પ્રધાનમંત્રીએ ઉદ્યોગસાહસિક નિખિલ કામથ સાથેની વાતચીતનો મૂળપાઠ

પ્રધાનમંત્રી - તમે અત્યાર સુધીમાં કેટલી પોડકાસ્ટ પોસ્ટ કરી છે?

નિખિલ કામથ - 25 સર.

પ્રધાનમંત્રી – 25

નિખિલ કામથ - હા, પણ અમે મહિનામાં એક જ વાર કરીએ છીએ!

પ્રધાનમંત્રી - ઓકે.

નિખિલ કામથ - હું દર મહિને એક દિવસ પોડકાસ્ટ કરું છું અને બાકીના મહિનામાં કશું જ નથી કરતો.

પ્રધાનમંત્રી – જુઓ, જેણે પણ કોની સાથે આ કામ કરવાનું છે, તેને એક મહિનાનો સમય આપો અને તેને આરામદાયક બનાવો.

નિખિલ કામથ - સાચું સર, અમે જે પોડકાસ્ટ કર્યા છે તેમાંના મોટા ભાગના ઊંડાણપૂર્વકના છે... ઉદ્યોગસાહસિકતા વિશે છે. અમારા ઓડિયન્સ સંપૂર્ણપણે 15-40ની કેટેગરી છે, જેઓ પ્રથમ વખત ઉદ્યોગસાહસિકતા શરૂ કરવા માગે છે, તેથી અમે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ પર એક એપિસોડ કરીએ છીએ, મેટા પર એક એપિસોડ કરીએ છીએ, અમે ફાર્માસ્યુટિકલ વસ્તુઓ વિશે ખૂબ જ ચોક્કસ વિષયો કરીએ છીએ અને અમે હમણાં જ પીપલ નામની એક વધુ વસ્તુ શરૂ કરી છે, જેમાં અમે બિલ ગેટ્સ જેવા કેટલાક લોકો સાથે વાત કરી છે,  પરંતુ ફરીથી તેઓ જે ઉદ્યોગ સાથે સંબંધ ધરાવે છે તેના માટે ખૂબ જ વિશિષ્ટ છે.

પ્રધાનમંત્રી – એક તો મારા માટે પોડકાસ્ટ પહેલી વખત થઈ રહી છે. અને એટલા માટે મારા માટે આ દુનિયા સાવ નવી જ છે.

નિખિલ કામથ – તો સર, જો મારું હિન્દી બહુ સારું ન હોય તો મને માફ કરજો, હું સાઉથ ઇન્ડિયન છું, હું મોટે ભાગે બેંગ્લોરમાં ઊછર્યો છું અને મારી માતાનું શહેર મૈસૂર છે તેથી ત્યાંના મોટા ભાગના લોકો કન્નડ ભાષા બોલે છે અને મારા પિતા મંગલુરુની નજીકના હતા, હું સ્કૂલમાં હિન્દી શીખ્યો હતો, પરંતુ પ્રવાહની દ્રષ્ટિએ બહુ સારી નથી,  અને લોકો કહે છે કે મોટા ભાગનો સંદેશાવ્યવહાર બિનશાબ્દિક હોય છે, જે લોકો એકબીજા સામે જોઈને સમજે છે! તેથી મને લાગે છે કે આપણે યોગ્ય રહીશું.

પ્રધાનમંત્રી - જુઓ, હું પણ હિન્દી ભાષી નથી, આપણા બંને માટે આવું હશે.

નિખિલ કામથ - અને અમારું આ પોડકાસ્ટ પરંપરાગત ઇન્ટરવ્યૂ નથી. હું પત્રકાર નથી. અમે મોટે ભાગે એવા લોકો સાથે વાત કરીએ છીએ જેઓ પ્રથમ વખત ઉદ્યોગસાહસિકતા કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. તેથી અમે તેમને કહીએ છીએ કે ઉદ્યોગમાં ઉદ્યોગસાહસિક બનવા માટે શું જરૂરી છે, તેઓને પ્રથમ વખત ભંડોળ ક્યાંથી મળશે, તેમને શીખવા માટે ઓનલાઇન સામગ્રી ક્યાંથી મળશે. તેથી અમે તે ઝોનમાંથી આવી રહ્યા છીએ અને આજે અમે રાજકારણ અને ઉદ્યોગસાહસિકતા વચ્ચે સમાંતર દોરવાનો પ્રયાસ કરીશું. કારણ કે મને લાગે છે કે આ બંને વચ્ચે આવી ઘણી સમાનતાઓ છે, જેના વિશે આજ સુધી કોઇએ વાત કરી નથી. તેથી અમે તે દિશામાં આગળ વધીશું અને આગળ વધીશું. તેથી જો તમે આ પોડકાસ્ટમાં જાતે જ કેટલાક પ્રશ્નો પૂછવા માંગતા હો, તો મારી પાસે કોઈ સારા જવાબો નથી. પણ તમે પૂછી શકો છો. આ પોડકાસ્ટમાં સૌથી પહેલી વાત હું તમારા જીવનનો પહેલો ભાગ છે. પ્રી પીએમ, પ્રી સીએમ, તમારો જન્મ ક્યાં થયો હતો, શરૂઆતના 10 વર્ષમાં તમે શું કર્યું. જો તમે તમારા જીવનના પહેલા યુગ પર થોડો પ્રકાશ ફેંકી શકો.

