रांगोळी स्पर्धा भरवल्या जातात. त्या मधूनसुध्दा कलात्मक ढंगातून सामाजिक विषयांना स्पर्श केला जातो. एक प्रकारच्या लोकशिक्षणाचे अभियानच जणू गणेश उत्सवाच्या माध्यमातून सुरु असते, लोकमान्य टिळकांनी आपल्याला स्वराज्य हा माझा जन्मसिध्द हक्क आहे, हा प्रेरक मंत्र दिला. आता आपण स्वतंत्र हिंदुस्थानात आहोत. आता आपण सुराज आमचा हक्क आहे, सुराजाच्या दिशेने वाटचाल करुया, सुराजाला आमचे प्राधान्य आहे या मंत्राचा संदेश आपण सार्वजनिक गणेश उत्सवातून नाही देऊ शकत का ? मी आपल्याला निमंत्रण करत आहे.

ही गोष्ट खरी आहे की, उत्सव ही समाजाची शक्ती असते. उत्सवामुळे व्यक्ती आणि समाजात नवचैतन्य येते. उत्सवाशिवाय जीवन अशक्य आहे. परंतु काळाच्या मागणीप्रमाणे त्यात बदल होणे अपेक्षित आहे.

यावेळी माझ्या असे लक्षात आले आहे की, काही लोकांनी, विशेष करुन गणेशोत्सव, दूर्गापूजा यावर बरेच लिहिलेय आणि त्यांना चिंता आहे, पर्यावरणाची ! शंकर नारायण प्रशांत लिहितात-त्यांनी आग्रहाने म्हटलेय की, मोदी जी, मन की बातच्या माध्यमातून लोकांना सांगा की प्लॅस्टर ऑफ पॅरिसने बनवलेल्या मूर्ति वापरु नका. गावच्या तलावातल्या मातीतून तयार झालेल्या गणेश मूर्तीचा उपयोग करा. पीओपी मधून बनवलेल्या मूर्ती पर्यावरणाला अनुकूल नाहीत. ही वेदना तीव्रपणाने जशी त्यांनी मांडली तशी इतरांनीही ती सांगितली आहे. माझी आपणा सर्वांना प्रार्थना आहे की, पुरातन काळासारखे शाडूच्या गणेश आणि दुर्गामातेच्या मूर्तीचा उपयोग करावा आणि आपल्या जुन्या परंपरा का अनुसरु नयेत. पर्यारणाचे रक्षण, आपल्या नदी तलावाचे संरक्षण, प्रदूषणापासून छोटया छोटया जीवांचे रक्षण ही सुध्दा एक प्रकारे ईश्वर सेवाच आहे. गणेशजी विघ्नहर्ता आहेत. म्‍हणूनच आपल्याला अशा गणेशमूर्ती नकोत की ज्यातून विघ्न निर्माण होईल. माझ्या या मुद्दयांना आपण कोणत्या भावनेतून घ्याल, याची मला माहिती नाही, मात्र मी एकटाच हे सांगत नाही तर अनेकांचे हेच मत आहे. काहींच्या मतातून असे जाणवले की पुण्याचे मूर्तिकार अभिजीत धोंडफळे, कोल्हापूरच्या संस्था-निसर्ग मित्र, विज्ञान प्रबोधिनी! विदर्भातला निसर्ग कट्टा, पुण्याची ज्ञान प्रबोधिनी, मुंबईतला गिरगावचा राजा, अशा अनेक संस्था शाडूच्या गणपतींसाठी खूप कष्ट घेतात. प्रचार करतात. पर्यावरण स्नेही गणेशोत्सव- ही देखील एक समाजसेवाच आहे. दूर्गापूजेला बराच वेळ आहे. जे जुने परिवार – जे अशा मूर्ती तयार करतात त्यांनाही रोजगार मिळेल, ज्या तलावाच्या मातीतून मूर्ति बनतील, त्या पुन्हा तिथेच जातील. यातून पर्यावरणाचे संरक्षणही होईल. आपल्या सर्वांना गणेशचतुर्थीच्या खूप शुभेच्छा देतो.
माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, भारत रत्न मदर तेरेसा यांना 4 सप्टेंबरला संत उपाधीने विभूषित केले जाईल. मदर तेरेसा यांनी आपले संपूर्ण जीवन भारतातल्या गरीबांच्या सेवेसाठी समर्पित केले होते. त्यांचा जन्म तर अल्बानी यामध्ये झाला होता. त्यांची भाषाही इंग्रजी नव्हती. पण त्यांनी आपले जीवन वेचले, गरीबांच्या सेवेयोग्य बनण्यासाठी खूप प्रयत्न केले. ज्यांनी आयुष्यभर भारतातल्या गरीबांची सेवा केली, अशा मदर तेरेसा यांना संत उपाधी मिळते, तेव्हा सर्व भारतीयांना अभिमान वाटणे स्वाभाविक आहे. 4 सप्टेंबरला हा समारंभ होईल, त्यात सव्वाशे कोटी भारतीयांच्या वतीने भारत सरकार, परराष्ट्र मंत्री सुषमा स्वराज यांच्या नेतृत्वाखाली अधिकाऱ्यांचे प्रतिनिधी मंडळ तिथे पावेल. संत, ऋषि-मुनी यांच्याकडून प्रत्येक क्षणी आपल्याला काही न काही शिकवण मिळते. आपल्याला काही न काही प्राप्त होते. माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, विकास जेव्हा जन आंदोलन बनते, तेव्हा मोठे परिवर्तन होते. जनशक्ति हे ईश्वराचे रुप. भारत सरकारने मागच्या काही दिवसात, पाच राज्य सरकारच्या सहकार्याने स्वच्छ गंगा, गंगेच्या स्वच्छतेसाठी लोकांना एकत्र आणायचा यशस्वी प्रयत्न केला. या महिन्याच्या वीस तारखेला अलाहाबाद इथे गंगा किनाऱ्यावरच्या गावप्रमुखांना निमंत्रित केले गेले. पुरुषही होते; महिलाही होत्या. ते सर्वजण गंगेच्या किनाऱ्यावर आले आणि गावप्रमुखांनी गंगामातेच्या साक्षीने प्रतिज्ञा केली की, गंगेच्या किनाऱ्यावर असलेल्या गावात उघड्यावर शौचाला जाणे, तात्काळ बंद करतील. ते शौचालय बनवायचे अभियान चालवतील आणि गंगा सफाईसाठी संपूर्ण गाव योगदान देईल. गंगेतही घाण होवू देणार नाही. या संकल्पासाठी अलाहाबाद इथे आल्याबद्दल या सर्व प्रमुखांना – कोणी उत्तराखंड, उत्तर प्रदेश, बिहारहून कोणी आले तर कोणी झारखंड, पश्चिम बंगालमधून आले, त्या सर्वांना मी शुभेच्छा देतो. मी भारत सरकारच्या सर्व मंत्रालयांचे, मंत्र्यांचे अभिनंदन करतो – ज्यांनी ही कल्पना साकार केली. मी त्या सर्व पाच राज्याच्या मुख्यमंत्र्यांचेही अभिनंदन करतो कि, त्यांनी जनशक्तिला एकत्र आणून गंगेच्या स्वच्छता मोहिमेत एक निश्चित पाऊल उचलले आहे.

देशबांधवांनो, काही काही गोष्टी माझ्या मनाला स्पर्शून जातात, भावतात, ज्यांना याची कल्पना येते त्यांच्याप्रति माझ्या मनात एक विशेष प्रकारचा आदरही आहे. पंधरा जुलै रोजी छत्तीसगढच्या कबीरधाम जिल्ह्यातल्या सतराशे शाळातल्या सुमारे सव्वालाखाहून अधिक विद्यार्थ्यांनी आपल्या आई-वडिलांना चिठ्ठी लिहिली. कोणी इंग्रजीतून तर कोणी हिंदीतून लिहिली; तर कोणी छत्तीसगढीतून लिहिले की, आपल्या घरात शौचालय असायला हवे. शौचालय बनवण्याची मागणी त्यांनी केली. काही मुलांनी तर असे लिहिले की यावर्षी माझा वाढदिवस साजरा झाला नाही तरी चालेल, पण शौचालय जरुर बनवून घ्या. सात ते सतरा वर्षांच्या या मुलांनी हे काम केले. याचा एवढा प्रभाव पडला आणि भावनिक परिणाम झाला की, दुसऱ्या दिवशी शाळेला जाताना, शिक्षकांना देण्यासाठी आई-वडिलांनी चिठ्ठी लिहून दिली आणि त्या चिठ्ठीत आश्वासन होते की, अमूक एक तारखेपर्यंत घरात आम्ही शौचालय बनवून घेवू. ज्यांनी ही कल्पना मांडली त्यांचेही अभिनंदन, ज्यांनी त्यासाठी प्रयत्न केले, त्या विद्यार्थ्यांचेही अभिनंदन आणि पालकांचे विशेष अभिनंदन की त्यांनी मुलांची चिठ्ठी गांभीर्याने मनावर घेवून शौचालय बनवायचे काम करायचा निर्णय घेतला. अशा गोष्टीतूनच आम्हाला प्रेरणा मिळते.

कर्नाटकचा कोप्पाल जिल्हा. या जिल्ह्यातली सोळा वर्षाची एक कन्या- मल्लमा – या कन्येने तर आपल्या कुटुंबाविरोधातच सत्याग्रह पुकारला. सत्याग्रहाला ती बसली. असे सांगितले गेले की, तिने अन्नपाणी वर्ज्य केले. हे सर्व स्वत:साठी काही मागण्यासाठी नाही, चांगल्या कपडे मिळावे यासाठी नाही, मिठाईसाठी नाही तर या मुलीची जिद्द अशी की, आपल्या घरात शौचालय पाहिजे. त्या कुटुंबाची आर्थिक पत तेवढी नव्हती, पण ती मुलगी जिद्दीला पेटली होती. आपला सत्याग्रह सोडायला तयार नव्हती. गाव प्रमुख मोहम्मद शफींना ही गोष्ट समजली की मल्लमाने शौचालयासाठी सत्याग्रह केला. या गावप्रमुख मोहम्मद शफींची वैशिष्ट्य बघा; त्यांनी अठरा हजार रुपये जमा केले आणि आठवड्याच्या आत शौचालय बनवले. ही मल्लमाच्या जिद्दीची ताकत आहे, आणि गावप्रमुख मोहम्मद शफीची ताकत आहे. समस्या निवारणासाठी कसे मार्ग उपलब्ध होतात, हीच जनशक्ती आहे.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, स्वच्छ भारत हे तर प्रत्येक भारतीयांचे स्वप्न झाले आहे. काही भारतीयांचा तो संकल्प आहे. काही भारतीयांनी तर आपले उद्दिष्ट बनवले आहे. परंतु, प्रत्येक जण या ना त्या रुपात जोडला गेला आहे, प्रत्येक जण कोणते ना कोणते योगदान देतो आहे. रोज बातम्या येत असतात – कोण काय काय प्रयत्न करतात! भारत सरकारने विचार मांडला, लोकांना आवाहन केले की, आपण दोन-तीन मिनिटांची स्वच्छतेवरची फिल्म बनवा. हा लघुपट भारत सरकारकडे पाठवा. संकेतस्थळावर ही माहिती मिळेल. त्यासाठी स्पर्धा होईल आणि विजेत्यांना 2 ऑक्टोबर गांधी जयंतीला बक्षीस दिले जाईल. मी तर टीव्ही वाहिन्यांना सांगेन की आपणही अशा स्पर्धा भरवा. नवनिर्मितीच्या कल्पना सुद्धा स्वच्छता अभियानाला ताकत देऊ शकतात. नवी घोषवाक्य मिळतील. नवीन तंत्र समजेल, नवी प्रेरणा मिळेल आणि हे सुद्धा जनता जनार्दनाच्या सहभागातून, सर्वसामान्य कलाकारांकडून आणि हे गरजेचे नाही की, मोठा स्टुडीओ पाहिजे – मोठा कॅमेरा पाहिजे, अरे, आजकाल तर आपण आपल्या मोबाईलच्या कॅमेऱ्याने फिल्म बनवू शकतो. चला, पुढे या… आपल्याला माझे निमंत्रण आहे.

