પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ આજે નવી દિલ્હીમાં ભારતીય કૃષિ સંશોધન સંસ્થા ખાતે કૃષિ કાર્યક્રમમાં ખેડૂતો સાથે વાતચીત કરી હતી. આ કાર્યક્રમ ખેડૂત કલ્યાણ, કૃષિ સ્વનિર્ભરતા અને ગ્રામીણ માળખાગત સુવિધાઓને મજબૂત બનાવવા પ્રત્યે પ્રધાનમંત્રીની સતત પ્રતિબદ્ધતા પર ભાર મૂકે છે. જાહેર કાર્યક્રમમાં ભાગ લેતા પહેલા પ્રધાનમંત્રીએ ખેડૂતો સાથે વાતચીત કરી હતી. જ્યાં શ્રી મોદીએ કૃષિ ક્ષેત્રમાં રૂ. 35,440 કરોડના ખર્ચે બે મુખ્ય યોજનાઓ શરૂ કરી હતી. તેમણે રૂ.24,000 કરોડના ખર્ચે પ્રધાનમંત્રી ધન ધાન્ય કૃષિ યોજના શરૂ કરી હતી. તેમણે રૂ. 11,440 કરોડના ખર્ચે કઠોળમાં આત્મનિર્ભરતા મિશનનો પણ પ્રારંભ કર્યો હતો. પ્રધાનમંત્રીએ કૃષિ, પશુપાલન, મત્સ્યઉદ્યોગ અને ખાદ્ય પ્રક્રિયા ક્ષેત્રોમાં રૂ. 5,450 કરોડથી વધુના મૂલ્યના પ્રોજેક્ટ્સનું ઉદ્ઘાટન અને રાષ્ટ્રને સમર્પિત કર્યા હતા, જ્યારે લગભગ રૂ. 815 કરોડના વધારાના પ્રોજેક્ટ્સનો શિલાન્યાસ કર્યો હતો.
હરિયાણાના હિસાર જિલ્લાના એક ખેડૂત, જેમણે ચણાની ખેતી કરીને પોતાની કૃષિ યાત્રા શરૂ કરી હતી, તેમણે પ્રધાનમંત્રી સાથે પોતાના અનુભવો અને સૂઝ શેર કરી હતી. ખેડૂતે સમજાવ્યું કે તેમણે ચાર વર્ષ પહેલાં ચણા ઉગાડવાનું શરૂ કર્યું હતું અને હાલમાં તેઓ પ્રતિ એકર આશરે 10 ક્વિન્ટલ ઉપજ મેળવી રહ્યા છે. પ્રધાનમંત્રીએ આંતરપાક પદ્ધતિઓ વિશે પૂછપરછ કરી, ખાસ કરીને શું જમીનની ફળદ્રુપતા વધારવા અને વધારાની આવક ઉત્પન્ન કરવા માટે કઠોળના પાકને ખેતી પદ્ધતિમાં સમાવી શકાય છે.
જવાબમાં, ખેડૂતે પુષ્ટિ આપી કે આવા પાકોનો સમાવેશ કરવાથી ફાયદાકારક સાબિત થયું છે. તેમણે સમજાવ્યું કે ચણા જેવા કઠોળ ઉગાડવાથી માત્ર સારો પાક જ નથી મળતો પણ જમીનને નાઇટ્રોજનથી સમૃદ્ધ પણ બનાવે છે, જેનાથી પછીના પાકની ઉપજમાં સુધારો થાય છે. તેમણે ભાર મૂક્યો કે કેવી રીતે આ ટકાઉ પ્રથાને સાથી ખેડૂતોમાં માટીના સ્વાસ્થ્યને પુનર્જીવિત કરવા અને જાળવવાના સાધન તરીકે પ્રોત્સાહન આપવામાં આવી રહ્યું છે.
પ્રધાનમંત્રીએ પ્રયાસો અને સહિયારા દ્રષ્ટિકોણની પ્રશંસા કરી અને કહ્યું કે આ પ્રથાઓ દેશભરના અન્ય ખેડૂતો માટે એક મોડેલ તરીકે સેવા આપી શકે છે. કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરતા ખેડૂતે કહ્યું, "મારા જીવનમાં આ પહેલી વાર છે જ્યારે મને પ્રધાનમંત્રીને મળવાની તક મળી છે. તેઓ ખરેખર સારા નેતા છે જે ખેડૂતો અને સામાન્ય નાગરિકો સાથે એકસરખી રીતે જોડાય છે."