પ્રધાનમંત્રી – આમ તો બધા જાણે છે કે મારો જન્મ ગુજરાતમાં, ઉત્તર ગુજરાતના મહેસાણા જિલ્લામાં થયો હતો. વડનગર ત્યાંનું નાનું શહેર છે. જ્યારે અમે નાના હતા, ત્યારે વસ્તી કદાચ માત્ર 15000 હતી, મને આ લગભગ યાદ છે. હું એ જગ્યાનો છું. પણ પછી, જેમ દરેકનું પોતાનું ગામ છે, તેમ મારું ગામ પણ એક એવું જ ગામ હતું. મારું ગામ એક પ્રકારનું ગાયકવાડ રાજ્ય હતું. તો ગાયકવાડ સ્ટેટની એક ખાસિયત હતી. દરેક ગામ શિક્ષણ માટે ખૂબ ઉત્સુક હતું. ત્યાં એક તળાવ, પોસ્ટ ઓફિસ, એક પુસ્તકાલય, આવી ચાર-પાંચ વસ્તુઓ હતી, એટલે કે, જો તે ગાયકવાડ રાજ્યનું ગામ હોય, તો આ ચોક્કસપણે હશે, આ તેમની વ્યવસ્થા હતી, તેથી મેં ગાયકવાડ રાજ્યની પ્રાથમિક શાળામાં અભ્યાસ કર્યો, તેથી હું મારા બાળપણમાં ત્યાં જ રહ્યો. ત્યાં એક તળાવ હતું તેથી મેં ત્યાં તરવાનું શીખ્યા. હું મારા પરિવારના બધાના કપડાં ધોતો હતો, તેથી આ કારણે મને તળાવમાં જવાની પરવાનગી મળતી હતી. પાછળથી ભાગવત આચાર્ય નારાયણ આચાર્ય હાઈસ્કૂલ, બી.એન.એ. સ્કૂલ હતી. તે પણ એક રીતે સેવાભાવી હતી, આજે શિક્ષણની સ્થિતિ જેવી નહોતી. તેથી મેં મારું શાળાકીય શિક્ષણ ત્યાં જ કર્યું. તે સમયે તે 10+2 ન હતું, તે 11મું ધોરણ હતું. મેં ક્યાંક વાંચ્યું હતું કે, ચીની ફિલસૂફ ઝુઆંગઝેંગ મારા ગામમાં રહેતો હતો, તેથી તેના પર ફિલ્મ બનવાની હતી, તેથી તે સમયે મેં દૂતાવાસને અથવા ત્યાંની કોઈ વ્યક્તિને પત્ર લખ્યો હતો જે મેં ક્યાંક વાંચ્યો છે કે ભાઈ મેં ક્યાંક વાંચ્યું છે કે તમે ઝુઆનઝાંગ પર ફિલ્મ બનાવી રહ્યા છો, તેથી તે મારા ગામમાં રહેતા હતા અને મેં આવું કરીને ક્યાંક તેમનો ઉલ્લેખ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. એ તો ઘણાં વર્ષો પહેલાંની વાત છે.