देशबांधवांनो, भारताचे नेहमीच शेजारी देशांशी सौहार्दाचे संबंध असावेत, अशी नेहमीच इच्छा राहिली आहे. एक महत्त्वाची गोष्ट गेल्या काही दिवसात घडली; आपले राष्ट्रपती प्रणव मुखर्जी यांनी कोलकातामध्ये एका नव्या कार्यक्रमाची सुरुवात केली – “आकाशवाणी मैत्री चॅनल” आता लोकांना असे वाटेल की, राष्ट्रपतींनी आता काय रेडियोच्या चॅनेलच उद्‌घाटन करावे का? मात्र, हे सामान्य रेडियोचे चॅनेल नाही. एक महत्त्वाचे पाऊल आहे. आपल्या शेजारी बांगलादेश आहे. बांगलादेश आणि पश्चिमबंगाल आज एकाच सांस्कृतिक परंपरेने जोडलेले आहे, हे आपल्याला माहिती आहे. इकडे आकाशवाणी मैत्री तर तिकडे “बांगलादेश बेतार! ते आपापसात संपर्क करतील आणि कल्पनांची देवाणघेवाण करतील. दोन्हीकडचे बांगलाभाषी लोक आकाशवाणीचा आनंद घेतील. ‘लोकांचा लोकांशी संपर्क’ ह्याबाबत आकाशवाणीचे मोठे योगदान आहे. राष्ट्रपतींनी हे चॅनलचे उद्‌घाटन केले. या कार्यक्रमासाठी आमच्या बरोबर राहून काम केले, त्याबद्दल बांगलादेशचे आभार! मी आकाशवाणीच्या सर्व मित्रांनाही शुभेच्छा देतो की, परराष्ट्र धोरणातही ते आपले योगदान देत आहेत.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, आपण माझ्याकडे भले पंतप्रधान पदाची धुरा सोपवली मात्र, शेवटी मी आपल्यासारखाच एक माणूस आहे. कधी कधी भावूक घटना मला जास्तच स्पर्शून जातात. अशा काही भावूक घटना नवीन शक्तिही देतात, प्रेरणाही देतात आणि यातून भारतीय लोकांसाठी काही ना काही करण्याची मलाही प्रेरणा मिळते. काही दिवसांपूर्वी मला एक पत्र मिळाले. ते पत्र माझ्या मनाला स्पर्शून गेले. एक 84 वर्षाची आई-जी निवृत्त शिक्षक आहे – त्यांनी मला पत्र लिहिले. माझे नाव घोषित करु नये, असे जरी मला सांगितले असले तरी त्यांचे नाव सांगावे, असे मनाला वाटत आहे. चिठ्ठीत त्यांनी असे म्हटलेय की, गॅस अनुदान सोडण्याचे आवाहन आपण केले, त्याचवेळी अनुदान सोडून दिले. नंतर मी हे विसरुन गेले. मात्र, काही दिवसांपूर्वी आपला कोणी एक माणूस आला आणि त्याने एक पत्र दिले. त्यात Give it up साठी मला धन्यवाद दिले. माझ्यासाठी भारताच्या पंतप्रधानांचे हे पत्र, पद्मश्रीपेक्षा कमी नाही.

देशवासीयांनो, ज्यांनी स्वयंपाकाच्या गॅसवरची सबसिडी सोडून दिली, त्यांना एक पत्र द्यावे, याचा प्रयत्न केला. कोणी ना कोणी माझा प्रतिनिधी ते पत्र देईल. एक कोटीपेक्षा अधिक लोकांना पत्र द्यायचा माझा प्रयत्न आहे. त्या योजनेतूनच ते पत्र त्या आईला मिळाले. त्यांनी मला लिहिलेय की, तुम्ही चांगले काम करत आहात. गरीब मातांची चुलीच्या धुरापासून मुक्तता करायचे आपले अभियान आणि मी एक निवृत्त शिक्षिका, काही वर्षातच माझे वय नव्वद होईल. मी पन्नास हजार रुपयांचे देणगी पाठवत आहे, ज्यातून चुलीच्या धुरातून गरीब मातांची सुटका होईल, त्यासाठी ते उपयोगात आणावे. आपल्याला माहिती आहे की, एका सामान्य शिक्षकांच्या निवृत्ती वेतनातून उदरनिर्वाह करणारी एक आई, जेव्हा 50 हजार रुपये गरीब मातांच्या गॅस जोडणीसाठी देते. प्रश्न पन्नास हजार रुपयांचा नाही. प्रश्न त्या मातेच्या भावनेचा आहे. अशा कोटी कोटी माता-भगिनींचे हे आशिर्वादच आहेत, ज्यातून माझा देशाच्या भविष्यावरचा विश्वास दृढ होत जातो. त्यांनी ही चिठ्ठी मला पंतप्रधान या नात्याने लिहिली नाही तर साधेसुधे पत्र लिहिले – मोदी भैय्या! अशा मातेला मी प्रणाम करतो. अशा कोटी कोटी मातांनाही माझा प्रणाम! की जे स्वत: श्रम करुन इतरांचे भले करण्यासाठी झटतात.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो,

गेल्या वर्षी दुष्काळामुळे आपण त्रस्त होतो. मात्र, या ऑगस्ट महिन्यात सातत्याने पूरस्थिती उद्‌भवते आहे. देशाच्या काही भागात वारंवार पूर परिस्थिती आली. राज्य शासनाने, केंद्र शासनाने, स्थानिक स्वराज्य संस्थांनी, सामाजिक संस्थांनी – नागरिकांनी जेवढे सहाय्य करता येईल तेवढे केले. प्रयत्न केले. परंतु, पूरपरिस्थितीच्या बातम्यांमधे काही बातम्या अशा आहेत की त्याचे स्मरण करणे आवश्यक होते. एकतेची ताकद काय असते, बरोबरीने साथीने वाटचाल केली तर किती मोठा परिणाम साधू शकतो, यासाठी हा ऑगस्ट महिना लक्षात राहील. ऑगस्ट 2016 मध्ये राजकीय विरोध असणारे पक्ष, एकमेकांविरुद्ध एकही संधी न दवडणारे पक्ष, या सर्व राजकीय पक्षांनी मिळून जीएसटी विधेयक मंजूर केली. याचे श्रेय सर्व राजकीय पक्षांना जाते आणि सर्व पक्ष मिळून एकत्र वाटचाल करु लागले तर केवढे मोठे काम होते; याचे हे उदाहरण आहे. अशा प्रकारे, काश्मीरमध्ये जे काही झाले, त्या स्थितीच्या संबंधाने, देशाच्या सर्व राजकीय पक्षांनी एकत्रितपणे एका स्वरात मुद्दा लावून धरला. जगाला संदेश दिला, फुटीरतावादी दलांनाही संदेश दिला आणि काश्मीरी नागरिकांच्या प्रति आपल्या भावना व्यक्त केल्या आणि काश्मीरप्रश्नी सर्व पक्षांबरोबर माझी जी चर्चा झाली, त्यातून एक विचार जागृत होत होता. थोडक्यात सांगायचे तर मी सांगेन की एकता आणि ममता या दोन गोष्टी मूलमंत्र होत्या. आपल्या सर्वांचे हे मत आहे, सव्वाशेकोटी देशबांधवांचे हे मत आहे. गावप्रमुखांपासून पंतप्रधानांपर्यंत मत आहे की, काश्मीरमध्ये जर कोणाला प्राणाला मुकावे लागले, मग तो युवक असो किंवा सैनिक, हे नुकसान आपलेच आहे, आपल्या देशाचे आहे. जे लोक या छोट्या छोट्या मुलांना पुढे करुन अशांतता निर्माण करायचा प्रयत्न करतात, पुढे जाऊन त्यांना कधी ना कधी निर्दोष बालकांना याची उत्तरे द्यावी लागतील.

माझ्या प्रिय देशबांधवांनो, देश मोठा आहे. विविधतेने नटलेला आहे. विविधतेने नटलेल्या या देशाला एकतेच्या बंधनात बांधून, नागरिक या नात्याने, समाज या नात्याने, सरकार या नात्याने सर्वांचे हे दायित्व आहे की, एकतेला बळ देणाऱ्या गोष्टींना आपण ताकत देऊ आणि तेव्हाच देशाच भविष्य उज्ज्वल होईल. माझा सव्वाशे कोटी जनतेच्या शक्तिवर माझा पूर्ण विश्वास आहे.

बस, आज इतकेच! खूप खूप धन्यवाद!

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार. आज सकाळी सकाळी दिल्लीमधील तरुणांबरोबर काही काळ राहण्याची संधी मला मिळाली आणि मी असे मानतो की येणाऱ्या पुढील दिवसात संपूर्ण देशात खेळाचा रंग, प्रत्येक तरुणाला उत्साह आणि आशेच्या रंगात रंगवून टाकेल. आपल्या सर्वांना माहित आहे की काही दिवसातच संपूर्ण जगात सगळयात मोठा खेळाचा महाकुंभ होणार आहे. “रिओ” हे नाव आमच्या कानात वारंवार गुंजणार आहे. संपूर्ण दुनिया खेळणार आहे, या दुनियेतील प्रत्येक देश आपल्या खेळाडूंच्या कामगिरीवर बारीक लक्ष ठेवत असेल, तुम्हीही लक्ष ठेवाल. आपल्या आशा अपेक्षा खूपच असतील, पंरतु रिओमध्ये जे खेळायला गेले आहेत, त्या खेळाडूंचा आत्मविश्वास उत्तुंग करण्याचे काम देशामधील सव्वाशे कोटी जनतेचे आहे. आज दिल्लीमध्ये भारत सरकारने “रन फॉर रिओ”, “खेळा आणि जगा”, “खेळा आणि आनंदी व्हा” याचे आयोजन केले आहे. आपणही येत्या काही दिवसात जिथे असू तिथून, आपल्या खेळाडूंना प्रोत्साहन देण्यासाठी काही ना काहीतरी केले पाहिजे. ऑलिम्पिकपर्यंत जो खेळाडू पोहचतो, तो कठोर परिश्रम केल्यानंतरच तिथे पोहचतो. ही एक प्रकारची कठोर तपश्चर्या आहे. खाण्याची कितीही आवड असो, पण त्याला सर्व सोडावे लागते. थंडीमध्ये झोप घेण्याची इच्छा असेल, तरीही अंथरुण सोडून धावावे लागते आणि नुसते खेळाडू नाही, त्यांचे आई-वडिल देखील. त्यांच्या मनशक्तीमुळेच मुलांना पाठबळ मिळते त्यासाठी ते आपली ताकद खर्च करतात. खेळाडू एका रात्रीत बनत नाहीत, एका मोठया तपश्चर्येनंतर बनतात. जिंकणे आणि हरणे महत्वपूर्ण आहेत, परंतु त्याचबरोबर त्या खेळापर्यंत पोहचणे, हे त्याच्यापेक्षा जास्त महत्त्चपूर्ण आहे, आणि म्हणून आपण सर्व देशवासी रिओ ऑलम्पिकसाठी गेलेल्या सर्व खेळाडूंना शुभेच्छा, शुभकामना देऊ. आपल्यातर्फे मी देखील हे काम करायला तयार आहे, या खेळाडूंना तुमचा संदेश पोहचवण्यासाठी हा देशाचा पंतप्रधान पोस्टमन बनायला तयार आहे.