ખેડૂતે એ પણ શેર કર્યું કે તે કિસાન પદક સંસ્થા (ખેડૂત પદક સંગઠન) સાથે સંકળાયેલા છે અને એક સક્રિય ખેડૂત તેમજ ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ છે. 16 વીઘા કૌટુંબિક જમીન સાથે, તે કઠોળની ખેતી કરવાની સાથે તેમના ગામમાં 20 મહિલા સ્વ-સહાય જૂથો બનાવીને બીજી પહેલ કરી છે. આ જૂથો ચણા આધારિત ઉત્પાદનો, લસણ અને પરંપરાગત પાપડ બનાવવા જેવી મૂલ્યવર્ધિત પ્રવૃત્તિઓમાં રોકાયેલા છે, જે મહિલા સશક્તિકરણ અને ગ્રામીણ ઉદ્યોગસાહસિકતામાં ફાળો આપે છે. ખેડૂતે કહ્યું, "અમે અમારા ગામ પરથી અમારી બ્રાન્ડનું નામ 'દુગારી વાલે' રાખ્યું છે. અમે ચણા, લસણ અને પાપડ વેચીએ છીએ. અમે GeM પોર્ટલ પર પણ નોંધાયેલા છીએ. આર્મી સૈનિકો ત્યાંથી અમારા ઉત્પાદનો ખરીદે છે." તેમણે વધુમાં ઉમેર્યું કે તેમના ઉત્પાદનો ફક્ત રાજસ્થાનમાં જ વેચાઈ રહ્યા નથી, પરંતુ વિવિધ પ્રદેશોમાં વધતી માંગ સાથે સમગ્ર ભારતમાં લોકપ્રિય બની રહ્યા છે.
વાતચીત દરમિયાન, હરિયાણાના હિસાર જિલ્લાના અન્ય એક ખેડૂતે 2013-14થી કાબુલી ચણાની ખેતી કરવાની તેમની સફર શેર કરી. માત્ર એક એકરથી શરૂઆત કરીને, તેમણે વર્ષોથી 13-14 એકર સુધી વિસ્તરણ કર્યું છે, તેમની સફળતાનું શ્રેય ગુણવત્તાયુક્ત બીજ પસંદ કરવા અને સતત ઉપજમાં સુધારો લાવવાને આપ્યું છે. ખેડૂતે કહ્યું, "આવકમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. દર વર્ષે અમે વધુ સારી ગુણવત્તાવાળા બીજ પસંદ કર્યા, અને ઉત્પાદકતા વધતી રહી છે."
પ્રધાનમંત્રીએ કઠોળના પોષણ મૂલ્ય પર ભાર મૂક્યો, ખાસ કરીને શાકાહારીઓ માટે, અને સમજાવ્યું કે કેવી રીતે કઠોળની ખેતી માત્ર ખેડૂતોની આવકમાં વધારો કરતી નથી પરંતુ દેશની પોષણ સુરક્ષામાં પણ ફાળો આપે છે. શ્રી મોદીએ ક્લસ્ટર ફાર્મિંગના વિચારને પ્રોત્સાહન આપ્યું, જ્યાં નાના અને સીમાંત ખેડૂતો એકસાથે આવી શકે છે, તેમની જમીન શેર કરી શકે છે, અને ઉત્પાદન વધારવા, ખર્ચ ઘટાડવા અને બજારોની પહોંચ સુધારવા માટે ઉચ્ચ મૂલ્યના પાક પસંદ કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકે છે.
એક ખેડૂતે આ મોડેલનું એક સફળ ઉદાહરણ શેર કર્યું, જેમાં તેમણે જણાવ્યું કે લગભગ 1200 એકર જમીન હવે અવશેષ-મુક્ત કાબુલી ચણાની ખેતી હેઠળ છે, જેના કારણે બજારની સારી પહોંચ મળે છે અને સમગ્ર જૂથની આવકમાં સુધારો થાય છે.
