ગુલામીની માનસિકતા, સ્થગિત શાસન, ભ્રષ્ટાચારમાંથી આઝાદી એ જ જનતાનો ફેંસલો છે
ગુજરાતના મુખ્યમંત્રીશ્રી નરેન્દ્રભાઇ મોદીએ હિન્દુસ્તાનને વર્તમાન સંકટો અને સમસ્યાઓમાંથી મુકત કરવાનું આહવાન કરતા જણાવ્યું હતું કે સ્થગિતતા અને નિષ્ફળતાઓના કારણે દેશની સવાસો કરોડ જનતાનો વર્તમાન શાસનમાંથી ભરોસો ઉઠી ગયો છે. હવે સ્વરાજ પછી દેશને ગુલામીની માનસિકતામાંથી આઝાદ કરવાનો સમય પાકી ગયો છે. ૬૭મા આઝાદી પર્વની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણીના અવસરે કચ્છની ધરતી ઉપર ભૂજની લાલન કોલેજના પટાંગણમાં ભારતના તિરંગાનું આન-બાન-શાન સાથે ધ્વજવંદન કરાવ્યા બાદ શ્રી નરેન્દ્રભાઇ મોદીએ દેશની તાકાત અને સામર્થ્યની ઉપેક્ષા કરીને સંકટોમાં ધકેલી દેનારી કોંગ્રેસ શાસિત યુપીએ સરકાર સામે આકરા પ્રહારો કર્યા હતા. આઝાદી જંગના લડવૈયા, શહિદો અને મહાપુરુષોનો ઋણ સ્વીકાર કરી, કોટી કોટી વંદન કરતા શ્રી નરેન્દ્રભાઇ મોદીએ આઝાદી જંગની બંને વિચારધારા-સશસ્ત્રક્રાંતિ અને અહિંસક લડતમાં ગુજરાતનું માનચિત્ર મોખરે હતું, તેની ભૂમિકા આપી હતી. સરદાર પટેલ, મહાત્મા ગાંધી અને શ્યામજીકૃષ્ણવર્મા જેવા મહાપુરુષોના નેતૃત્વમાં આઝાદી જંગમાં ન્યોછાવરી કરનારા સહુને તેમણે શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી. આઝાદી પછી આવેલી માનસિકતાની ગુલામી અને સોચની સ્થગિતતામાંથી બહાર આવવાનું આહવાન કરતા મુખ્યમંત્રીશ્રીએ જણાવ્યું કે, લોકતંત્રમાં સંસદ અને વિધાનગૃહો રાજકારણના અખાડા બની ગયા છે એવી રાષ્ટ્રપતિશ્રીની ચિન્તા વાજબી છે. વિરોધ પક્ષ સરકારની નબળાઇઓ અંગે અવાજ ઉઠાવે તે સ્વાભાવિક છે પણ શાસનકર્તા પક્ષ સંસદની-ધારાગૃહોની ગરિમા ના જાળવે તે લોકતંત્ર માટે શોભાસ્પદ નથી.
મુખ્યમંત્રીશ્રીએ જણાવ્યું કે આંતરરાષ્ટ્રીય- પડોશી દેશો સાથેના સંબધોના સંદર્ભમાં પણ પ્રધાનમંત્રીશ્રીએ દેશની સેનાના મનોબળને શકિત મળે તે માટે હોસલો વધારવાની જરૂર હતી. રાષ્ટ્રપતિશ્રીએ એમ પણ કહ્યું કે, આપણી સહનશકિતની સીમા હોવી જોઇએ પણ આ સહનશીલતાની સીમાની વ્યાખ્યા પણ નિશ્ચિત કરવી શાસકપક્ષની ફરજ છે.