तुम्ही मला “नरेंद्र मोदी ॲप”वर खेळाडूंची नावे शुभेच्छा पाठवा, मी आपल्या शुभेच्छा त्यांना पोहचवीन मी पण सव्वाशे कोटी नागरिकांप्रमाणे एक नागरिक आहे, देशवासी आहे, एक नागरिक या नात्याने या खेळांडूचे मनोधैर्य उत्साह वाढविण्यासाठी आपल्याबरोबर आहे. चला, आपण सर्व येणाऱ्या दिवसात एकेका खेळाडूचा प्रत्येक खेळाडूचा गौरव करु शकतो, त्यांच्या प्रयत्नांना दाद देवू शकतो. ते अवश्य करुया. आज मी हे रिओ ऑलिम्पिकबद्दल बोलत आहे, एक कविता प्रेमी – पंजाब केंद्रीय विश्वविद्यालयातील विद्यार्थी सुरज प्रकाश उपाध्याय याने एक कविता पाठवली आहे. आपल्यापैकी अनेकजण कवि असतील, ज्यांनी कविता लिहिलेल्या असतील, कदाचित कविता लिहितीलही, काही लोक त्या स्वरबध्दही करतील, प्रत्येक भाषेत करतील, परंतु सुरजने जी कविता मला पाठवली आहे ती तुमच्यासोबत शेअर करत आहे.

“खेळाची ललकार सुरु झाली,

खेळाची ललकार सुरु झाली, स्पर्धेलाही बहार आली,
खेळाच्या या महाकुंभामध्ये, रिओच्या तालामध्ये,

खेळाच्या या महाकुंभात, रिओच्या तालामध्ये,

भारताची अशी सुरुवात होऊ दे,

भारताची अशी सुरुवात होऊ दे, सुवर्ण, रौप्य, कास्य पदकांची बरसात होऊ दे.

भारताची अशी सुरुवात होऊ दे, सुवर्ण, रौप्य, कास्य पदकांची बरसात होऊ दे

आता आम्हाला संधी आहे, तशीच आमची तयारी असू दे.

आमची दृष्टी, सुवर्ण पदकावर असू दे, मात्र पदक हुकले तरी

पदक हुकले तरी तुम्ही निराश होऊ नका.

कोटयावधी हृदयाची तुम्ही “शान” आहात, आपल्या खेळाची देखील “जान” आहात.

असे किर्तीमान व्हा, रिओमध्ये आपला ध्वज फडकवा,

रिओ मध्ये ध्वज फडकवा !

सूरजजी, आपल्या भावना मी आपल्या सर्व खेळाडूंना अर्पित करतो आणि माझ्यातर्फे, सव्वाशे कोटी देशवासियांतर्फे रिओमध्ये हिंदुस्थानचा झेंडा फडकवण्यासाठी खूप खूप शुभकामना, देत आहे.

अंकित या तरुणाने मला माजी राष्ट्रपती अब्दुल कलामजी यांच्‍या पुण्यतिथीचे स्मरण करुन दिले आहे. संपूर्ण देशाने आणि जगाने त्यांना श्रध्दांजली वाहिली, परंतु जेव्हा जेव्हा अब्दुल कलामजींचे नाव येते तेव्हा सायन्स, टेक्नॉलॉजी, मिसाईल हे शब्द येतात आणि भावी समर्थ भारताचे चित्र डोळयासमोर येते आणि म्हणून अंकित यांनी लिहिले आहे की तुमचे सरकार अब्दुल कलामजीचे स्वप्न साकार करण्यासाठी काय करत आहे ? तुमचे म्हणणे बरोबर आहे अंकीतजी ! येणारे युग हे टेक्नॉलॉजी ड्रिव्हन आहे आणि टेक्नॉलॉजी सगळयात जास्त चंचल आहे. दररोज टेक्नॉलॉजी बदलत आहे, प्रत्येक दिवशी ती नवे रुप धारण करते, प्रत्येक दिवशी नवीन प्रभाव, सामर्थ्य निर्माण करत आहे, ती सतत बदलत राहाते. आपण टेक्नॉलॉजीला बंदिस्त करु शकत नाही, पकडू शकत नाही. तुम्ही तिला पकडायला जाल, तर दुसरीकडे दूर कुठेतरी वेगळया रंग रुपात ती सजलेली दिसते. आणि आम्हाला तिच्याबरोबर जायचे आहे किंवा तिच्याही पुढे जायचे असेल, तर आपल्याला रिसर्च म्हणजे संशोधन आणि इनोव्हेशन म्हणजे नवनिर्मिती केली पाहिजे आणि या दोन्ही गोष्टी टेक्नॉलॉजीचा प्राण आहेत आत्मा आहेत. जर संशोधन, नवनिर्मिती नसतील तर ज्याप्रमाणे साचलेले पाणी दुर्गंधी निर्माण करते त्याचप्रमाणे तंत्रज्ञान देखील एक ओझे बनून राहाते. जर आपण संशोधन, नवनिर्मितीशिवाय जुन्या तंत्रज्ञानाच्या भरवशावर जगत राहिलो तर आपण या दुनियेत, बदलत्या युगात कालबाहय होऊन जाऊ यासाठी नवीन पिढीमध्ये विज्ञानाचे आकर्षण, टेक्नॉलॉजीसाठी संशोधन आणि नवनिर्मिती याची गोडी निर्माण करण्यासाठी सरकारने काही पावले उचलली आहेत आणि म्हणून मी म्हणतो let us aim to innovate म्हणजे नवनिर्मितीचे ध्येय ठेवा. आणि मी let us aim to innovate म्हणतो, तर माझ्या AIM चा अर्थ आहे. ‘Atal Innovation Mission’ला प्राधान्य दिले जात आहे, प्रोत्साहन दिले जात आहे. अशीही एक इच्छा आहे की AIM तर्फे ‘Atal Innovation Mission’ तर्फे संपूर्ण देशात एक “इको-सिस्टिम” तयार झाली पाहिजे, संशोधन प्रयोगशीलता, उद्योजकता असे चक्र सुरु व्हायला हवे. त्यामुळे नवीन रोजगार मिळण्याची शक्यता वाढेल, नवीन रोजगार निर्माण होतील. आपल्या देशामधील मुलांना याबरोबर जोडण्याची आवश्यकता आहे, आणि यासाठी भारत सरकारने “अटल टिंकरिंग लॅब्ज (‘Atal Tinkering Labs) चे आयोजन केले आहे. ज्या ज्या शाळेत अशी “टिंकरिंग लॅब निर्माण होईल. त्यांना 10 लाख रुपये दिले जातील आणि पाच वर्षापर्यंत त्याची काळजी घेण्याकरिता म्हणून 10 लाख रुपये दिले जातील. त्याचप्रमाणे नवनिर्मितीबरोबर इनक्युबेशन सेंटर म्हणजे नवनिर्मिती करणाऱ्यांना मदत करणारी संस्था हयांचा सगळयांशी सहज संबंध येतो. आमच्याकडे सशक्त आणि समृध्द इनक्युबेशन सेंटर म्हणजे नवनिर्मिती करणाऱ्यांना मदत करणारी संस्था असेल तर नवनिर्मितीसाठी Start up साठी, प्रयोग करण्यासाठी त्याला उत्तम स्थितीत आणण्यासाठी एक व्यवस्था तयार होईल. नवीन इनक्युबेशन सेंटर निर्माण करण्याची पण आवश्यकता आहे आणि जुन्या सेंटर्सनाही बळ देण्याची आवश्यकता आहे. आणि मी त्या Atal Incubation Centre विषयी सांगतो आहे त्यासाठी सुध्दा 10 कोटी रुपये इतकी मोठी रक्कम देण्या सरकारचा विचार आहे. तसेच दुसऱ्या बाजूला भारत अनेक समस्यांशी झुंज देत आहे. रोजच्या जीवनात आपल्याला समस्या, अडचणी दिसून येतात. आता आपल्याला तंत्रज्ञानावर आधारित उत्तर शोधावी लागतील.

आम्ही “अटल ग्रॅन्ड चॅलेजेस”तर्फे देशाच्या तरुण पिढीला आवाहन केले आहे की आपल्याला समस्या, अडचण दिसली, तर त्यासाठी टेक्नॉलॉजीच्या मार्गाने त्याचा शोध घ्या, संशोधन करा, नवनिर्मिती करा आणि आमच्याकडे घेऊन या. भारत सरकार समस्यांवर, अडचणीवर मात करणाऱ्या संशोधन केलेल्या टेक्नॉलॉजीला विशेष पुरस्कार देऊन तुम्हाला प्रोत्साहन देऊ पहात आहे आणि मला आनंद होत आहे की, लोकांना याची आवड आहे हे आम्हाला कळले ज्यावेळी आम्ही Tinkering Labs बद्दल सांगितले. जवळजवळ 13 हजारहून अधिक शाळांनी अर्ज पाठवले आणि जेव्हा Incubation Centre बद्दल सांगितले तेव्हा शैक्षणिक, अशैक्षणिक 4 हजाराहून जास्त संस्था Incubation Centre साठी पुढे आल्या. मला विश्वास आहे की अब्दुल कलामजीना खरी श्रध्दांजली संशोधन, नवनिर्मिती हीच असेल की ज्यामुळे रोजचे जीवन, त्यातील समस्यांचे निराकरण आणि त्यासाठी लागणारी टेक्नॉलॉजी हाच समस्यांतून मुक्त होण्याचा मला विश्वास आहे की अब्दुल कलामजीना खरी श्रध्दांजली संशोधन, नवनिर्मिती हीच असेल की ज्यामुळे रोजचे जीवन, त्यातील समस्यांचे निराकरण आणि त्यासाठी लागणारी टेक्नॉलॉजी हाच समस्यांतून मुक्त होण्याचा सरळ मार्ग आहे. त्यावर आमची नवीन पिढी काम करेल, त्यांचे योगदान 21 या शतकात आधुनिक भारतासाठी महत्त्वाचे असेल आणि हीच अब्दुल कलामजींना खरी श्रध्दांजली ठरेल.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, काही दिवसापूर्वी आम्‍ही दुष्काळाची चिंता करत होतो या दिवसात पावसाचा आनंद उपभोगत आहोत, तर पुरांच्या बातम्याही येत आहेत. राज्य सरकार आणि केंद्र सरकार पुरग्रस्त पिडीतांच्या मदतीसाठी खांद्याला खांदा लावून खूप काम करत आहेत.

पावसामुळे काही अडचणी असून देखील प्रत्येकाचे मन प्रसन्न होते, मानवी मन आनंदित होते, कारण आमच्या संपूर्ण आर्थिक उलाढालीचा केंद्र बिंदू पाऊस आहे आणि त्यावर चालणारी शेती आहे.

कधी कधी असे आजार येतात की आम्हाला जन्मभर पश्चाताप करावा लागतो. पण जर आपण जागरुक राहिलो, सतर्क राहिलो, प्रयत्नशील राहिलो तर त्यातून वाचण्याचे मार्ग सोपे होतात. आता डेंग्युचे उदाहरण घेऊ. डेंग्यूपासून बचाव करता येतो. थोडे स्वच्छतेकडे लक्ष केंद्रित केले, थोडे जागरुक, सतर्क राहिलो आणि सुरक्षित राहण्याचा प्रयत्न केला तर हे शक्य आहे. मुलांकडे विशेष लक्ष द्यावे आणि आता असा विचार करु नका की, गरीबांच्या वस्तीतच आजार होतात. डेंग्यु सुखी-समाधानी भागात पहिल्यांदा येतो. हे आपण समजून घेतले पाहिजे. आपण टी.व्ही.वर जाहिराती बघता, परंतु आपण कधी कधी कृतीच्या संदर्भात थोडे उदासिन असतो. सरकार, हॉस्पिटल, डॉक्टर, हे तर आपले काम करतीलच, परंतु आपण पण आपल्या घरात, आपल्या विभागात, आपल्या परिवारात डेंग्युचा प्रवेश होऊ नये, यासाठी, पाण्यापासून कोणताही आजार न होण्यासाठी, जागरुक राहिले पाहिजे, अशी मी आपल्याला विनंती करतो.