તે પહેલાં, મારા ગામમાં મારો એક ખૂબ જ રસિકભાઈ દવે હતા. તેઓ કોંગ્રેસના નેતા હતા, થોડી સમાજવાદી વિચારધારા પણ ધરાવતા હતા અને મૂળ સૌરાષ્ટ્રના હતા અને મારા ગામમાં સ્થાયી થયા હતા. તેઓ અમને સ્કૂલના બાળકોને કહેતા હતા કે તમે જ્યાં પણ જાઓ ત્યાં તમને કોઈ પથ્થર મળે જેના પર કંઇક લખ્યું હોય કે કોતરેલું હોય તો તે પથ્થર એકઠો કરીને સ્કૂલના આ ખૂણામાં મૂકી દો. ધીમે ધીમે એ એક મોટો ઢગલો બની ગયો, પછી મને સમજાયું કે તેમનો ઇરાદો એવો હતો કે આ ખૂબ જ પ્રાચીન ગામ છે, અહીંના દરેક પથ્થરની કોઈને કોઈ વાર્તા છે. એકત્રિત કરો, જ્યારે પણ કોઈ આવશે, તે તે કરશે. કદાચ એ કલ્પના હતી. તેથી મારું ધ્યાન પણ તે તરફ ગયું. 2014માં જ્યારે હું પ્રધાનમંત્રી બન્યો ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે જ વિશ્વના નેતાઓ સૌજન્યના ફોન કરે છે એટલે ચીનના રાષ્ટ્રપતિનો મને ફોન આવ્યો, શુભેચ્છાઓ વગેરે, તો તેમણે પોતે જ કહ્યું કે મારે ભારત આવવું છે. મેં કહ્યું કે તમારું સ્વાગત છે, તમે જરૂર આવો, પછી તેમણે કહ્યું પણ મારે ગુજરાત જવું છે. મેં કહ્યું કે તે હજી વધુ સારું છે. તો તેમણે કહ્યું કે મારે તમારા ગામ વડનગર જવું છે. મેં કહ્યું કે શું વાત છે, તમે મારા સ્થાન સુધી કાર્યક્રમ બનાવ્યો છે. તેમણે કહ્યું કે શું તમે જાણો છો કેમ, મને ખબર નહોતી, ત્યારે તેમણે કહ્યું કે તમારી અને મારી વચ્ચે એક ખાસ બંધન છે. મેં શું પૂછ્યું, ઝુઆંગઝેંગ જે એક ચીની તત્ત્વજ્ઞાની હતા તે તમારા ગામમાં લાંબા સમય સુધી રહ્યા, પણ જ્યારે તેઓ ચીન પાછા ફર્યા, ત્યારે તેઓ મારા ગામમાં જ રહ્યા. તો તેમણે કહ્યું કે અમારા બંને વચ્ચે આ કનેક્શન છે.

નિખિલ કામથ - અને જો તમને તમારા બાળપણ વિશે વધુ વાતો યાદ હોય, જ્યારે તમે નાના હતા, તો શું તમે એક સારા વિદ્યાર્થી હતા, તો તે સમયે તમારા રસના વિષયો શું હતા.

પ્રધાનમંત્રી - હું ખૂબ જ સામાન્ય વિદ્યાર્થી હતો, કોઈ પણ રીતે મારી તરફ ધ્યાન આપતું નહીં, પરંતુ મારી પાસે વેલજીભાઈ ચૌધરી નામના શિક્ષક હતા, તેઓ મારી ખૂબ કાળજી લેતા હતા, તેથી એક દિવસ તેઓ મારા પિતાને મળવા ગયા. તેઓ મારા પિતાને કહેતા હતા કે તેનામાં આટલી બધી પ્રતિભા છે, પણ તે એકાગ્ર નથી, તે અલગ અલગ કામ કરતો રહે છે, તેમણે કહ્યું કે તે દરેક વસ્તુને ઝડપથી પકડી લે છે પરંતુ પછી પોતાની દુનિયામાં ખોવાઈ જાય છે, તેથી વેલજીભાઈને મારી પાસેથી ઘણી અપેક્ષાઓ હતી, તેથી મારા શિક્ષકો મને ખૂબ પ્રેમ કરતા હતા, પરંતુ મારે વધુ અભ્યાસ કરવો પડ્યો હતો,  જો તેમાં સ્પર્ધાનું કોઈ તત્વ હોય, તો પછી હું તેનાથી દૂર ભાગતો હતો. મને એમાં રસ નહોતો, માત્ર પરીક્ષા પાસ કરો, બહાર નીકળો, એવું જ હતું, પણ હું બીજી ઘણી બધી પ્રવૃત્તિઓ કરતો હતો. જો કોઈ નવી વસ્તુ હોય તો તેને તરત જ સમજવી એ મારો સ્વભાવ હતો.

નિખિલ કામથ - સર, શું તમારા કોઈ બાળપણના મિત્રો છે કે જેમની સાથે તમે હજી પણ સંપર્કમાં રહો છો?