પ્રધાનમંત્રીએ ખાસ કરીને પાણીની અછતવાળા વિસ્તારોમાં બાજરી (શ્રી અન્ન) અને જુવાર (જાર) જેવા બાજરી (મોતી બાજરી)ના સરકારના પ્રમોશન અંગે પણ ચર્ચા કરી હતી. એક ખેડૂતે પુષ્ટિ આપી કે બાજરીની ખેતી માત્ર ચાલુ જ નથી રહી પરંતુ બજાર માંગ અને આરોગ્ય જાગૃતિમાં વધારો થવાને કારણે લોકપ્રિયતા પણ મેળવી રહી છે. શ્રી મોદીએ કહ્યું કે "જ્યાં પાણીની અછત છે, ત્યાં બાજરી જીવનરેખા છે. બાજરીનું વૈશ્વિક બજાર ઝડપથી વધી રહ્યું છે."
વાતચીતમાં કુદરતી અને રસાયણમુક્ત ખેતી પર પણ ચર્ચા થઈ. પ્રધાનમંત્રીએ ભાર મૂક્યો કે આવી પદ્ધતિઓ ધીમે ધીમે અને વ્યવહારિક રીતે અપનાવવી જોઈએ, ખાસ કરીને નાના ખેડૂતો માટે. તેમણે તબક્કાવાર અભિગમ સૂચવ્યો: જમીનના એક ભાગ પર કુદરતી ખેતીનું પરીક્ષણ કરવું અને બાકીના ભાગ પર પરંપરાગત પદ્ધતિઓ ચાલુ રાખવી, આમ સમય જતાં વિશ્વાસ વધશે.
એક સ્વ-સહાય જૂથની મહિલા ખેડૂતે 2023માં જોડાવાનો અને પોતાની 5 વીઘા જમીન પર મગ (લીલા ચણા)ની ખેતી શરૂ કરવાનો પોતાનો અનુભવ શેર કર્યો હતો. તેણીએ પીએમ કિસાન સન્માન નિધિ યોજનાને એક મુખ્ય સહાય તરીકે શ્રેય આપ્યો, જેનાથી તેણી બીજ ખરીદી અને જમીન તૈયાર કરી શકી છે. મહિલા ખેડૂતે કહ્યું, " ₹6000 વાર્ષિક સહાય એક આશીર્વાદ રહ્યાં છે. તે અમને બીજ ખરીદવામાં અને સમયસર વાવણી કરવામાં મદદ કરે છે." ચણા, મસૂર અને ગુવાર જેવા કઠોળની ખેતી કરતા અન્ય એક ખેડૂતે કહ્યું કે માત્ર બે એકર જમીનમાં પણ, તે વૈવિધ્યીકરણ કરી શકે છે અને સતત કમાણી કરી શકે છે, જે સ્માર્ટ, નાના પાયે ખેતીની શક્તિ દર્શાવે છે.
એક ખેડૂતે 2010માં એક હોટલમાં રૂમ બોય તરીકે કામ કરવાથી લઈને 250થી વધુ ગીર ગાયો સાથે ગૌશાળા (ગાય આશ્રય)ના માલિક બનવા સુધીની પોતાની અદ્ભુત સફર શેર કરી હતી. તેમણે 50% સબસિડી આપવા બદલ પશુપાલન મંત્રાલયને શ્રેય આપ્યો, જેણે તેમના વિકાસમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી છે.
પ્રધાનમંત્રીએ આ પહેલની પ્રશંસા કરી અને વારાણસીમાં થયેલા આવા જ એક પ્રયોગનો ઉલ્લેખ કર્યો, જ્યાં પરિવારોને પ્રથમ વાછરડું પરત કરવાની શરત સાથે ગીર ગાય આપવામાં આવે છે, જે પછી અન્ય પરિવારોને આપવામાં આવે છે અને એક ટકાઉ સમુદાય સાંકળ બનાવે છે.