आणखी एका संकटाकडे प्रिय देशवासीयांनो, आपले लक्ष वेधून घेऊ इच्छितो. आज जीवन खूप वेगवान झाले आहे, सतत धावपळीचे झाल्यामुळे आम्हाला आमच्या बद्दल, स्वत:बद्दल विचार करायला वेळच मिळत नाही. आजारी पडलो, तर वाटते लवकरात लवकर बरे व्हावे आणि त्यासाठी ॲन्टीबायोटिक म्हणजे प्रतिजैविक घेतली जातात. तुम्हाला त्यामुळे तात्पुरते बरे वाटेल, परंतु डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय येता-जाता ॲन्टीबायोटिक घेण्याची सवय खूप गंभीर संकट निर्माण करु शकेल, अशी ॲन्टीबायोटिक घेणे बंद करा. डॉक्टर जोपर्यंत लिहून देत नाहीत तोपर्यंत ती घेणे टाळा. आपण शॉर्टकटच्या मार्गाने चालू नये. कारण ह्यामुळे नवीन संकटे निर्माण होतात. कोणतीही वाट्टेल ती ॲन्टीबायोटिक वापरल्यावर रुग्णाला थोडा, क्षणिक फायदा होईल, परंतु आपल्या शरीराला ह्या औषधाची सवय लागेल आणि मग शरीरामधील जीवाणूंना ह्याची सवय लागून ती औषधे पुढे निरुपयोगी ठरतील, बेकार होतील आणि मग त्याच्या विरुद्ध परत संघर्ष करावा लागेल, नवीन आजारांना तोंड द्यावे लागेल. मग त्यासाठी नवीन औषधे बनवणे, शोध लावणे, ह्यामध्ये अनेक वर्षे जातील आणि तोपर्यंत हे नवीन आजार नवीन अडचणी निर्माण करतील ह्यासाठी जागरुक रहाणे आवश्यक आहे.

डॉक्टरने सांगितले पंधरा गोळ्या घ्या, पाच दिवसात घ्यायच्या आहेत, मी आग्रहाने सांगतो डॉक्टरांनी जितके दिवस गोळ्या घ्यायला सांगितल्या तितके दिवस घ्या. त्या गोळ्यांचा कोर्स पूरा करा. अर्धवट सोडला तरी सुद्धा त्या जीवाणूंना फायदा होईल, आवश्यकतेपेक्षा जास्त घेतला तरीसुद्धा जीवाणूंना फायदा होईल म्हणून जितक्या दिवसात गोळ्या घेण्याचा कोर्स ठरला आहे. तो पुरा करणे जरुरी आहे, तब्येत ठीक झाली, तरी पण तो कोर्स पूर्ण करणे जरुरीचे आहे. आता तब्येत ठीक झाली आता गोळ्यांची गरज नाही, जर आपण असे केले, तर जीवाणू ताकदवान होतील. जे जीवाणू टी.बी. आणि मलेरिया पसरवतात, त्यांच्यामध्ये वेगाने असे काही बदल होत आहेत की, त्यावर औषधांचा परिणामच होत नाही. डॉक्टरी भाषेत त्याला ॲन्टीबायोटिक रेझिस्टन्‍स म्हणतात, ॲन्टीबायोटिकचा कसा उपयोग करायचा, त्याच्या नियमांचे पालन केले पाहिजे. सरकार ॲन्टीबायोटिक रेझिस्टन्स रोखण्यासाठी तयार आहे आणि आपण बघितले असेल, हल्ली ॲन्टीबायोटिक जी औषधे विकली जातात, त्याच्यावर जो पत्ता असतो, त्यावर एक लाल रेघेने आपल्याला सावध केले जाते, जागरुक केले जाते, त्यावर तुम्ही जरुर लक्ष द्या.

आता आरोग्याचा विषय निघालाय म्हणून सांगतो. आपल्या देशात गर्भावस्थेत ज्या माता आहेत त्यांच्या आयुष्याची चिंता कधी-कधी खूप सतावते. आपल्या देशात दरवर्षी जवळ जवळ तीन कोटी महिला गर्भवती होतात, परंतु काही महिला प्रसुतीच्या वेळी मरण पावतात, कधी आईचा मृत्यू होतो, तर कधी बालकाचा आणि काही वेळेला आई आणि बालक दोघेही दगावतात.

मागील दशकात मातेच्या अकस्मात मृत्युदरात घट झाली आहे, परंतु आजही खूप मोठ्या प्रमाणात गर्भवती मातांचा जीव वाचू शकत नाही. गर्भावस्था असताना रक्ताचे प्रमाण कमी असणे, प्रसुतीच्या वेळी होणारे संक्रमण, उच्च रक्तदाब, न जाणो कोणकोणत्या अडचणी त्यांचे जीवन उध्वस्त करतात. ह्या गोष्टी लक्षात ठेवून भारत सरकारने नवीन अभियान सुरु केले आहे. त्याचे नाव आहे “प्रधानमंत्री सुरक्षित मातृत्व अभियान”. ह्या अभियानाद्वारे दर महिन्याच्या नऊ तारखेला गर्भवती महिलेची सरकारी आरोग्य केंद्रात नि:शुल्क तपासणी केली जाईल. एकही पैसा खर्च न करता सरकारी हॉस्पिटलमध्ये नऊ तारखेला हे काम केले जाईल. मी प्रत्येक गरीब कुटुंबाला आग्रह करत आहे की सर्व गर्भवती मातांनी नऊ तारखेला या सेवेचा लाभ घ्यावा, त्यामुळे नवव्या महिन्यापर्यंत पोहोचेपर्यंत काही अडचण आली, तर सुरुवातीलाच त्यावर उपाय करता येईल. आई आणि बालक या दोघांचे आयुष्य वाचण्यासाठी मी स्त्री रोग तज्ञांना आवाहन केले की तुम्ही 9 तारखेला गरीब मातांसाठी मोफत सेवा देऊ शकत नाही का? माझे डॉक्टर बंधू-भगिनी एका वर्षातले बारा दिवस गरीबांसाठी देऊ शकत नाहीत का? हजारो असे डॉक्टर्स आहेत, त्यांनी माझ्या सांगण्याला, आवाहनाला मान देऊन काम पुढे नेले तशी पत्रे लिहिली. हजारो असे डॉक्टर्स असे आहेत की, ज्यांनी माझे म्हणणे मानले. परंतु भारत इतका मोठा देश आहे, लाखो डॉक्टर या अभियानात जोडले गेले पाहिजेत, मला विश्वास आहे, जरुर जोडले जातील.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, हवामान बदल, ग्लोबल वॉर्मिंग, पर्यावरण यांची चिंता संपूर्ण जग आज करत आहे. देशात आणि जगात सामुहिक स्वरुपात याची चर्चा होत आहे. भारताने फार पुर्वीपासून ह्या गोष्टीला महत्त्व दिले आहे. कुरुक्षेत्रातील युद्धात भगवान श्रीकृष्ण वृक्षासंबंधी चर्चा करतात, युद्धाच्या मैदानात देखील झाडांबद्दल चर्चा, चिंतन करणे याचा अर्थ ह्याचे महात्म्य किती मोठे आहे, ह्याचा आपण अंदाज करु शकता. गीतेत भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात.

‘अश्वत्थ: सर्व वृक्षाणां’ म्हणजे सर्व वृक्षात मी पिंपळ आहे. शुक्राचार्य नीतीत म्हटले आहे – ‘नास्ति मूलं अनौषधं’- अशी कोणतीही वनस्पती नाही, ज्यात औषधी गुण नाही. महाभारतातील अनुशासन पर्वात – त्यामध्ये तर मोठी सविस्तर चर्चा केली आहे आणि महाभारतातील अनुशासन पर्वात सांगितले गेले आहे – ‘जो वृक्ष लावतो, त्याच्यासाठी वृक्ष अपत्याप्रमाणे असतो, ह्यात संशय नाही. जो वृक्षाचे दान करतो, त्याला वृक्ष अपत्याप्रमाणे परलोकात देखील सांभाळतात’. ह्यासाठी आपल्या कल्याणाची इच्छा असलेल्या माता-पित्यांनी चांगले वृक्ष लावावे आणि त्यांचा अपत्याप्रमाणे सांभाळ करावा. आमच्या शास्त्रात, गीता असो, शुक्राचार्य नीती असो, महाभारतातील अनुशासन पर्व असो हेच सांगितलेले आहे. परंतु आजच्या पिढीतही असे काही लोक असतात जे या आदर्शांचे पालन करतात, आचरणात आणतात. काही दिवसापूर्वी पुण्यामधील एक मुलगी सोनलचे उदाहरण माझ्या लक्षात आले आणि ते उदाहरण माझ्या मनाला स्पर्श करुन गेले. महाभारतातील अनुशासन पर्वात सांगितले आहे की, वृक्ष परलोकात देखील मुलाची जबाबदारी पार पाडतात. सोनलने जणू फक्त आपल्या आई-वडिलांची नाही, तर संपूर्ण समाजाची इच्छा पूर्ण करण्याचा जणू विडा उचलला आहे.

महाराष्ट्रातील पुण्यातील जुन्नर तालुक्यात नारायणपूर गावातील एक शेतकरी खंडू मारुती महात्रे ह्यांनी आपली नात सोनलचे लग्न वेगळ्या प्रेरणादायी प्रकाराने केले. महात्रेजींनी काय केले, सोनलच्या लग्नात आलेले सर्व नातेवाईक, पाहुणे आले होते, ह्या सर्वांना ‘केसर आंब्याचं’ रोपटं भेटीच्या स्वरुपात दिले आणि सोशल मिडियावर त्याचा फोटो पाहिल्यावर, मी चकित झालो, लग्नात वऱ्हाडी दिसत नसून झाडेच झाडे दिसत होती. मनाला स्पर्श करणारे दृश्य त्या फोटोत होते. सोनल स्वत: शेतीविषयक पदवीधर आहे, ही कल्पना तिला सुचली आणि लग्नात आंब्यांची रोपं भेट देणे, निसर्गा विषयीचे प्रेम यामध्ये उत्तमपणे प्रकट झाले आहे.

सोनलचे लग्न जणू निसर्गप्रेमाची अमरगाथा बनलंय. मी सोनल आणि म्हात्रे यांच्या अभिनव प्रयोगासाठी त्यांचे अभिनंदन करतो आणि असे प्रयोग अनेकजण करतात. मला आठवतय मी जेव्हा गुजरातमध्ये मुख्यमंत्री होतो, तेव्हा अंबामातेच्या मंदिरात भाद्रपद महिन्यात मोठया प्रमाणात पदयात्री येतात, तेव्हा एका समाजसेवी संघटनेने ठरवले की जे मंदिरात येतील त्यांना प्रसाद म्हणून एक रोप दयायचे आणि सांगायचे हा माताजीचा प्रसाद आहे, या झाडालाआपल्या गावात घरी गेल्यावर लावा. वाढवा, त्याची काळजी घ्या माता तुम्हाला आशिर्वाद देईल, लाखे पदयात्री आले, लाखो झाडे वाटली गेली त्यावर्षी ! मंदिरांनी सुध्दा वर्षा ऋतूत रोपे वाटण्याची परंपरा सुरु करावी. वृक्षारोपण हे सहजपणे जनआंदोलन बनू शकते.