પ્રધાનમંત્રી - આ તો જાણે મારો મામલો થોડો વિચિત્ર છે, મેં ખૂબ નાની ઉંમરમાં ઘર છોડી દીધું, ઘર છોડવાનો અર્થ એ છે કે મેં બધું જ છોડી દીધું, હું કોઈના સંપર્કમાં નહોતો, તેથી ત્યાં એક મોટું અંતર હતું, તેથી મારો કોઈ સંપર્ક નહોતો, મારો કોઈ સાથે કોઈ વ્યવહાર નહોતો અને મારું જીવન પણ કોઈ અજાણ્યા ભટકતા વ્યક્તિનું હતું,  એટલે મારા વિશે કોણ પૂછશે. એટલે મારું જીવન એવું નહોતું, પણ જ્યારે હું સીએમ બન્યો ત્યારે મનમાં કેટલીક ઇચ્છાઓ જાગી. એક ઇચ્છા ઉભી થઈ કે હું મારા બધા જૂના મિત્રોને વર્ગથી લઈને સીએમ હાઉસ સુધી બોલાવીશ. તેની પાછળનું મારું મનોવિજ્ઞાન એ હતું કે હું ઇચ્છતો ન હતો કે મારા કોઈ પણ લોકોને એવું લાગે કે હું કોઈ મહાન વ્યક્તિ બની ગયો છું. હું એ જ વ્યક્તિ છું જેણે વર્ષો પહેલા ગામ છોડ્યું હતું, હું બદલાયો નથી, હું તે ક્ષણને જીવવા માંગતો હતો અને તેને જીવવાની રીત તે મિત્રો સાથે બેસવાની હતી. પરંતુ હું તેને તેના ચહેરાથી પણ ઓળખી શક્યો નહીં કારણ કે અમારી વચ્ચે એક મોટું અંતર હતું. તેમના વાળ ભૂખરા થઈ ગયા હતા, બાળકો મોટાં થઈ ગયાં હતાં. પણ મેં બધાને બોલાવ્યા. સંભવતઃ 30-35 લોકો એકઠા થયા હતા અને અમે એક મોટું ડિનર લીધું હતું, ગપસપ કરી હતી, બાળપણની જૂની યાદો તાજી કરી હતી. પણ મને એમાં બહુ મજા ન આવી. હું મારા મિત્રની શોધમાં હતો એટલે મને એમાં મજા ન આવી, પણ તેઓ મને મુખ્ય પ્રધાન તરીકે જોતા હતા. તેથી તે અંતર દૂર થયું ન હતું અને કદાચ મારા જીવનમાં મને 'તુ' કહેવા માટે કોઈ બચ્યું ન હતું. આવી સ્થિતિ હતી. દરેક જણ હજી પણ સંપર્કમાં છે પરંતુ તેઓ મને ખૂબ જ આદરથી જુએ છે. તેમાંથી એક મારા શિક્ષક રાસ બિહારી મનિહાર હતા. થોડા સમય પહેલા તેમનું નિધન થયું હતું અને તેઓ લગભગ 93-94 વર્ષના હતા. તે હંમેશાં મને પત્રો લખતો અને તે તેમાં 'તુ' લખતો. બાકી, જ્યારે હું મુખ્યમંત્રી બન્યો, ત્યારે મારી એક જ ઇચ્છા હતી કે હું મારા શાળાના મિત્રોને બોલાવું.