આજે દેશની સુરક્ષા ઉપર સંકટ શા માટે છે? તેવો પ્રશ્ન ઉઠાવતા શ્રી નરેન્દ્રભાઇ મોદીએ જણાવ્યું હતું કે, ભારતના રાષ્ટ્રપતિશ્રીની ચિન્તા અને ભાવનાનો આદર કરવાનું પ્રથમ કર્તવ્ય વડાપ્રધાનશ્રીનું છે. રાજનૈતિક ભાષા નહીં પણ દેશના મૂળભૂત પ્રશ્ન દેશની સુરક્ષા, ભ્રષ્ટાચાર અંગે વડાપ્રધાનશ્રીએ દેશને વિશ્વાસ આપવો જોઇએ. ભાઇ-ભતીજાવાદ, સાસુ-બહુ ઔર દામાદ તક ભ્રષ્ટાચાર પહોંચી ગયો છે. ભ્રષ્ટાચારથી દેશ તબાહ થઇ રહ્યો છે. શાસનકર્તા પક્ષ એમાં લીપ્ત, ડૂબી ગયો છે. ભ્રષ્ટાચાર રોકવાની શરૂઆત ટોચકક્ષાથી શરૂ થવી જોઇએ.
વડાપ્રધાનશ્રીના લાલકિલ્લા પરના સ્વાતંત્ર્ય પર્વના સંદેશાનું વિશ્લેષણ કરતા શ્રી નરેન્દ્રભાઇ મોદીએ જણાવ્યું કે, આ પ્રવચનથી આખું હિન્દુસ્તાન નિરાશ થયું છે. આ પ્રવચનમાં સરદાર પટેલ અને લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીનો કયાંય ઉલ્લેખ કેમ નથી. શું પંડિત નહેરૂ, ઇન્દિરા ગાંધી, રાજીવ ગાંધીનું જ વડાપ્રધાન તરીકે યોગદાન હતું? આ દેશના વિકાસમાં પરિવારવાદ અને રાજનીતિ શા માટે આડે આવે? ગઇકાલે નૌસેનાની સબમરીનના સેનાના જવાનોના મૃત્યુ અંગે આખો દેશ દુઃખ અનુભવે છે. ઉતરાખંડ માટે સેના સહિત હિન્દુસ્તાનની બધી સરકારોએ પોતાની તાકાતથી સેવા ધર્મ બજાવ્યો છે, તેમની શકિત માટે એક હરફ પ્રસંશાનો નથી ઉચ્ચાર્યો? પરિવારભકિતમાં આટલા ગળાડૂબ થવાનું કારણ શું?
કચ્છની મરૂભૂમિ અને ભારત-પાકની સીમા ઉપરથી પ્રધાનમંત્રીની માનસિકતા અને જવાબદારીને લલકારતા મુખ્યમંત્રીશ્રીએ જણાવ્યું કે વૈશ્વિક મંદીના કારણે દેશનું અર્થતંત્ર અને રૂપિયો નબળો પડયો છે તે વડાપ્રધાનનું વિધાન કે બચાવ ગળે ઉતરે એમ નથી. પંડિત નહેરૂના સમયથી આજ સુધી ૬૦ વર્ષમાં તમે શાસનકર્તા તરીકે કર્યું શું?
ફૂડ સિક્યોરીટી બીલની ક્ષતિઓને ગંભીર ગણાવતા મુખ્યમંત્રીશ્રીએ જણાવ્યું કે, અંત્યોદય યોજનાના ગરીબમાં ગરીબ લાભાર્થીને ખાદ્ય સુરક્ષા કાનૂનથી કોઇ ફાયદો થવાનો નથી. ગરીબી રેખા નીચે જીવતા કુટુંબોને મહિને ૮૦ થી ૮૫ રૂપિયાનો અન્ન સુરક્ષા કાનૂનના અમલને કારણે વધારનો બોજ પડશે. આ ફુડ સિકયોરિટી બીલ બંધારણના સમાનતાના સિધ્ધાંતને અવગણે છે. કેન્દ્ર રાજયોના બીપીએલ લાભાર્થીની સંખ્યા મુકરર કરે અને વિતરણના માપદંડ રાજયોને સોંપે છે. આવી તો અનેક ક્ષતિઓ છે. તમે ગરીબની થાળીમાંથી રોટી છીનવીને તેના ઘા ઉપર એસીડ છાંટવાનું કામ કર્યુ છે. શા માટે આ મૂદ્દે મુખ્યમંત્રીશ્રીઓની બેઠક બોલાવતા નથી ?