मी शेतकरी बंधूना सतत सांगतो की, आपण आपल्या शेताच्या किनाऱ्यावर बांध घातल्यामुळे जमिनीचे नुकसान करतो, त्या जागी बांधाच्या ऐवजी आपण टिम्बर म्हणजे लाकडाची शेती करु शकतो का ? आज भारतात घर बनवण्यासाठी, लाकडी सामान बनवण्यासाठी कित्येक करोडो रुपयाचे इमारती, लाकूड परदेशातून आणावे लागते. जर आपण आपल्या शेताभोवती, कडेला असे वृक्ष लावले जे लाकडी सामान आणि घराच्या कामासाठी उपयोगी होतील, पंधरा-वीस वर्षानंतर सरकारच्या परवानगीने त्याला कापून विकूही शकतो, आपल्‍याला उत्पन्नाचे नवीन साधन यामुळे मिळू शकते, आणि भारताला लाकूड आयात करण्यापासून आपण वाचवू शकता. गेल्या काही दिवसात अनेक राज्यात वातावरणाचा ऋतुमानाचा उपयोग करुन खूप मोहिमा राबवल्या गेल्या, भारत सरकारने एक CAMPA (कॅम्पा) कायदा नुकताच संमत केला आहे, जवळजवळ चाळीस हजार कोटी रुपयांपेक्षा जास्त निधी वृक्षारोपणासाठी राज्यांकडे जाणार आहे. मला सांगितले गेले की महाराष्ट्र सरकारने एक जुलैला संपूर्ण राज्यात सव्वा दोन कोटी झाडे लावली आणि पुढच्यावर्षी तीन कोटी झाडे लावण्याचा संकल्प केला आहे. सरकारने एक मोठे जन आंदोलन उभे केले आहे. राजस्थान, मरु-भूमि मोठा वन-महोत्सव केला आणि पंचवीस लाख झाडे लावण्याचा संकल्प केला आहे. राजस्थानात पंचवीस लाख झाडे ही लहान गोष्ट नाही. ज्यांना राजस्थानची भूमी माहीत आहे, त्यांना हे कळू शकते की, किती मोठा विडा उचलला आहे त्यांनी ! आंध्रप्रदेशानेही 2029 पर्यंत 50 टक्के हरितक्षेत्र वाढवण्याचा निर्णय घेतला आहे. केंद्र सरकारने जे ‘Green India Mission’ सुरु केले आहे “हरित भारत संकल्प” सुरु केला आहे त्यात रेल्वेने देखील हे काम सुरु केले आहे. गुजरातमध्येसुध्दा वन महोत्सवाची उज्वल परंपरा आहे. यावर्षी गुजरातमध्ये “आम्रवन, एकता वन, शहीद वन असे अनेक प्रकल्प वनमहोत्सवाअंतर्गंत हाती घेतले आणि कोटयावधी वृक्ष लावण्याचे अभियान चालवले आहे. मी सर्वच राज्यांचा उल्लेख करु शकत नाही पण सर्वजण प्रशंसेस पात्र आहेत.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, काही दिवसांपूर्वी मला दक्षिण आफ्रिकेला जाण्याची संधी मिळाली. हा माझा तिथला पहिला प्रवास होता. जेव्हा परदेश दौरा असतो, तेव्हा आंतरराष्ट्रीय धोरण व्यापाराबद्दल बोलणी होतात सुरक्षेसंबंधी चर्चा होते, काही सामंजस्य करार हे तर होणारच असतात. परंतु माझ्यासाठी दक्षिण आफ्रिकेचा प्रवास जणू एक प्रकारे तीर्थयात्राच होती. दक्षिण आफ्रिका म्हटले की महात्मा गांधी, नेल्सन मंडेला यांची आठवण होणे स्वाभाविकच आहे. जगात अहिंसा, प्रेम, क्षमा हे शब्द कानावर पडतात तेव्हा गांधी आणि मंडेला हयांचे चेहरे आमच्‍या समोर येतात. माझ्या दक्षिण आफ्रिकेच्या प्रवासा दरम्यान फिनिक्स सेटलमेंट येथे गेलो होतो, महात्मा गांधीचे निवासस्थान सर्वोदयच्या रुपात ओळखले जाते. महात्मा गांधींनी ज्या गाडीने प्रवास केला होता. जो प्रवास म्हणजे मोहनदास ते महात्मा गांधी अशा रुपांतराचे बीजारोपण होते. त्या रेल्वे प्रवासाचे सद्‌भाग्य मला प्राप्त झाले. परंतु मी जी गोष्ट सांगू इच्छितो की मला यावेळी अशा महान व्यक्तींना भेटण्याची संधी मिळाली ज्यांनी समानता, समान संधी यासाठी आले तारुण्य समाजासाठी खर्च होते नेल्सन मंडेलांच्या खांदाला खांदा कथाडा, लालू चिबा, जॉर्ज बेजोस, रोनी कासरिल्स ह्या महान व्यक्तींचे दर्शन घेण्याचा योग आला. मूळ भारतीय परंतु जिथे गेले, तिथलेच झाले. ज्यांच्यात रहात होते, त्यांच्यासाठी प्राणांचे मोल द्यायला तयार झाले. किती मोठी ताकद! जेव्हा मी त्यांच्याशी बोलत होतो, त्यांचे तुरुंगातील अनुभव ऐकत होतो, तेव्हा कुणाबद्दल कटुता नाही, द्वेष नाही, त्यांच्या चेहऱ्यावर इतकी मोठी तपश्चर्या केल्यानंतरही देणे-घेणे-बनणे कोणताही भाव त्यांच्या चेहऱ्यावर नव्हता. एक प्रकारे कर्तव्यभाव, गीतेमध्ये कर्तव्य लक्षण दाखवले आहे. तो भाव साक्षात रुपात त्यांच्यामध्ये दिसत होता. त्यांची भेट सदैव माझ्या स्मरणात राहील. ‘समानता आणि समान संधी’ कोणताही समाज आणि सरकार यांच्यासाठी इतका मोठा मंत्र नाही. समभाव आणि ममभाव हे दोन मार्ग आपल्याला उज्वल भवितव्याकडे घेऊन जातात. आपण सर्व चांगल्या आयुष्याची आशा करतो, मुलांचे चांगले भविष्य इच्छितो, प्रत्येकाच्या गरजा भिन्नभिन्न असतात, अग्रक्रम वेगवेगळे असतात, परंतु रस्ता एकच असतो आणि तो आहे विकासाचा, समानतेचा, समान संधीचा, समभाव, ममभाव याचा! या, आपण ह्या भारतीयांबद्दल अभिमान बाळगू या, ज्यांनी दक्षिण आफ्रिकेत जीवनाचा हा मूलमंत्र आपल्या जगण्यातून दाखवला.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, मी शिल्पी वर्माचा आभारी आहे. त्यांनी मला संदेश दिला आहे आणि त्यांनी व्यक्त केलेली चिंता स्वाभाविक आहे. त्यांनी मला एका घटनेची माहिती दिली.

“पंतप्रधानजी, मी बंगलूरुहून शिल्पी वर्मा बोलत आहे. मी काही दिवसापूर्वी वर्तमानपत्रात एक लेख वाचला होता की, एका महिलेने फसवून आणि खोट्या ई-मेलमुळे अकरा लाख रुपये गमावले आणि आत्महत्या केली. एक महिला म्हणून मला ह्याचे फार दु:ख झाले. मला याबाबत तुमचे विचार जाणून घ्यायचे आहेत. ही गोष्ट सगळ्यांना माहित आहे की, आपल्या मोबाईलवर, ई-मेलवर आपल्याला मोह पाडणाऱ्या गोष्टी कळतात, तर मोह पाडणारे संदेश येतात की, तुम्हाला इतक्या रकमेचे बक्षीस लागले आहे, तुम्ही इतके पैसे द्या आणि इतके रुपये घेऊन जा. काही लोक मोहात पडून तर, काही लोभाने फसवले जातात. हे तंत्रज्ञानाद्वारे फसवणुकीचे प्रकार जगभर पसरत आहेत. तंत्रज्ञानाचे अर्थव्यवस्थेत फार मोठे योगदान आहे, तेव्हा त्याचे दुरुपयोग करणारेही या मैदानात उतरले आहेत. एक निवृत्त व्यक्ती, ज्यांना आपल्या मुलीचे लग्न करायचे होते आणि घरपण बांधायचे होते. एके दिवशी त्याला एसएमएस आला की, परदेशातून त्यांच्यासाठी एक किमती भेटवस्तू आली आहे, ती घेण्यासाठी, कस्टम ड्युटीच्या रुपाने 2 लाख रुपये एका बँकेच्या खात्यात भरावे लागतील. ह्या सज्जन माणसाने कोणताही विचार न करता आपली आयुष्यभराची कमाई, आपल्या कष्टाच्या कमाईतले 2 लाख रुपये त्या अनोळखी माणसाला पाठवले, नुसता एसएमएस आल्यावर आणि काही क्षणात त्यांना कळले आपण फसवले गेलो आहोत. आपणही कधीकधी मोहात पडतो. इतक्या आकर्षक पद्धतीने पत्र लिहिले जाते की, आपल्याला वाटते ते खरे पत्र आहे. कुठले तरी खोटे लेटर पॅड बनवून पत्र पाठवले जाते. तुमचा क्रेडिट कार्ड नंबर, डेबिट कार्ड नंबर मिळवतात आणि तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून तुमचे बँकेतले खाते लुटले जाते. ही नव्या पद्धतीची फसवणूक, डिजिटल फसवणूक आहे. मला असे वाटते की, आपण ह्या मोहापासून सावध राहिले पाहिजे, जागरुक राहिले पाहिजे, जर अशी खोटी बातमी आली, तर आपल्या मित्र-मंडळात सांगितली पाहिजे, त्यांना थोडे जागरुक केले पाहिजे. शिल्पी वर्मा यांनी एक चांगली गोष्ट माझ्या लक्षात आणून दिली. असे अनुभव तुम्हा सर्वांना येत असतील, पण कदाचित तुम्ही इतक्या गंभीरतेने बघत नसाल. परंतु मला वाटते याकडे गंभीरतेने बघितले पाहिजे.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, सध्या संसदेचे सत्र चालू आहे, त्या संसद सत्राच्या दरम्यान मला अनेक लोकांना भेटण्याची संधी मिळाली. आपले खासदार महोदय आपआपल्या विभागातून लोकांना आणतात, भेटवतात, आपल्या विषयी ते सांगतात, आपल्या अडचणी सांगतात. परंतु मला या दिवसात एक सुखद अनुभव आला. अलिगडचे काही विद्यार्थी माझ्याकडे आले. मुला-मुलींचा उत्साह बघण्यासारखा होता, स्वत: बरोबर एक मोठा अल्‍बम घेऊन आले होते. त्यांच्या चेहऱ्यावर खूप आनंद होता. अलिगडचे खासदार त्यांना घेऊन आले होते. त्यांनी मला काही फोटो दाखवले. त्यांनी अलिगड रेल्वे स्टेशनचे सुशोभिकरण केले आहे. स्टेशनवर कलात्मक चित्रे काढली आहेत, रंगवली आहेत. इतकेच नव्हे गावात ज्या प्लॅस्टीकच्या बाटल्या, तेलाचे डबे जे कचऱ्यात सापडतात त्यांना शोधून-शोधून एकत्र केले आणि त्यात माती भरुन त्यात झाडे लावली आणि बगीचा फुलवला आणि रेल्वे स्टेशनवर प्लॅस्टीकच्या बाटल्यांचे ‘व्हर्टीकल गार्डन’ बनवून त्याला वेगळे रुप दिले. तुम्ही अलिगडला जरुर जा आणि हे स्टेशन जरुर बघा. हिंदुस्थानातून कित्येक स्टेशनवरुन माझ्याकडे अनेक बातम्या येत आहेत की, स्थानिक लोकांनी रेल्वे स्टेशनच्या भिंतींवर आपल्या विभागाची ओळख दाखवणारी चित्रे काढली आहेत, एक नवेपणा त्यामध्ये जाणवतो. लोकांच्या सहभागामुळे बदल घडवून आणता येतो, ह्याचे हे उदाहरण आहे. देशात अशाप्रकारे काम करणाऱ्या सर्वांना धन्यवाद, अलिगडच्या माझ्या साथीदारांचे विशेष अभिनंदन.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, वर्षाऋतुबरोबर आपल्या देशात सणांचाही ऋतू असतो. मेळे लागतील, मंदिरात, तीर्थक्षेत्रांमध्ये उत्सव साजरे केले जातात. तुम्ही सुद्धा घरात आणि घराबाहेर या उत्सवांशी जोडले जात असाल. रक्षाबंधन आपल्या कडचा विशेष महत्त्वाचा सण आहे. मागील वर्षाप्रमाणे ह्यावर्षीही रक्षाबंधनच्या सणाला आपल्या देशाच्या माता-भगिनींना आपण ‘प्रधानमंत्री सुरक्षा विमा योजना’ किंवा ‘जीवन ज्योती विमा योजना’ भेट म्हणून देऊ शकत नाही का? विचार करा, बहिणीला अशी भेट द्या की, ज्यामुळे तिच्या आयुष्याला खरीखुरी सुरक्षितता मिळेल. इतकेच नव्हे तर, आपल्या घरात जेवण बनवणारी महिला असेल, आपल्या घराची साफसफाई करणारी कोणी महिला असेल, गरीब आईची मुलगी असेल, त्यांना या रक्षाबंधनाच्या सणाला ‘सुरक्षा विमा योजना’ किंवा ‘जीवन ज्योती विमा योजना’ आपण भेट देऊ शकता. हीच तर सामाजिक सुरक्षा असून, हाच रक्षाबंधनाचा खरा अर्थ आहे.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, आपल्या पैकी खूप लोक असे आहेत, ज्यांचा जन्म स्वातंत्र्यांनंतर झाला आणि मी या देशाचा पहिला पंतप्रधान आहे, ज्याचा जन्म स्वतंत्र हिंदुस्थानात झाला आहे. 8 ऑगस्ट ‘भारत छोडो चळवळीला’ प्रारंभा झाला. हिंद छोडो, भारत छोडो ह्याला 75 वर्षे पूर्ण होत आहेत आणि 15 ऑगस्टला स्वातंत्र्याला 70 वर्षे होत आहेत. आपण स्वातंत्र्याचा आनंद, तर घेतच आहोत. स्वतंत्र नागरिक होण्याचा अभिमानही बाळगत आहोत. परंतु हे स्वातंत्र्य मिळवून देणाऱ्या शूरांचे स्मरण करण्याची वेळ आहे. हिंद छोडोला 75 वर्षे आणि भारताच्या स्वातंत्र्याची होणारी 70 वर्षे आपल्याला नवीन प्रेरणा देऊ शकतात, नवीन उत्साह, आशा निर्माण करु शकतात, देशासाठी काही तरी करण्याच्या संकल्पासाठी ही संधी असू शकते. संपूर्ण देश स्वातंत्र्याच्या रंगात रंगून जाईल. चारही बाजूंनी स्वातंत्र्यांचा गंध पुन्हा एकदा जाणवायला लागेल, असे वातावरण आपण सर्वजण निर्माण करु. स्वातंत्र्याचे पर्व हा काही सरकारी कार्यक्रम नाही, तो देशवासीयांचा झाला पाहिजे. दिवाळीप्रमाणे हा आपला उत्सव झाला पाहिजे. मी अशी आशा व्यक्त करतो, आपणही देशभक्तीच्या प्रेरणेशी जोडणारे, काहीतरी चांगले कार्य कराल. त्याचा फोटो ‘नरेंद्र मोदी ॲप’वर जरुर पाठवा, देशात एक वेगळे वातावरण बनवा.