મારી બીજી ઇચ્છા, જે ભારતના લોકો માટે વિચિત્ર હોઈ શકે, તે એ હતી કે હું મારા બધા શિક્ષકોને જાહેરમાં માન આપવા માંગતો હતો. તેથી, મેં તે બધાની શોધ કરી જેમણે મને નાનપણથી જ શીખવ્યું હતું અને જેઓ શાળાકીય શિક્ષણ સુધી મારા શિક્ષક હતા, અને મુખ્યમંત્રી બન્યા પછી, મેં તેમનું જાહેરમાં સન્માન કર્યું હતું. તે કાર્યક્રમમાં આપણા રાજ્યપાલ શર્માજી પણ આવ્યા હતા અને તે કાર્યક્રમમાં ગુજરાતની તમામ પ્રતિષ્ઠિત જનતા હાજર હતી અને મારા મનમાં એક સંદેશ હતો કે હું જે પણ છું, તેમણે મને બનાવવામાં કોઇને કોઇ રીતે યોગદાન આપ્યું છે. તેમાંના કેટલાક બાળ મંદિરના મારા શિક્ષકો હશે, સૌથી વૃદ્ધ શિક્ષક 93 વર્ષના હતા, મેં લગભગ 30-32 શિક્ષકોને બોલાવ્યા હતા અને મેં તે બધાને જાહેરમાં સન્માનિત કર્યા હતા અને તે મારા જીવનની ખૂબ જ સારી ક્ષણો હતી. પછી એક દિવસ મેં મારી જિંદગીમાં એ કરી બતાવ્યું કે મેં મારા વિસ્તૃત કુટુંબને, મારા ભાઈઓને, તેમનાં બાળકોને, બહેનોને, તેમનાં બાળકોને, તેમનાં બાળકોને, તેમનાં બાળકોને, મારા કુટુંબના સભ્યો ગમે તે હોય, તેમને આમંત્રિત કર્યા, કારણ કે મેં તેમને છોડી દીધાં હતાં એટલે હું તેમને ઓળખી પણ ન શક્યો. પરંતુ એક દિવસ મેં બધાને મારા સીએમ હાઉસ બોલાવ્યા. મેં પરિવારના તમામ સભ્યોનો પરિચય કરાવ્યો, જેમનો પુત્ર આ છે, જેઓ ક્યાં પરણેલા છે, કારણ કે તેમની સાથે મારે કોઈ સંબંધ નહોતા. આ ત્રીજી વસ્તુ છે જે મેં કરી છે. ચોથું, જ્યારે હું સંઘમાં હતો ત્યારે. એટલે શરૂઆતમાં જે પરિવારોમાં મને ખાવાનું મળતું હતું ત્યાં હું જમવા જતો હતો, ઘણા પરિવારો એવા હતા જે મને ખવડાવતા હતા, કારણ કે આખી જિંદગી મારી પાસે મારી પોતાની ભોજન વ્યવસ્થા નહોતી, હું આ રીતે જમતી હતી. તેથી મેં તે બધાને આમંત્રણ આપ્યું, તેથી જો તમે મને પૂછશો કે મેં મારી મરજીથી કેટલાક કામ કર્યા છે, તો મારા માટે 25 વર્ષ થયા છે, તો મેં આ ચાર કામ કર્યા. મેં મારા શાળાના મિત્રોને આમંત્રિત કર્યા, જેમના ઘરે હું જમવાનું ખાતો હતો તેમને મેં આમંત્રિત કર્યા, મેં મારા પોતાના કુટુંબના લોકોને આમંત્રિત કર્યા, અને મેં મારા શિક્ષકોને આમંત્રણ આપ્યું.

નિખિલ કામથ - તમને કદાચ યાદ નહીં હોય કે થોડા વર્ષો પહેલા તમે બેંગ્લોર આવ્યા હતા અને તમારા સ્ટાર્ટઅપના લોકોને મળી રહ્યા હતા અને તમારી છેલ્લી મુલાકાતના લોકોને મળી રહ્યા હતા, જે રાત્રે તમે અમને મળ્યા હતા અને અમને કહ્યું હતું કે તમારી પાસે તેમની સાથે 15 મિનિટ છે, પરંતુ તમે એક કલાક માટે બેઠા હતા, અને જો તમને યાદ હોય તો પણ હું તમને ફક્ત પ્રશ્નો પૂછતો હતો! મને લાગે છે કે જવાબો આપવા કરતાં પ્રશ્નો પૂછવાનું વધુ સરળ છે. અને હું તમને કંઈક એવું પણ કહી રહ્યો હતો કે જે બની રહ્યું છે તે કદાચ સારું નથી, અથવા જે થઈ રહ્યું છે તે કદાચ સારું નથી અને તમે સાંભળી રહ્યા હતા. જો તમારે એવું વિચારવું હોય કે સમાજમાં કેટલાક વર્ગના લોકો અને કેટલાક ઉંમરના લોકો છે જેમની સાથે તમારું જોડાણ ખૂબ જ મજબૂત છે, જો તમે એક વય જૂથને વ્યાખ્યાયિત કરી શકો તો તે કયું હશે.