મોંઘવારીના મુદ્દે વડાપ્રધાનના મૌન સામે આક્રોશ વ્યકત કરતા મુખ્યમંત્રીશ્રીએ જણાવ્યું કે દેશને ગરીબી, ભ્રષ્ટાચાર, અસુરક્ષિતતા ડુબાડી દીધો છે. હવે દેશને નઇ સોચ, નવી આશા, નવી મૂકિતની અનિવાર્યતા છે. અંગ્રેજોથી ભારતને મુકત કરાવ્યો હવે, ભ્રષ્ટાચાર, અસુરક્ષિતતા, મોંઘવારી, ભાઇ-ભાત્રીજાવાદ, પરિવાદવાદ, અશિક્ષા-અંઘશ્રધ્ધાથી મૂકિત જોઇએ છે. દેશની જનતા નવો ફેસલો કરવા મજબૂર બની થઇ છે કારણ કે સંકટો-સમસ્યાનો ફાંસલો જનતાના ગળામાં છે, તેમાંથી મુકિત જોઇએ છે.
ગુજરાતના વિકાસનું શ્રેય મુખ્યમંત્રીને નહિ પણ જનશકિતની વિકાસમાં ભાગીદારીને ફાળે જાય છે, એમ જણાવતા મુખ્યમંત્રીશ્રીએ રોજગારીમાં ગુજરાત સૌથી મોખરે છે, ત્યારે એવું કયું કારણ છે કે ભાજપ શાસિત અને બિન ક્રોંગ્રેસી રાજય સરકારોને રાષ્ટ્રીય એવોર્ડો સૌથી વધારે મળ્યા છે ? વીસ મુદ્દાના ગરીબલક્ષી કાર્યક્રમોના અમલમાં એવી રાજય સરકારો એકથી પાંચ ક્રમમાં છે, જેને પ્રધાનમંત્રીનો શાસક પક્ષ પ્રેમ નથી કરતો. દેશની માંગ આજે એ છે કે આપણે સ્પર્ધા કરીએ, વિકાસની, ભારત-માતાની, તિરંગા ઝંડાની શાનની. ગુજરાત અને કેન્દ્ર વચ્ચે વિકાસની સ્પર્ધા કરવાનું આહવાન તેમણે પ્રધાનમંત્રીશ્રીને કર્યુ હતું. સૌથી મોટી સ્પર્ધા, વિકાસ અને સુશાસનની થવી જોઇએ.
સરકારી લાલફિતાશાહી અને સરકારી ફાઇલોની ૩૫ ધામની વિકાસયાત્રા છતાં સરકારની ગતિમાં દેશને વિશ્વાસ નથી રહ્યો- અટલબિહારી વાજપેઇ અને લાલકૃષ્ણ અડવાણીની NDA સરકારમાં જનતાને વિશ્વાસ હતો કે દેશ હવે આગળ જઇ રહ્યો છે, પણ ર૦૦૪ પછી દશ વર્ષમાં આ વિશ્વાસ રહ્યો જ નથી. ભારતના સંઘીય ઢાંચાનું સન્માન અને રાજયોની મજબૂતી, હરેક ગામ, તાલુકા-જિલ્લાની પ્રગતિ થવી જોઇએ એમ તેમણે જણાવ્યું હતું અને પ્રધાનમંત્રીશ્રીને આ સંદર્ભમાં જણાવ્યું કે હિન્દુસ્તાનના રાજયોને નબળા રાખીને દેશ મજબૂત નહી બને, લોકશાહી સુદ્રઢ નહી રહે.