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो, 15 ऑगस्टला लाल किल्ल्यावरुन मला देशातील जनतेशी संवाद साधण्याचे सद्‌भाग्य मिळते. ही एक परंपरा आहे. तुमच्या मनातही काही गोष्टी असतील, तुमची अशी इच्छा असेल, त्या गोष्टी लाल किल्ल्यावरुन प्रखरतेने मांडल्या जाव्यात. मी आपल्याला निमंत्रण देतो. तुमच्या मनात जे विचार येत असतील, आपल्याला वाटत असेल की, आपला प्रतिनिधी या नात्याने, आपल्या प्रधान सेवकाच्या रुपाने मला लाल किल्ल्यावरुन ते सांगितले पाहिजे, तर तुम्ही मला जरुर लिहून पाठवा, काही सुचवा, सल्ला द्या नवीन विचार द्या. मी तुमचे मनोगत, देशवासीयांपर्यंत पोहोचवण्याचा प्रयत्न करेन आणि माझी अशी ही इच्छा नाही की लाल किल्ल्यावरुन जे बोलले जाईल ते फक्त पंतप्रधानांचे असावे, तर लाल किल्ल्यावरुन जे बोलले जाईल ते सव्वाशे कोटी देशवासीयांच्या मनातले असेल. तुम्ही जरुर मला काही-ना-काही पाठवा. तुम्ही ‘नरेंद्र मोदी ॲप’ वर पाठवू शकता किंवा ‘mygov.in’वर पाठवू शकता. सध्या तंत्रज्ञानाच्या मार्गाने हे इतके सहज आहे की, जे काही पाठवायचे आहे ते थेट माझ्याकडे पाठवू शकता. मी आपल्याला निमंत्रण देतो आहे. चला या, स्वातंत्र्यासाठी बलिदान केलेल्या वीरांचे पुण्यस्मरण करुया, भारतासाठी आयुष्य वेचणाऱ्या महापुरुषांना आठवू या आणि देशासाठी काही करण्याचा संकल्प करुन पुढे जाऊ या.

खूप-खूप शुभेच्छा.

खूप-खूप-धन्यवाद.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, नमस्कार. आज सकाळी सकाळी दिल्लीमधील तरुणांबरोबर काही काळ राहण्याची संधी मला मिळाली आणि मी असे मानतो की येणाऱ्या पुढील दिवसात संपूर्ण देशात खेळाचा रंग, प्रत्येक तरुणाला उत्साह आणि आशेच्या रंगात रंगवून टाकेल. आपल्या सर्वांना माहित आहे की काही दिवसातच संपूर्ण जगात सगळयात मोठा खेळाचा महाकुंभ होणार आहे. “रिओ” हे नाव आमच्या कानात वारंवार गुंजणार आहे. संपूर्ण दुनिया खेळणार आहे, या दुनियेतील प्रत्येक देश आपल्या खेळाडूंच्या कामगिरीवर बारीक लक्ष ठेवत असेल, तुम्हीही लक्ष ठेवाल. आपल्या आशा अपेक्षा खूपच असतील, पंरतु रिओमध्ये जे खेळायला गेले आहेत, त्या खेळाडूंचा आत्मविश्वास उत्तुंग करण्याचे काम देशामधील सव्वाशे कोटी जनतेचे आहे. आज दिल्लीमध्ये भारत सरकारने “रन फॉर रिओ”, “खेळा आणि जगा”, “खेळा आणि आनंदी व्हा” याचे आयोजन केले आहे. आपणही येत्या काही दिवसात जिथे असू तिथून, आपल्या खेळाडूंना प्रोत्साहन देण्यासाठी काही ना काहीतरी केले पाहिजे. ऑलिम्पिकपर्यंत जो खेळाडू पोहचतो, तो कठोर परिश्रम केल्यानंतरच तिथे पोहचतो. ही एक प्रकारची कठोर तपश्चर्या आहे. खाण्याची कितीही आवड असो, पण त्याला सर्व सोडावे लागते. थंडीमध्ये झोप घेण्याची इच्छा असेल, तरीही अंथरुण सोडून धावावे लागते आणि नुसते खेळाडू नाही, त्यांचे आई-वडिल देखील. त्यांच्या मनशक्तीमुळेच मुलांना पाठबळ मिळते त्यासाठी ते आपली ताकद खर्च करतात. खेळाडू एका रात्रीत बनत नाहीत, एका मोठया तपश्चर्येनंतर बनतात. जिंकणे आणि हरणे महत्वपूर्ण आहेत, परंतु त्याचबरोबर त्या खेळापर्यंत पोहचणे, हे त्याच्यापेक्षा जास्त महत्त्चपूर्ण आहे, आणि म्हणून आपण सर्व देशवासी रिओ ऑलम्पिकसाठी गेलेल्या सर्व खेळाडूंना शुभेच्छा, शुभकामना देऊ. आपल्यातर्फे मी देखील हे काम करायला तयार आहे, या खेळाडूंना तुमचा संदेश पोहचवण्यासाठी हा देशाचा पंतप्रधान पोस्टमन बनायला तयार आहे.

तुम्ही मला “नरेंद्र मोदी ॲप”वर खेळाडूंची नावे शुभेच्छा पाठवा, मी आपल्या शुभेच्छा त्यांना पोहचवीन मी पण सव्वाशे कोटी नागरिकांप्रमाणे एक नागरिक आहे, देशवासी आहे, एक नागरिक या नात्याने या खेळांडूचे मनोधैर्य उत्साह वाढविण्यासाठी आपल्याबरोबर आहे. चला, आपण सर्व येणाऱ्या दिवसात एकेका खेळाडूचा प्रत्येक खेळाडूचा गौरव करु शकतो, त्यांच्या प्रयत्नांना दाद देवू शकतो. ते अवश्य करुया. आज मी हे रिओ ऑलिम्पिकबद्दल बोलत आहे, एक कविता प्रेमी – पंजाब केंद्रीय विश्वविद्यालयातील विद्यार्थी सुरज प्रकाश उपाध्याय याने एक कविता पाठवली आहे. आपल्यापैकी अनेकजण कवि असतील, ज्यांनी कविता लिहिलेल्या असतील, कदाचित कविता लिहितीलही, काही लोक त्या स्वरबध्दही करतील, प्रत्येक भाषेत करतील, परंतु सुरजने जी कविता मला पाठवली आहे ती तुमच्यासोबत शेअर करत आहे.

“खेळाची ललकार सुरु झाली,

खेळाची ललकार सुरु झाली, स्पर्धेलाही बहार आली,
खेळाच्या या महाकुंभामध्ये, रिओच्या तालामध्ये,

खेळाच्या या महाकुंभात, रिओच्या तालामध्ये,

भारताची अशी सुरुवात होऊ दे,

भारताची अशी सुरुवात होऊ दे, सुवर्ण, रौप्य, कास्य पदकांची बरसात होऊ दे.

भारताची अशी सुरुवात होऊ दे, सुवर्ण, रौप्य, कास्य पदकांची बरसात होऊ दे

आता आम्हाला संधी आहे, तशीच आमची तयारी असू दे.

आमची दृष्टी, सुवर्ण पदकावर असू दे, मात्र पदक हुकले तरी

पदक हुकले तरी तुम्ही निराश होऊ नका.

कोटयावधी हृदयाची तुम्ही “शान” आहात, आपल्या खेळाची देखील “जान” आहात.

असे किर्तीमान व्हा, रिओमध्ये आपला ध्वज फडकवा,

रिओ मध्ये ध्वज फडकवा !

सूरजजी, आपल्या भावना मी आपल्या सर्व खेळाडूंना अर्पित करतो आणि माझ्यातर्फे, सव्वाशे कोटी देशवासियांतर्फे रिओमध्ये हिंदुस्थानचा झेंडा फडकवण्यासाठी खूप खूप शुभकामना, देत आहे.