પ્રધાનમંત્રી - તો, મને મોટે ભાગે કહેવામાં આવ્યું હતું કે જો તમે નરેન્દ્ર ભાઈને શોધવા માંગો છો, તો તમે તેમને ક્યાં શોધશો? તે 15-20 યુવાનોની વચ્ચે ઊભો રહીને હસતો અને બોલતો હશે. એટલે એ પણ મારી ઇમેજ હતી એટલે કદાચ આજે મને કોઈ વિસ્તાર કે કોઈ વયજૂથથી અંતર નથી લાગતું. કનેક્ટ શબ્દને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી, કદાચ મારી પાસે સંપૂર્ણ જવાબ ન હોઈ શકે, પરંતુ હું અંતર અનુભવતો નથી.

નિખિલ કામથ - જેમ તમે કહેતા હતા કે તમને સ્પર્ધા પસંદ નથી, જિદ્દુ કૃષ્ણમૂર્તિ જેવા લોકો, ઘણા બધા વિકસિત વિચારકો, કહે છે કે સ્પર્ધા સારી નથી. કોઈક તે વિચારધારામાંથી રાજકારણમાં આવે છે જ્યાં ઘણી હરીફાઈ હોય છે, તેઓ તે જ વિચારધારાને રાજકારણમાં કેવી રીતે લાવી શકે છે.

પ્રધાનમંત્રી - જુઓ, જો બાળપણમાં કોઈ સ્પર્ધા ન હોય તો તે આળસ હશે. ત્યાં કોઈ મોટી ફિલસૂફી અથવા કંઈપણ હશે નહીં. હું બાળકોની જેમ જ બેજવાબદાર રીતે વર્તન કરીશ. હું માનતો નથી કે કોઈ પણ ફિલસૂફીએ મને માર્ગદર્શન આપ્યું છે. મને લાગે છે કે તે ઠીક છે, મને વધુ માર્ક્સ મળશે, મને વધુ માર્ક્સ મળશે, હું મારી જાતની વધુ ચિંતા શા માટે કરું. બીજું, હું વાંદરાના વેપારી જેવો હતો, એ વખતે જે હાથમાં આવશે એ હું કરતો હતો એટલે આવી કોઈ સ્પર્ધા હશે તો હું એમાં પ્રવેશ કરીશ, નાટકની સ્પર્ધા હશે તો એમાં હું એન્ટર થઈશ. એટલે કે, હું આ વસ્તુઓ કુદરતી રીતે કરતો હતો અને મારા ઘરે શ્રી પરમાર નામના શિક્ષક હતા, એટલે કે તેઓ પીટી શિક્ષક હતા, કદાચ શારીરિક તાલીમ શિક્ષક હતા. તેથી મારા ત્યાં હવેલીમાં એક નાનો અખાડો હતો, તેથી મને તેમનાથી એટલી પ્રેરણા મળી કે હું ત્યાં નિયમિત પણે જતો હતો, હું તે સમયે મલ્લખામ્બ શીખતો હતો. હું કુસ્તી શીખતો હતો. કુસ્તી અને મલ્લખામ્બ, જે લાકડાના વિશાળ સ્તંભ છે, ખાસ કરીને મહારાષ્ટ્રમાં, એક મજબૂત શરીરના નિર્માણ માટે એક ઉત્તમ કસરત છે. આ એક થાંભલા પર એક પ્રકારનો યોગ છે, તેથી હું સવારે 5:00 વાગ્યે તેમની પાસે જતો હતો અને તેઓ મને થોડી મદદ કરતા હતા. પરંતુ હું ખેલાડી ન બન્યો, ઠીક છે, મેં તે થોડા સમય માટે કર્યું અને પછી ચાલ્યો ગયો, તે એવું જ હતું.

નિખિલ કામથ – શું એવી કોઇ વસ્તુઓ છે જેને રાજકારણમાં રાજકારણી માટે ટેલેન્ટ ગણી શકાય. ઉદ્યોગસાહસિકતાની જેમ, જ્યારે કોઈ કંપની શરૂ કરે છે, ત્યારે તેના માટે ત્રણ કે ચાર પ્રતિભાઓ સ્વાભાવિક રીતે જ જરૂરી હોય છે, જેમ કે માર્કેટિંગમાં સારી વ્યક્તિ, કોઈક જે વેચાણમાં સારી છે, એવી વ્યક્તિ જે ટેક્નોલૉજીમાં સારી છે અને ઉત્પાદનો વિકસાવે છે. આજે જો કોઈ યુવક રાજકારણી બનવા માંગે છે તો શું તેનામાં એવી કોઈ પ્રતિભા છે કે જેને તમે ટેસ્ટ કરી શકો અને આ જ તેની પાસે હોવું જોઈએ.