ગુજરાતના વિકાસના મોડેલમાં કૃષિ, મેન્યુફેકચરીંગ અને સેવાક્ષેત્રનું સંતુલન જાળવીને અર્થતંત્રને સુદ્રઢ બનાવ્યું છે એમ તેમણે જણાવ્યુ હતું. વિકાસની નવી ઉંચાઇ ઉપર કઇ રીતે પહોંચી શકાય તે ગુજરાતે બતાવ્યું છે. દશ વર્ષમાં ૧૧ માંથી ૪૨ યુનિવર્સિટી શરૂ કરી છે, લાખો રોજગારના અવસરો આવ્યા છે. ગયા દશ વર્ષમાં રાજય સરકારની નોકરીઓમાં નવી જનરેશનની અઢી લાખ ઉપરાંત ભરતી કરી છે. હવે આગળ પાંચ વર્ષમાં લગાતાર લાયકાતના ધોરણે સરકારી ભરતીઓના મેનપાવર પ્લાનીંગની બેન્ક બનાવીને ૮૦,૦૦૦ નવી નોકરીની તક યુવાનોને ઉપલબ્ધ થાય તેવી વૈજ્ઞાનિક પધ્ધતિ ઉપર ધ્યાન કેન્દ્રીત કર્યુ છે. ઉત્તમ સ્કીલ ડેવલપમેન્ટ માટે પ્રધાનમંત્રીએ સ્વયંમ્ રાષ્ટ્રીય એવોર્ડ ગુજરાતને આપ્યો છે. ખાનગી ક્ષેત્રે કુશળ યુવાનો માટે રોજગારીનો વિશાળ અવકાશ ખુલી ગયો છે.ગુજરાતમાં કૃષિ ક્ષેત્રે ગ્લોબલ એગ્રોટેક ફેર યોજાશે તેની ભૂમિકા પણ મુખ્યમંત્રીશ્રીએ આપી હતી. વૈજ્ઞાનિક પશુપાલન અને સહકારી દૂધ ઉત્પાદન ક્ષેત્રે ગુજરાત મોખરે રહ્યું છે એમ પણ તેમણે જણાવ્યું હતું.
ભારતના કિસાનો પરિશ્રમથી દેશના અન્ન ભંડારો ભરી દઇને દુનિયાનું પેટ ભરવા સક્ષમ છે. પણ કરન્ટ ડેફીસીટ એકાઉન્ટના સંકટ અને એક્ષપોર્ટ-ઇમ્પોર્ટ વચ્ચે અસંતુલનથી દેશનું અર્થતંત્ર તુટી રહ્યું છે. આપણે એક ભારત-શ્રેષ્ઠ ભારતના મંત્ર સાથે ‘સબકા સાથ, સબકા વિકાસ’ સાથે હિન્દુસ્તાનને હર્યું ભર્યું બનાવીએ એવો સંકલ્પ તેમણે આપ્યો હતો. ૬૭માં સ્વાતંત્ર્ય પર્વની ઉજવણીમાં લાલન કોલેજનાં પટાંગણમાં હકડેઠઠ માનવ મેદની વચ્ચે કચ્છની વિવિધ શાળાના ૧૨૦૦ જેટલા વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા મહાયોગ અને સુર્ય નમસ્કાર, કચ્છની સાંસ્કૃતિક વિરાસત ઉજાગર કરતો રંગારંગ દેશભકિત સભર સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમ લોકોએ મન ભરીને માણ્યો હતો. પોલીસ જવાનોએ રજુ કરેલા ડેયર ડેવીલ શો, શ્વાન દળ, હોર્ષ શો સહિતના કાર્યક્રમો લોકો માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર બન્યા હતા.
મુખ્યમંત્રીશ્રીએ સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ સર્વશ્રી ડો. વી.બી.વાઘેલા, શ્રી મોહનભાઇ સોલંકી, ચંદ્રકાન્ત માંકડ અને શ્રી હરેશચંદ્ર રાણાને મળીને સ્વાતંત્ર્ય દિનની શુભકામનાઓ પાઠવવા સાથે તેમનું શાલ ઓઢાડી બહુમાન કર્યુ હતું.