अंकित या तरुणाने मला माजी राष्ट्रपती अब्दुल कलामजी यांच्‍या पुण्यतिथीचे स्मरण करुन दिले आहे. संपूर्ण देशाने आणि जगाने त्यांना श्रध्दांजली वाहिली, परंतु जेव्हा जेव्हा अब्दुल कलामजींचे नाव येते तेव्हा सायन्स, टेक्नॉलॉजी, मिसाईल हे शब्द येतात आणि भावी समर्थ भारताचे चित्र डोळयासमोर येते आणि म्हणून अंकित यांनी लिहिले आहे की तुमचे सरकार अब्दुल कलामजीचे स्वप्न साकार करण्यासाठी काय करत आहे ? तुमचे म्हणणे बरोबर आहे अंकीतजी ! येणारे युग हे टेक्नॉलॉजी ड्रिव्हन आहे आणि टेक्नॉलॉजी सगळयात जास्त चंचल आहे. दररोज टेक्नॉलॉजी बदलत आहे, प्रत्येक दिवशी ती नवे रुप धारण करते, प्रत्येक दिवशी नवीन प्रभाव, सामर्थ्य निर्माण करत आहे, ती सतत बदलत राहाते. आपण टेक्नॉलॉजीला बंदिस्त करु शकत नाही, पकडू शकत नाही. तुम्ही तिला पकडायला जाल, तर दुसरीकडे दूर कुठेतरी वेगळया रंग रुपात ती सजलेली दिसते. आणि आम्हाला तिच्याबरोबर जायचे आहे किंवा तिच्याही पुढे जायचे असेल, तर आपल्याला रिसर्च म्हणजे संशोधन आणि इनोव्हेशन म्हणजे नवनिर्मिती केली पाहिजे आणि या दोन्ही गोष्टी टेक्नॉलॉजीचा प्राण आहेत आत्मा आहेत. जर संशोधन, नवनिर्मिती नसतील तर ज्याप्रमाणे साचलेले पाणी दुर्गंधी निर्माण करते त्याचप्रमाणे तंत्रज्ञान देखील एक ओझे बनून राहाते. जर आपण संशोधन, नवनिर्मितीशिवाय जुन्या तंत्रज्ञानाच्या भरवशावर जगत राहिलो तर आपण या दुनियेत, बदलत्या युगात कालबाहय होऊन जाऊ यासाठी नवीन पिढीमध्ये विज्ञानाचे आकर्षण, टेक्नॉलॉजीसाठी संशोधन आणि नवनिर्मिती याची गोडी निर्माण करण्यासाठी सरकारने काही पावले उचलली आहेत आणि म्हणून मी म्हणतो let us aim to innovate म्हणजे नवनिर्मितीचे ध्येय ठेवा. आणि मी let us aim to innovate म्हणतो, तर माझ्या AIM चा अर्थ आहे. ‘Atal Innovation Mission’ला प्राधान्य दिले जात आहे, प्रोत्साहन दिले जात आहे. अशीही एक इच्छा आहे की AIM तर्फे ‘Atal Innovation Mission’ तर्फे संपूर्ण देशात एक “इको-सिस्टिम” तयार झाली पाहिजे, संशोधन प्रयोगशीलता, उद्योजकता असे चक्र सुरु व्हायला हवे. त्यामुळे नवीन रोजगार मिळण्याची शक्यता वाढेल, नवीन रोजगार निर्माण होतील. आपल्या देशामधील मुलांना याबरोबर जोडण्याची आवश्यकता आहे, आणि यासाठी भारत सरकारने “अटल टिंकरिंग लॅब्ज (‘Atal Tinkering Labs) चे आयोजन केले आहे. ज्या ज्या शाळेत अशी “टिंकरिंग लॅब निर्माण होईल. त्यांना 10 लाख रुपये दिले जातील आणि पाच वर्षापर्यंत त्याची काळजी घेण्याकरिता म्हणून 10 लाख रुपये दिले जातील. त्याचप्रमाणे नवनिर्मितीबरोबर इनक्युबेशन सेंटर म्हणजे नवनिर्मिती करणाऱ्यांना मदत करणारी संस्था हयांचा सगळयांशी सहज संबंध येतो. आमच्याकडे सशक्त आणि समृध्द इनक्युबेशन सेंटर म्हणजे नवनिर्मिती करणाऱ्यांना मदत करणारी संस्था असेल तर नवनिर्मितीसाठी Start up साठी, प्रयोग करण्यासाठी त्याला उत्तम स्थितीत आणण्यासाठी एक व्यवस्था तयार होईल. नवीन इनक्युबेशन सेंटर निर्माण करण्याची पण आवश्यकता आहे आणि जुन्या सेंटर्सनाही बळ देण्याची आवश्यकता आहे. आणि मी त्या Atal Incubation Centre विषयी सांगतो आहे त्यासाठी सुध्दा 10 कोटी रुपये इतकी मोठी रक्कम देण्या सरकारचा विचार आहे. तसेच दुसऱ्या बाजूला भारत अनेक समस्यांशी झुंज देत आहे. रोजच्या जीवनात आपल्याला समस्या, अडचणी दिसून येतात. आता आपल्याला तंत्रज्ञानावर आधारित उत्तर शोधावी लागतील.

आम्ही “अटल ग्रॅन्ड चॅलेजेस”तर्फे देशाच्या तरुण पिढीला आवाहन केले आहे की आपल्याला समस्या, अडचण दिसली, तर त्यासाठी टेक्नॉलॉजीच्या मार्गाने त्याचा शोध घ्या, संशोधन करा, नवनिर्मिती करा आणि आमच्याकडे घेऊन या. भारत सरकार समस्यांवर, अडचणीवर मात करणाऱ्या संशोधन केलेल्या टेक्नॉलॉजीला विशेष पुरस्कार देऊन तुम्हाला प्रोत्साहन देऊ पहात आहे आणि मला आनंद होत आहे की, लोकांना याची आवड आहे हे आम्हाला कळले ज्यावेळी आम्ही Tinkering Labs बद्दल सांगितले. जवळजवळ 13 हजारहून अधिक शाळांनी अर्ज पाठवले आणि जेव्हा Incubation Centre बद्दल सांगितले तेव्हा शैक्षणिक, अशैक्षणिक 4 हजाराहून जास्त संस्था Incubation Centre साठी पुढे आल्या. मला विश्वास आहे की अब्दुल कलामजीना खरी श्रध्दांजली संशोधन, नवनिर्मिती हीच असेल की ज्यामुळे रोजचे जीवन, त्यातील समस्यांचे निराकरण आणि त्यासाठी लागणारी टेक्नॉलॉजी हाच समस्यांतून मुक्त होण्याचा मला विश्वास आहे की अब्दुल कलामजीना खरी श्रध्दांजली संशोधन, नवनिर्मिती हीच असेल की ज्यामुळे रोजचे जीवन, त्यातील समस्यांचे निराकरण आणि त्यासाठी लागणारी टेक्नॉलॉजी हाच समस्यांतून मुक्त होण्याचा सरळ मार्ग आहे. त्यावर आमची नवीन पिढी काम करेल, त्यांचे योगदान 21 या शतकात आधुनिक भारतासाठी महत्त्वाचे असेल आणि हीच अब्दुल कलामजींना खरी श्रध्दांजली ठरेल.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, काही दिवसापूर्वी आम्‍ही दुष्काळाची चिंता करत होतो या दिवसात पावसाचा आनंद उपभोगत आहोत, तर पुरांच्या बातम्याही येत आहेत. राज्य सरकार आणि केंद्र सरकार पुरग्रस्त पिडीतांच्या मदतीसाठी खांद्याला खांदा लावून खूप काम करत आहेत.

पावसामुळे काही अडचणी असून देखील प्रत्येकाचे मन प्रसन्न होते, मानवी मन आनंदित होते, कारण आमच्या संपूर्ण आर्थिक उलाढालीचा केंद्र बिंदू पाऊस आहे आणि त्यावर चालणारी शेती आहे.

कधी कधी असे आजार येतात की आम्हाला जन्मभर पश्चाताप करावा लागतो. पण जर आपण जागरुक राहिलो, सतर्क राहिलो, प्रयत्नशील राहिलो तर त्यातून वाचण्याचे मार्ग सोपे होतात. आता डेंग्युचे उदाहरण घेऊ. डेंग्यूपासून बचाव करता येतो. थोडे स्वच्छतेकडे लक्ष केंद्रित केले, थोडे जागरुक, सतर्क राहिलो आणि सुरक्षित राहण्याचा प्रयत्न केला तर हे शक्य आहे. मुलांकडे विशेष लक्ष द्यावे आणि आता असा विचार करु नका की, गरीबांच्या वस्तीतच आजार होतात. डेंग्यु सुखी-समाधानी भागात पहिल्यांदा येतो. हे आपण समजून घेतले पाहिजे. आपण टी.व्ही.वर जाहिराती बघता, परंतु आपण कधी कधी कृतीच्या संदर्भात थोडे उदासिन असतो. सरकार, हॉस्पिटल, डॉक्टर, हे तर आपले काम करतीलच, परंतु आपण पण आपल्या घरात, आपल्या विभागात, आपल्या परिवारात डेंग्युचा प्रवेश होऊ नये, यासाठी, पाण्यापासून कोणताही आजार न होण्यासाठी, जागरुक राहिले पाहिजे, अशी मी आपल्याला विनंती करतो.

आणखी एका संकटाकडे प्रिय देशवासीयांनो, आपले लक्ष वेधून घेऊ इच्छितो. आज जीवन खूप वेगवान झाले आहे, सतत धावपळीचे झाल्यामुळे आम्हाला आमच्या बद्दल, स्वत:बद्दल विचार करायला वेळच मिळत नाही. आजारी पडलो, तर वाटते लवकरात लवकर बरे व्हावे आणि त्यासाठी ॲन्टीबायोटिक म्हणजे प्रतिजैविक घेतली जातात. तुम्हाला त्यामुळे तात्पुरते बरे वाटेल, परंतु डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय येता-जाता ॲन्टीबायोटिक घेण्याची सवय खूप गंभीर संकट निर्माण करु शकेल, अशी ॲन्टीबायोटिक घेणे बंद करा. डॉक्टर जोपर्यंत लिहून देत नाहीत तोपर्यंत ती घेणे टाळा. आपण शॉर्टकटच्या मार्गाने चालू नये. कारण ह्यामुळे नवीन संकटे निर्माण होतात. कोणतीही वाट्टेल ती ॲन्टीबायोटिक वापरल्यावर रुग्णाला थोडा, क्षणिक फायदा होईल, परंतु आपल्या शरीराला ह्या औषधाची सवय लागेल आणि मग शरीरामधील जीवाणूंना ह्याची सवय लागून ती औषधे पुढे निरुपयोगी ठरतील, बेकार होतील आणि मग त्याच्या विरुद्ध परत संघर्ष करावा लागेल, नवीन आजारांना तोंड द्यावे लागेल. मग त्यासाठी नवीन औषधे बनवणे, शोध लावणे, ह्यामध्ये अनेक वर्षे जातील आणि तोपर्यंत हे नवीन आजार नवीन अडचणी निर्माण करतील ह्यासाठी जागरुक रहाणे आवश्यक आहे.

डॉक्टरने सांगितले पंधरा गोळ्या घ्या, पाच दिवसात घ्यायच्या आहेत, मी आग्रहाने सांगतो डॉक्टरांनी जितके दिवस गोळ्या घ्यायला सांगितल्या तितके दिवस घ्या. त्या गोळ्यांचा कोर्स पूरा करा. अर्धवट सोडला तरी सुद्धा त्या जीवाणूंना फायदा होईल, आवश्यकतेपेक्षा जास्त घेतला तरीसुद्धा जीवाणूंना फायदा होईल म्हणून जितक्या दिवसात गोळ्या घेण्याचा कोर्स ठरला आहे. तो पुरा करणे जरुरी आहे, तब्येत ठीक झाली, तरी पण तो कोर्स पूर्ण करणे जरुरीचे आहे. आता तब्येत ठीक झाली आता गोळ्यांची गरज नाही, जर आपण असे केले, तर जीवाणू ताकदवान होतील. जे जीवाणू टी.बी. आणि मलेरिया पसरवतात, त्यांच्यामध्ये वेगाने असे काही बदल होत आहेत की, त्यावर औषधांचा परिणामच होत नाही. डॉक्टरी भाषेत त्याला ॲन्टीबायोटिक रेझिस्टन्‍स म्हणतात, ॲन्टीबायोटिकचा कसा उपयोग करायचा, त्याच्या नियमांचे पालन केले पाहिजे. सरकार ॲन्टीबायोटिक रेझिस्टन्स रोखण्यासाठी तयार आहे आणि आपण बघितले असेल, हल्ली ॲन्टीबायोटिक जी औषधे विकली जातात, त्याच्यावर जो पत्ता असतो, त्यावर एक लाल रेघेने आपल्याला सावध केले जाते, जागरुक केले जाते, त्यावर तुम्ही जरुर लक्ष द्या.