પ્રધાનમંત્રી - આ બે અલગ અલગ વાતો છે, રાજનેતા બનવું એક ભાગ છે અને રાજનીતિમાં સફળ થવું અલગ વાત છે, તેથી બે અલગ અલગ રીતે. તો એક છે રાજકારણમાં પ્રવેશવું, બીજું સફળ થવું, હું માનું છું કે તેના માટે તમારે સમર્પણ, પ્રતિબદ્ધતાની જરૂર છે, તમારે લોકોના સુખ-દુ:ખમાં ભાગીદાર બનવું જોઈએ, તમારે ખરેખર એક સારા ટીમના ખેલાડી બનવું જોઈએ. જો તમે એમ કહેશો કે હું એક મહાન યોદ્ધો છું અને હું બધાને નિયંત્રિત કરીશ, દરેક જણ મારી વાત માનશે, તો શક્ય છે કે તેમનું રાજકારણ ચાલશે, તેઓ ચૂંટણી જીતી શકે છે પરંતુ તે સફળ રાજકારણી બનશે તેની કોઈ ગેરંટી નથી. અને જુઓ, દેશમાં ક્યારેક ક્યારેક મને લાગે છે કે, એવું પણ બની શકે છે કે, જે મને લાગે છે, તેનાથી વિવાદ પણ ઊભો થઈ શકે છે, જ્યારે આઝાદીની ચળવળ શરૂ થઈ હતી, સમાજના દરેક વર્ગના લોકો તેમાં જોડાયા હતા, પરંતુ બધા રાજકારણમાં આવ્યા ન હતા, કેટલાક લોકોએ પાછળથી શિક્ષણ માટે પોતાનું જીવન સમર્પિત કરી દીધું હતું, કેટલાક લોકોએ ખાદીને સમર્પિત કર્યું હતું, કેટલાક લોકો પુખ્ત શિક્ષણને સમર્પિત હતા.  કેટલાક આદિવાસીઓના કલ્યાણ માટે આવા સર્જનાત્મક કાર્યોમાં સામેલ થયા. પરંતુ આઝાદીની ચળવળ દેશભક્તિથી પ્રેરિત આંદોલન હતું, દરેકને એક જુસ્સો હતો કે હું ભારતને મુક્ત કરવા માટે જે પણ કરી શકું તે કરીશ. આઝાદી પછી, તેમાંના ઘણા રાજકારણમાં આવ્યા અને શરૂઆતમાં, રાજકારણ પછી, આપણા દેશના તમામ દિગ્ગજ નેતાઓ એવા નેતાઓ હતા કે જેઓ સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાંથી ઉભરી આવ્યા હતા. તેથી તેમની વિચારસરણી, તેમની પરિપક્વતા, તેનું સ્વરૂપ અલગ છે, સંપૂર્ણપણે અલગ છે, તેમના વર્તન વિશે આપણે જે પણ સાંભળીએ છીએ, સમાજ પ્રત્યે સમર્પણની ભાવના ખૂબ જ ઊંડી છે અને તેથી મારો અભિપ્રાય એ છે કે સારા લોકોએ રાજકારણમાં આવવાનું ચાલુ રાખવું જોઈએ અને તેઓએ મહત્વાકાંક્ષા સાથે નહીં, પણ એક મિશન સાથે આવવું જોઈએ. જો તમે કોઈ મિશન લઈને આવ્યા છો, તો ક્યાંક તમને સ્થાન મળશે, મિશન મહત્વાકાંક્ષાથી ઉપર હોવું જોઈએ, તો તમારામાં ક્ષમતા હશે.