આ પ્રસંગે મુખ્ય સચિવશ્રી વરેશ સિંહા, અધિક મુખ્ય સચિવશ્રી ગૃહ એસ.કે.નંદા, સાંસદ સુશ્રી પૂનમબેન જાટ, જિલ્લા પંચાયતના પ્રમુખ શ્રી ત્રિકમભાઇ છાંગા, ધારાસભ્યો સર્વશ્રી વાસણભાઇ આહિર, શ્રી મોહનભાઇ કુંડારીયા, શ્રી તારાચંદ છેડા, શ્રી રમેશભાઇ મહેશ્વરી, શ્રી વાઘજીભાઇ પટેલ, શ્રીમતી નીમાબેન આચાર્ય, પોલીસ મહાનિર્દેશક શ્રી અમીતાભ પાઠક, યુવક સેવા સાંસ્કૃતિક વિભાગના સચિવશ્રી ભાગ્યેશ જહા, સચિવશ્રી સામાન્ય વહિવટ વિભાગ શ્રીનીવાસ, જિલ્લા પ્રભારી સચિવશ્રી જે.પી.ગુપ્તા, જિલ્લા કલેકટરશ્રી હર્ષદ પટેલ, વરિષ્ઠ અધિકારીઓ, પદાધિકારીઓ, સમાજ શ્રેષ્ઠીઓ, નગરજનો ઉપસ્થિત રહ્યા હતા.
‘Restoring Balance’ is a global urgency: PM Modi highlights global health challenges at WHO Global Summit on Traditional Medicine
December 19, 2025
Share
It is India’s privilege and a matter of pride that the WHO Global Centre for Traditional Medicine has been established in Jamnagar: PM
Yoga has guided humanity across the world towards a life of health, balance, and harmony: PM
Through India’s initiative and the support of over 175 nations, the UN proclaimed 21 June as International Yoga Day; over the years, yoga has spread worldwide, touching lives across the globe: PM
The inauguration of the WHO South-East Asia Regional Office in Delhi marks another milestone. This global hub will advance research, strengthen regulation & foster capacity building: PM
Ayurveda teaches that balance is the very essence of health, only when the body sustains this equilibrium can one be considered truly healthy: PM
Restoring balance is no longer just a global cause-it is a global urgency, demanding accelerated action and resolute commitment: PM
The growing ease of resources and facilities without physical exertion is giving rise to unexpected challenges for human health: PM
Traditional healthcare must look beyond immediate needs, it is our collective responsibility to prepare for the future as well: PM
WHO के डायरेक्टर जनरल हमारे तुलसी भाई, डॉक्टर टेड्रोस़, केंद्रीय स्वास्थ्य में मेरे साथी मंत्री जे.पी. नड्डा जी, आयुष राज्य मंत्री प्रतापराव जाधव जी, इस आयोजन से जुड़े अन्य देशों के सभी मंत्रीगण, विभिन्न देशों के राजदूत, सभी सम्मानित प्रतिनिधि, Traditional Medicine क्षेत्र में काम करने वाले सभी महानुभाव, देवियों और सज्जनों !
आज दूसरी WHO Global Summit on Traditional Medicine का समापन दिन है। पिछले तीन दिनों में यहां पारंपरिक चिकित्सा के क्षेत्र से जुड़े दुनिया भर के एक्सपर्ट्स ने गंभीर और सार्थक चर्चा की है। मुझे खुशी है कि भारत इसके लिए एक मजबूत प्लेटफार्म का काम कर रहा है। और इसमें WHO की भी सक्रिय भूमिका रही है। मैं इस सफल आयोजन के लिए WHO का, भारत सरकार के आयुष मंत्रालय का और यहां उपस्थित सभी प्रतिभागियों का हृदय से आभार व्यक्त करता हूं।
साथियों,