आता आरोग्याचा विषय निघालाय म्हणून सांगतो. आपल्या देशात गर्भावस्थेत ज्या माता आहेत त्यांच्या आयुष्याची चिंता कधी-कधी खूप सतावते. आपल्या देशात दरवर्षी जवळ जवळ तीन कोटी महिला गर्भवती होतात, परंतु काही महिला प्रसुतीच्या वेळी मरण पावतात, कधी आईचा मृत्यू होतो, तर कधी बालकाचा आणि काही वेळेला आई आणि बालक दोघेही दगावतात.

मागील दशकात मातेच्या अकस्मात मृत्युदरात घट झाली आहे, परंतु आजही खूप मोठ्या प्रमाणात गर्भवती मातांचा जीव वाचू शकत नाही. गर्भावस्था असताना रक्ताचे प्रमाण कमी असणे, प्रसुतीच्या वेळी होणारे संक्रमण, उच्च रक्तदाब, न जाणो कोणकोणत्या अडचणी त्यांचे जीवन उध्वस्त करतात. ह्या गोष्टी लक्षात ठेवून भारत सरकारने नवीन अभियान सुरु केले आहे. त्याचे नाव आहे “प्रधानमंत्री सुरक्षित मातृत्व अभियान”. ह्या अभियानाद्वारे दर महिन्याच्या नऊ तारखेला गर्भवती महिलेची सरकारी आरोग्य केंद्रात नि:शुल्क तपासणी केली जाईल. एकही पैसा खर्च न करता सरकारी हॉस्पिटलमध्ये नऊ तारखेला हे काम केले जाईल. मी प्रत्येक गरीब कुटुंबाला आग्रह करत आहे की सर्व गर्भवती मातांनी नऊ तारखेला या सेवेचा लाभ घ्यावा, त्यामुळे नवव्या महिन्यापर्यंत पोहोचेपर्यंत काही अडचण आली, तर सुरुवातीलाच त्यावर उपाय करता येईल. आई आणि बालक या दोघांचे आयुष्य वाचण्यासाठी मी स्त्री रोग तज्ञांना आवाहन केले की तुम्ही 9 तारखेला गरीब मातांसाठी मोफत सेवा देऊ शकत नाही का? माझे डॉक्टर बंधू-भगिनी एका वर्षातले बारा दिवस गरीबांसाठी देऊ शकत नाहीत का? हजारो असे डॉक्टर्स आहेत, त्यांनी माझ्या सांगण्याला, आवाहनाला मान देऊन काम पुढे नेले तशी पत्रे लिहिली. हजारो असे डॉक्टर्स असे आहेत की, ज्यांनी माझे म्हणणे मानले. परंतु भारत इतका मोठा देश आहे, लाखो डॉक्टर या अभियानात जोडले गेले पाहिजेत, मला विश्वास आहे, जरुर जोडले जातील.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, हवामान बदल, ग्लोबल वॉर्मिंग, पर्यावरण यांची चिंता संपूर्ण जग आज करत आहे. देशात आणि जगात सामुहिक स्वरुपात याची चर्चा होत आहे. भारताने फार पुर्वीपासून ह्या गोष्टीला महत्त्व दिले आहे. कुरुक्षेत्रातील युद्धात भगवान श्रीकृष्ण वृक्षासंबंधी चर्चा करतात, युद्धाच्या मैदानात देखील झाडांबद्दल चर्चा, चिंतन करणे याचा अर्थ ह्याचे महात्म्य किती मोठे आहे, ह्याचा आपण अंदाज करु शकता. गीतेत भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात.

‘अश्वत्थ: सर्व वृक्षाणां’ म्हणजे सर्व वृक्षात मी पिंपळ आहे. शुक्राचार्य नीतीत म्हटले आहे – ‘नास्ति मूलं अनौषधं’- अशी कोणतीही वनस्पती नाही, ज्यात औषधी गुण नाही. महाभारतातील अनुशासन पर्वात – त्यामध्ये तर मोठी सविस्तर चर्चा केली आहे आणि महाभारतातील अनुशासन पर्वात सांगितले गेले आहे – ‘जो वृक्ष लावतो, त्याच्यासाठी वृक्ष अपत्याप्रमाणे असतो, ह्यात संशय नाही. जो वृक्षाचे दान करतो, त्याला वृक्ष अपत्याप्रमाणे परलोकात देखील सांभाळतात’. ह्यासाठी आपल्या कल्याणाची इच्छा असलेल्या माता-पित्यांनी चांगले वृक्ष लावावे आणि त्यांचा अपत्याप्रमाणे सांभाळ करावा. आमच्या शास्त्रात, गीता असो, शुक्राचार्य नीती असो, महाभारतातील अनुशासन पर्व असो हेच सांगितलेले आहे. परंतु आजच्या पिढीतही असे काही लोक असतात जे या आदर्शांचे पालन करतात, आचरणात आणतात. काही दिवसापूर्वी पुण्यामधील एक मुलगी सोनलचे उदाहरण माझ्या लक्षात आले आणि ते उदाहरण माझ्या मनाला स्पर्श करुन गेले. महाभारतातील अनुशासन पर्वात सांगितले आहे की, वृक्ष परलोकात देखील मुलाची जबाबदारी पार पाडतात. सोनलने जणू फक्त आपल्या आई-वडिलांची नाही, तर संपूर्ण समाजाची इच्छा पूर्ण करण्याचा जणू विडा उचलला आहे.

महाराष्ट्रातील पुण्यातील जुन्नर तालुक्यात नारायणपूर गावातील एक शेतकरी खंडू मारुती महात्रे ह्यांनी आपली नात सोनलचे लग्न वेगळ्या प्रेरणादायी प्रकाराने केले. महात्रेजींनी काय केले, सोनलच्या लग्नात आलेले सर्व नातेवाईक, पाहुणे आले होते, ह्या सर्वांना ‘केसर आंब्याचं’ रोपटं भेटीच्या स्वरुपात दिले आणि सोशल मिडियावर त्याचा फोटो पाहिल्यावर, मी चकित झालो, लग्नात वऱ्हाडी दिसत नसून झाडेच झाडे दिसत होती. मनाला स्पर्श करणारे दृश्य त्या फोटोत होते. सोनल स्वत: शेतीविषयक पदवीधर आहे, ही कल्पना तिला सुचली आणि लग्नात आंब्यांची रोपं भेट देणे, निसर्गा विषयीचे प्रेम यामध्ये उत्तमपणे प्रकट झाले आहे.

सोनलचे लग्न जणू निसर्गप्रेमाची अमरगाथा बनलंय. मी सोनल आणि म्हात्रे यांच्या अभिनव प्रयोगासाठी त्यांचे अभिनंदन करतो आणि असे प्रयोग अनेकजण करतात. मला आठवतय मी जेव्हा गुजरातमध्ये मुख्यमंत्री होतो, तेव्हा अंबामातेच्या मंदिरात भाद्रपद महिन्यात मोठया प्रमाणात पदयात्री येतात, तेव्हा एका समाजसेवी संघटनेने ठरवले की जे मंदिरात येतील त्यांना प्रसाद म्हणून एक रोप दयायचे आणि सांगायचे हा माताजीचा प्रसाद आहे, या झाडालाआपल्या गावात घरी गेल्यावर लावा. वाढवा, त्याची काळजी घ्या माता तुम्हाला आशिर्वाद देईल, लाखे पदयात्री आले, लाखो झाडे वाटली गेली त्यावर्षी ! मंदिरांनी सुध्दा वर्षा ऋतूत रोपे वाटण्याची परंपरा सुरु करावी. वृक्षारोपण हे सहजपणे जनआंदोलन बनू शकते.

मी शेतकरी बंधूना सतत सांगतो की, आपण आपल्या शेताच्या किनाऱ्यावर बांध घातल्यामुळे जमिनीचे नुकसान करतो, त्या जागी बांधाच्या ऐवजी आपण टिम्बर म्हणजे लाकडाची शेती करु शकतो का ? आज भारतात घर बनवण्यासाठी, लाकडी सामान बनवण्यासाठी कित्येक करोडो रुपयाचे इमारती, लाकूड परदेशातून आणावे लागते. जर आपण आपल्या शेताभोवती, कडेला असे वृक्ष लावले जे लाकडी सामान आणि घराच्या कामासाठी उपयोगी होतील, पंधरा-वीस वर्षानंतर सरकारच्या परवानगीने त्याला कापून विकूही शकतो, आपल्‍याला उत्पन्नाचे नवीन साधन यामुळे मिळू शकते, आणि भारताला लाकूड आयात करण्यापासून आपण वाचवू शकता. गेल्या काही दिवसात अनेक राज्यात वातावरणाचा ऋतुमानाचा उपयोग करुन खूप मोहिमा राबवल्या गेल्या, भारत सरकारने एक CAMPA (कॅम्पा) कायदा नुकताच संमत केला आहे, जवळजवळ चाळीस हजार कोटी रुपयांपेक्षा जास्त निधी वृक्षारोपणासाठी राज्यांकडे जाणार आहे. मला सांगितले गेले की महाराष्ट्र सरकारने एक जुलैला संपूर्ण राज्यात सव्वा दोन कोटी झाडे लावली आणि पुढच्यावर्षी तीन कोटी झाडे लावण्याचा संकल्प केला आहे. सरकारने एक मोठे जन आंदोलन उभे केले आहे. राजस्थान, मरु-भूमि मोठा वन-महोत्सव केला आणि पंचवीस लाख झाडे लावण्याचा संकल्प केला आहे. राजस्थानात पंचवीस लाख झाडे ही लहान गोष्ट नाही. ज्यांना राजस्थानची भूमी माहीत आहे, त्यांना हे कळू शकते की, किती मोठा विडा उचलला आहे त्यांनी ! आंध्रप्रदेशानेही 2029 पर्यंत 50 टक्के हरितक्षेत्र वाढवण्याचा निर्णय घेतला आहे. केंद्र सरकारने जे ‘Green India Mission’ सुरु केले आहे “हरित भारत संकल्प” सुरु केला आहे त्यात रेल्वेने देखील हे काम सुरु केले आहे. गुजरातमध्येसुध्दा वन महोत्सवाची उज्वल परंपरा आहे. यावर्षी गुजरातमध्ये “आम्रवन, एकता वन, शहीद वन असे अनेक प्रकल्प वनमहोत्सवाअंतर्गंत हाती घेतले आणि कोटयावधी वृक्ष लावण्याचे अभियान चालवले आहे. मी सर्वच राज्यांचा उल्लेख करु शकत नाही पण सर्वजण प्रशंसेस पात्र आहेत.

माझ्या प्रिय देशवासियांनो, काही दिवसांपूर्वी मला दक्षिण आफ्रिकेला जाण्याची संधी मिळाली. हा माझा तिथला पहिला प्रवास होता. जेव्हा परदेश दौरा असतो, तेव्हा आंतरराष्ट्रीय धोरण व्यापाराबद्दल बोलणी होतात सुरक्षेसंबंधी चर्चा होते, काही सामंजस्य �