અનેક સહભાગીઓએ પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય સંપદા યોજના (PMMSY)ના જીવન બદલનારા પ્રભાવ પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. ઉત્તર પ્રદેશમાં એક પીએચ.ડી. ધારક એક્વાકલ્ચર ઉદ્યોગસાહસિક બન્યો, જે નોકરી શોધનારમાંથી નોકરી આપનાર બન્યો છે અને ઉત્તરાખંડના નાના ગામડાઓના લગભગ 25 યુવાનોને રોજગાર આપ્યો છે. એક કાશ્મીરી યુવાને સરકારી કાર્યક્રમમાં PMMSY વિશે શીખ્યા પછી એક્વાકલ્ચર શરૂ કર્યું. તે હવે 14 લોકોને રોજગારી આપે છે અને વાર્ષિક ₹15 લાખનો નફો કમાય છે. દરિયાકાંઠાના ભારતના એક મહિલા ખેડૂતે 100 લોકોને રોજગારી આપીને PMMSY હેઠળ કોલ્ડ સ્ટોરેજ અને બરફ સુવિધાઓએ તેના મત્સ્યઉદ્યોગ વ્યવસાયને કેવી રીતે વેગ આપ્યો તે શેર કર્યું હતું. સુશોભન માછલી ઉછેરમાં કામ કરતા અન્ય એક ઉદ્યોગસાહસિકે જણાવ્યું કે PMMSYએ દેશભરના યુવા કૃષિ-સ્ટાર્ટઅપ્સ માટે આશાનું કિરણ રજૂ કર્યું છે. પ્રધાનમંત્રીએ એક્વાકલ્ચરમાં વિશાળ સંભાવના પર ભાર મૂક્યો અને વધુ યુવાનોને આ તક લેવા માટે પ્રોત્સાહિત કર્યા હતા.
સખી સંગઠનના પ્રતિનિધિએ જણાવ્યું કે કેવી રીતે આ ચળવળ ફક્ત 20 મહિલાઓથી શરૂ થઈ હતી અને હવે તે ડેરી ક્ષેત્રમાં કાર્યરત 90,000 મહિલાઓ સુધી પહોંચી ગઈ છે. પ્રતિનિધિએ જણાવ્યું હતું કે, "સામૂહિક પ્રયાસો દ્વારા 14,000થી વધુ મહિલાઓ 'લખપતિ દીદી' બની છે." "આ ખરેખર એક ચમત્કાર છે," પ્રધાનમંત્રીએ સ્વ-સહાય જૂથ મોડેલને બિરદાવતા જવાબમાં કહ્યું હતું.
ઝારખંડના સરાઈકેલા જિલ્લાના એક ઉદ્યોગસાહસિકે 125 વંચિત આદિવાસી પરિવારોને દત્તક લીધા અને પ્રદેશમાં સંકલિત સજીવ ખેતી શરૂ કરી હતી. તેમણે જણાવ્યું કે કેવી રીતે પ્રધાનમંત્રીના "નોકરી શોધનારા નહીં, નોકરી આપનારા"ના આહ્વાનથી તેમના મિશનને પ્રેરણા મળી છે.
ઘણા સહભાગીઓએ ઊંડી ભાવનાત્મક કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરી, જેમાં એક ખેડૂતે કહ્યું, "પ્રધાનમંત્રીને મળવું એ એક કુદરતી ઉપચાર જેવું લાગ્યું. મને એવું લાગ્યું કે હું કોઈ નેતા સાથે નહીં, પણ મારા પોતાના ઘરના કોઈ વ્યક્તિ સાથે વાત કરી રહ્યો છું."
અન્ય એક કાશ્મીરી યુવાને વર્તમાન નેતૃત્વ હેઠળ જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં થયેલા વિકાસલક્ષી ફેરફારોનો સ્વીકાર કર્યો. "મને નથી લાગતું કે તમારી સરકાર વિના આ કંઈ શક્ય બન્યું હોત," તેમણે કહ્યું હતું.
એક ખેડૂતે 2014માં યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં એક નફાકારક કારકિર્દી છોડીને ભારત પાછા ફરવાની અને ગ્રામીણ સમુદાયોને સશક્ત બનાવવાની પોતાની સફર શેર કરી હતી. માત્ર 10 એકર જમીનથી શરૂઆત કરીને, તે હવે 300 એકરથી વધુ ખેતી, હેચરીનું સંચાલન કરે છે અને 10,000+ એકર માટે બીજનું ઉત્પાદન કરે છે. ફિશરીઝ એન્ડ એક્વાકલ્ચર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ફંડ (FIDF)ના ટેકાથી, તે ફક્ત 7% વ્યાજ પર ધિરાણ મેળવવામાં સક્ષમ બન્યો, જેનાથી તે 200થી વધુ લોકોને રોજગારી આપવા માટે તેના કાર્યોમાં વધારો કરી શક્યો હતો. ખેડૂતે કહ્યું "પીએમ મોદીને અમારી તરફ આવતા જોવું એ 'અદ્ભુત' ક્ષણ હતી."