ये हमारा सौभाग्य है और भारत के लिए गौरव की बात है कि WHO Global Centre for Traditional Medicine भारत के जामनगर में स्थापित हुआ है। 2022 में Traditional Medicine की पहली समिट में विश्व ने बड़े भरोसे के साथ हमें ये दायित्व सौंपा था। हम सभी के लिए खुशी की बात है कि इस ग्लोबल सेंटर का यश और प्रभाव locally से लेकर के globally expand कर रहा है। इस समिट की सफलता इसका सबसे बड़ा उदाहरण है। इस समिट में Traditional knowledge और modern practices का कॉन्फ्लूएंस हो रहा है। यहां कई नए initiatives भी शुरू हुए हैं, जो medical science और holistic health के future को transform कर सकते हैं। समिट में विभिन्न देशों के स्वास्थ्य मंत्रियों और प्रतिनिधियों के बीच विस्तार से संवाद भी हुआ है। इस संवाद ने ज्वाइंट रिसर्च को बढ़ावा देने, नियमों को सरल बनाने और ट्रेनिंग और नॉलेज शेयरिंग के लिए नए रास्ते खोले हैं। ये सहयोग आगे चलकर Traditional Medicine को अधिक सुरक्षित, अधिक भरोसेमंद बनाने में महत्वपूर्ण भूमिका निभाएगा।
साथियों,
इस समिट में कई अहम विषयों पर सहमति बनना हमारी मजबूत साझेदारी का प्रतिबिंब है। रिसर्च को मजबूत करना, Traditional Medicine के क्षेत्र में डिजिटल टेक्नोलॉजी का उपयोग बढ़ाना, ऐसे रेगुलेटरी फ्रेमवर्क तैयार करना जिन पर पूरी दुनिया भरोसा कर सके। ऐसे मुद्दे Traditional Medicine को बहुत सशक्त करेंगे। यहां आयोजित Expo में डिजिटल हेल्थ टेक्नोलॉजी, AI आधारित टूल्स, रिसर्च इनोवेशन, और आधुनिक वेलनेस इंफ्रास्ट्रक्चर, इन सबके जरिए हमें ट्रेडिशन और टेक्नोलॉजी का एक नया collaboration भी देखने को मिला है। जब ये साथ आती हैं, तो ग्लोबल हेल्थ को अधिक प्रभावी बनाने की क्षमता और बढ़ जाती है। इसलिए, इस समिट की सफलता ग्लोबल दृष्टि से बहुत ही अहम है।
साथियों,
पारंपरिक चिकित्सा प्रणाली का एक अहम हिस्सा योग भी है। योग ने पूरी दुनिया को स्वास्थ्य, संतुलन और सामंजस्य का रास्ता दिखाया है। भारत के प्रयासों और 175 से ज्यादा देशों के सहयोग से संयुक्त राष्ट्र द्वारा 21 जून को योग दिवस घोषित किया गया था। बीते वर्षों में हमने योग को दुनिया के कोने-कोने तक पहुंचते देखा है। मैं योग के प्रचार और विकास में महत्वपूर्ण योगदान देने वाले हर व्यक्ति की सराहना करता हूं। आज ऐसे कुछ चुनींदा महानुभावों को पीएम पुरस्कार दिया गया है। प्रतिष्ठित जूरी सदस्यों ने एक गहन चयन प्रक्रिया के माध्यम से इन पुरस्कार विजेताओं का चयन किया है। ये सभी विजेता योग के प्रति समर्पण, अनुशासन और आजीवन प्रतिबद्धता के प्रतीक हैं। उनका जीवन हर किसी के लिए प्रेरणा है। मैं सभी सम्मानित विजेताओं को हार्दिक बधाई देता हूं, अपनी शुभकामनाएं देता हूं।
साथियों,
मुझे ये जानकर भी अच्छा लगा कि इस समिट के आउटकम को स्थायी रूप देने के लिए एक महत्वपूर्ण कदम उठाया गया हैं। Traditional Medicine Global Library के रूप में एक ऐसा ग्लोबल प्लेटफॉर्म शुरू किया गया है, जो ट्रेडिशनल मेडिसिन से जुड़े वैज्ञानिक डेटा और पॉलिसी डॉक्यूमेंट्स को एक जगह सुरक्षित करेगा। इससे उपयोगी जानकारी हर देश तक समान रूप से पहुंचने का रास्ता आसान होगा। इस Library की घोषणा भारत की G20 Presidency के दौरान पहली WHO Global Summit में की गई थी। आज ये संकल्प साकार हो गया है।
साथियों,
यहां अलग-अलग देशों के स्वास्थ्य मंत्रियों ने ग्लोबल पार्टनरशिप का एक बेहतरीन उदाहरण प्रस्तुत किया है। एक साझेदार के रूप में आपने Standards, safety, investment जैसे मुद्दों पर चर्चा की है। इस संवाद से जो Delhi Declaration इसका रास्ता बना है, वो आने वाले वर्षों के लिए एक साझा रोडमैप की तरह काम करेगा। मैं इस joint effort के लिए विभिन्न देशों के माननीय मंत्रियों की सराहना करता हूं, उनके सहयोग के लिए मैं आभार जताता हूं।
साथियों,
आज दिल्ली में WHO के South-East Asia Regional Office का उद्घाटन भी किया गया है। ये भारत की तरफ से एक विनम्र उपहार है। ये एक ऐसा ग्लोबल हब है, जहां से रिसर्च, रेगुलेशन और कैपेसिटी बिल्डिंग को बढ़ावा मिलेगा।
साथियों,
भारत दुनिया भर में partnerships of healing पर भी जोर दे रहा है। मैं आपके साथ दो महत्वपूर्ण सहयोग साझा करना चाहता हूं। पहला, हम बिमस्टेक देशों, यानी दक्षिण और दक्षिण-पूर्व एशिया में हमारे पड़ोसी देशों के लिए एक Centre of Excellence स्थापित कर रहे हैं। दूसरा, हमने जापान के साथ एक collaboration शुरू किया है। ये विज्ञान, पारंपरिक पद्धितियों और स्वास्थ्य को एक साथ जोड़ने का प्रयास है।
साथियों,
इस बार इस समिट की थीम है- ‘Restoring Balance: The Science and Practice of Health and Well-being’, Restoring Balance, ये holistic health का फाउंडेशनल थॉट रहा है। आप सब एक्स्पर्ट्स अच्छी तरह जानते हैं, आयुर्वेद में बैलेन्स, अर्थात् संतुलन को स्वास्थ्य का पर्याय कहा गया है। जिसके शरीर में ये बैलेन्स बना रहता है, वही स्वस्थ है, वही हेल्दी है। आजकल हम देख रहे हैं, डायबिटीज़, हार्ट अटैक, डिप्रेशन से लेकर कैंसर तक अधिकांश बीमारियों के background में lifestyle और imbalances एक प्रमुख कारण नजर आ रहा है। Work-life imbalance, Diet imbalance, Sleep imbalance, Gut Microbiome Imbalance, Calorie imbalance, Emotional Imbalance, आज कितने ही global health challenges, इन्हीं imbalances से पैदा हो रहे हैं। स्टडीज़ भी यही प्रूव कर रही हैं, डेटा भी यही बता रहा है कि आप सब हेल्थ एक्स्पर्ट्स कहीं बेहतर इन बातों को समझते हैं। लेकिन, मैं इस बात पर जरूर ज़ोर दूँगा कि ‘Restoring Balance, आज ये केवल एक ग्लोबल कॉज़ ही नहीं है, बल्कि, ये एक ग्लोबल अर्जेंसी भी है। इसे एड्रैस करने के लिए हमें और तेज गति से कदम उठाने होंगे।
साथियों,
21वीं सदी के इस कालखंड में जीवन के संतुलन को बनाए रखने की चुनौती और भी बड़ी होने वाली है। टेक्नोलॉजी के नए युग की दस्तक AI और Robotics के रूप में ह्यूमन हिस्ट्री का सबसे बड़ा बदलाव आने वाले वर्षों में जिंदगी जीने के हमारे तरीके, अभूतपूर्व तरीके से बदलने वाले हैं। इसलिए हमें ये भी ध्यान रखना होगा, जीवनशैली में अचानक से आ रहे इतने बड़े बदलाव शारीरिक श्रम के बिना संसाधनों और सुविधाओं की सहूलियत, इससे human bodies के लिए अप्रत्याशित चुनौतियां पैदा होने जा रही हैं। इसलिए, traditional healthcare में हमें केवल वर्तमान की जरूरतों पर ही फोकस नहीं करना है। हमारी साझा responsibility आने वाले future को लेकर के भी है।