ગુજરાતના અમરેલી જિલ્લાના ધારીના એક FPOના પ્રતિનિધિએ જણાવ્યું કે 1,700 ખેડૂતોનું તેમનું સંગઠન 1,500 એકર જમીન પર ખેતી કરી રહ્યું છે અને છેલ્લા ચાર વર્ષથી 20% વાર્ષિક ડિવિડન્ડ આપી રહ્યું છે. FPOને ₹2 કરોડની કોલેટરલ-મુક્ત સરકારી લોનનો ફાયદો થયો, જેનાથી કામગીરીમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. તેમણે કહ્યું, "ભારત સરકારની ક્રેડિટ ગેરંટી યોજનાએ અમને ત્યારે સશક્ત બનાવ્યા જ્યારે અમારી પાસે કંઈ નહોતું."
રાજસ્થાનના જેસલમેરનો એક FPO, જેમાં 1,000થી વધુ ખેડૂતો છે, સંકલિત જીવાત વ્યવસ્થાપન (IPM) તકનીકોનો ઉપયોગ કરીને ઓર્ગેનિક જીરું અને ઇસબગોલ (સાઇલિયમ ભૂસી)નું ઉત્પાદન કરી રહ્યા છે. આ ઉત્પાદન ગુજરાત સ્થિત નિકાસકારો દ્વારા નિકાસ કરવામાં આવે છે. જ્યારે પ્રધાનમંત્રીએ ઇસબગોલ આધારિત આઈસ્ક્રીમ શોધવાનું સૂચન કર્યું, ત્યારે ખેડૂતોમાં ઉત્પાદન નવીનતા માટે તાત્કાલિક રસ જાગ્યો હતો.
વારાણસી નજીક મિર્ઝાપુરના એક ખેડૂતે બાજરી પરના તેમના કાર્ય, જેમાં પ્રોસેસિંગ, પેકેજિંગ અને બ્રાન્ડિંગનો સમાવેશ થાય છે, શેર કર્યું હતું. તેમના ઉત્પાદનો ઔપચારિક એમઓયુ હેઠળ સંરક્ષણ અને એનડીઆરએફ કર્મચારીઓને પૂરા પાડવામાં આવી રહ્યા છે, જે પોષણ મૂલ્ય અને આર્થિક સદ્ધરતા બંને સુનિશ્ચિત કરે છે.
કાશ્મીરના એક સફરજન ખેડૂતે શેર કર્યું કે રેલ કનેક્ટિવિટીએ સફરજનના પરિવહનમાં કેવી રીતે પરિવર્તન લાવ્યું છે. 60,000 ટનથી વધુ ફળો અને શાકભાજી સીધા દિલ્હી અને તેની બહાર પરિવહન કરવામાં આવ્યા છે, જે પરંપરાગત રોડવેની તુલનામાં સમય અને ખર્ચમાં ઘટાડો કરે છે.
મધ્યપ્રદેશના જબલપુરના એક યુવાન ઉદ્યોગસાહસિકે તેમની એરોપોનિક આધારિત બટાકાની બીજ ખેતી રજૂ કરી, જ્યાં બટાકા માટી વિના ઊભી રચનામાં ઉગાડવામાં આવે છે. પ્રધાનમંત્રીએ રમૂજી રીતે તેને "જૈન બટાકા" કહ્યું, કારણ કે આવા ઉત્પાદન જૈનોના ધાર્મિક આહાર પ્રતિબંધો સાથે સુસંગત હોઈ શકે છે જેઓ મૂળ/ જમીનમાં ઉગતી શાકભાજી ટાળે છે.
રાજસ્થાનના બારન જિલ્લાના એક ખેડૂતે જણાવ્યું કે તેમની ટીમ પાવડર અને પેસ્ટનું ઉત્પાદન કરીને લસણના મૂલ્યવર્ધન પર કેવી રીતે કામ કરી રહી છે અને હવે નિકાસ લાઇસન્સ માટે અરજી કરી રહી છે.
પ્રધાનમંત્રીએ દેશભરના ખેડૂતોનો આભાર માનીને સત્રનું સમાપન કર્યું હતું.