साथियों,
जब पारंपरिक चिकित्सा की बात होती है, तो एक सवाल स्वाभाविक रूप से सामने आता है। ये सवाल सुरक्षा और प्रमाण से जुड़ा है। भारत आज इस दिशा में भी लगातार काम कर रहा है। यहां इस समिट में आप सभी ने अश्वगंधा का उदाहरण देखा है। सदियों से इसका उपयोग हमारी पारंपरिक चिकित्सा प्रणालियों में होता रहा है। COVID-19 के दौरान इसकी ग्लोबल डिमांड तेजी से बढ़ी और कई देशों में इसका उपयोग होने लगा। भारत अपनी रिसर्च और evidence-based validation के माध्यम से अश्वगंधा को प्रमाणिक रूप से आगे बढ़ा रहा है। इस समिट के दौरान भी अश्वगंधा पर एक विशेष ग्लोबल डिस्कशन का आयोजन किया गया। इसमें international experts ने इसकी सुरक्षा, गुणवत्ता और उपयोग पर गहराई से चर्चा की। भारत ऐसी time-tested herbs को global public health का हिस्सा बनाने के लिए पूरी तरह कमिटेड होकर काम कर रहा है।
साथियों,
ट्रेडिशनल मेडिसिन को लेकर एक धारणा थी कि इसकी भूमिका केवल वेलनेस या जीवन-शैली तक सीमित है। लेकिन आज ये धारणा तेजी से बदल रही है। क्रिटिकल सिचुएशन में भी ट्रेडिशनल मेडिसिन प्रभावी भूमिका निभा सकती है। इसी सोच के साथ भारत इस क्षेत्र में आगे बढ़ रहा है। मुझे ये बताते हुए खुशी हो रही है कि आयुष मंत्रालय और WHO-Traditional Medicine Center ने नई पहल की है। दोनों ने, भारत में integrative cancer care को मजबूत करने के लिए एक joint effort किया है। इसके तहत पारंपरिक चिकित्सा प्रणालियों को आधुनिक कैंसर उपचार के साथ जोड़ने का प्रयास होगा। इस पहल से evidence-based guidelines तैयार करने में भी मदद मिलेगी। भारत में कई अहम संस्थान स्वास्थ्य से जुड़े ऐसे ही गंभीर विषयों पर क्लिनिकल स्टडीज़ कर रहे हैं। इनमें अनीमिया, आर्थराइटिस और डायबिटीज़ जैसे विषय भी शामिल हैं। भारत में कई सारे स्टार्ट-अप्स भी इस क्षेत्र में आगे आए हैं। प्राचीन परंपरा के साथ युवाशक्ति जुड़ रही है। इन सभी प्रयासों से ट्रेडिशनल मेडिसिन एक नई ऊंचाई की तरफ बढ़ती दिख रही है।
साथियों,
आज पारंपरिक चिकित्सा एक निर्णायक मोड़ पर खड़ी है। दुनिया की बड़ी आबादी लंबे समय से इसका सहयोग लेती आई है। लेकिन फिर भी पारंपरिक चिकित्सा को वो स्थान नहीं मिल पाया था, जितना उसमें सामर्थ्य है। इसलिए, हमें विज्ञान के माध्यम से भरोसा जीतना होगा। हमें इसकी पहुंच को और व्यापक बनाना होगा। ये जिम्मेदारी किसी एक देश की नहीं है, ये हम सबका साझा दायित्व है। पिछले तीन दिनों में इस समिट में जो सहभागिता, जो संवाद और जो प्रतिबद्धता देखने को मिली है, उससे ये विश्वास गहरा हुआ है कि दुनिया इस दिशा में एक साथ आगे बढ़ने के लिए तैयार है। आइए, हम संकल्प लें कि पारंपरिक चिकित्सा को विश्वास, सम्मान और जिम्मेदारी के साथ मिलकर के आगे बढ़ाएंगे। एक बार फिर आप सभी को इस समिट की मैं बहुत-बहुत बधाई देता हूं। बहुत-बहुत धन्यवाद।