હવે આજના યુગના નેતાની વ્યાખ્યા જોવામાં આવે તો મહાત્મા ગાંધી તેમાં બંધબેસતા નથી. વ્યક્તિત્વની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો તે પાતળો હતો અને તેનામાં વકતૃત્વની કોઈ આવડત ન હતી, તેથી જો આપણે તેને એ દષ્ટિકોણથી જોઈએ તો તે નેતા ન બની શક્યો હોત. તો તેનું કારણ શું હતું? તેમના કાર્યો બોલતા હતા અને આ શક્તિએ આખા દેશને આ વ્યક્તિની પાછળ ઉભો કરી દીધો અને એટલે જ આજકાલ રાજકારણીનું સ્વરૂપ મોટા પ્રોફેશનલ વર્ગમાં જોવા મળે છે, તે ફૂલહારી ભાષણો આપી શકવા સમર્થ હોવા જોઈએ, આ કામ થોડા દિવસો માટે થાય છે, લોકોને તાળીઓ મળે છે, પરંતુ આખરે તો કાર્યો જ કામ કરે છે જે કામ કરે છે. બીજું, મારો અભિપ્રાય એ છે કે વાણી અને વકતૃત્વ કરતાં પ્રત્યાયન વધારે મહત્ત્વનું છે. તમે કેવી રીતે વાતચીત કરો છો? તમે જુઓ છો કે મહાત્મા ગાંધીના હાથમાં એક લાકડી હતી જે તેમના કરતા ઊંચી હતી, પરંતુ તેઓ અહિંસાની હિમાયત કરતા હતા, તે એક મોટો વિરોધાભાસ હતો, પરંતુ તેઓ વાતચીત કરતા હતા. મહાત્મા ગાંધીએ ક્યારેય ટોપી પહેરી ન હતી પરંતુ આખી દુનિયાએ ગાંધી ટોપી પહેરી હતી. તેનામાં સંદેશાવ્યવહારની શક્તિ હતી. મહાત્મા ગાંધીનું રાજકીય ક્ષેત્ર હતું, તેઓ રાજકારણી હતા પણ શાસક નહોતા. તેઓ ચૂંટણી નહોતા લડ્યા, તેઓ સત્તામાં નહોતા પરંતુ તેમના નિધન બાદ જે જગ્યા બનાવવામાં આવી હતી તેનું નામ રાજ ઘાટ રાખવામાં આવ્યું હતું.

|

નિખિલ કામથ - અને સર, તમે હમણાં જ જે કહ્યું છે, તે આજના સમગ્ર વાર્તાલાપનો મુદ્દો એ છે કે અમે યુવાનોને કહેવા માંગીએ છીએ કે તેઓ રાજકારણને ઉદ્યોગસાહસિકતા તરીકે વિચારો અને હું જે આશા રાખું છું તે આના અંતમાં છે. 10,000 સ્માર્ટ યુવાન ભારતીયો તમારા જીવનથી પ્રેરિત થાય છે, ભારતમાં રાજકારણી બનવાનો પ્રયાસ કરવા અને બનવાની પ્રેરણા મેળવે છે.

પ્રધાનમંત્રી - મેં લાલ કિલ્લા પરથી કહ્યું હતું કે દેશને રાજકારણમાં આવતા એક લાખ યુવાનોની જરૂર છે અને હું માનું છું કે જો લક્ષ્ય લેવાનું, મેળવવાનું અને બનવાનું હોય, તો તેનું આયુષ્ય બહુ લાંબું નથી હોતું. ઉદ્યોગસાહસિકને પહેલી તાલીમ મળે છે તે છે વિકાસ કરવાની, અહીં પહેલી તાલીમ એ છે કે પોતાની જાતને સમર્પિત કરવી, જે કંઈ હોય તે આપવું, હું મારી કંપની અથવા મારા વ્યવસાયને નંબર વન કેવી રીતે બનાવી શકું, અહીં તે નેશન ફર્સ્ટ છે, આ એક મોટો તફાવત છે અને સમાજ પણ ફક્ત તે જ લોકોને સ્વીકારે છે જેઓ નેશન ફર્સ્ટ વિચારે છે અને આ રાજકીય જીવન સરળ નથી,  જેઓ માને છે કે એવું નથી, કેટલાક લોકોના નસીબમાં છે, તેમને કશું કરવાનું નથી, મળતું રહે છે, પરંતુ શક્ય છે કે કેટલાક કારણો હોય, મારે તેમાં જવું નથી, પરંતુ હું જાણું છું કે અમારે અશોક ભટ્ટ નામનો કાર્યકર હતો, તે જીવનના અંત સુધી એક નાના મકાનમાં રહેતા હતા,  તેઓ ઘણી વખત મંત્રી હતા, તેમની પાસે પોતાની કાર વગેરે ન હતી અને પહેલા ત્યાં કોઈ મોબાઇલ ફોન ન હતા, ત્યાં લેન્ડલાઇન હતી. રાત્રે 3:00 વાગ્યે તમે તેને ફોન કરો, અડધી રિંગ વાગ્યા પછી ફોન ઉપાડે અને તમે તેને કહેતા કે ભાઈ, જુઓ, તે સમયે હું રાજકારણમાં ન હતો પરંતુ અમદાવાદ રાજકોટ હાઇવે પર ઘણા અકસ્માતો થયા હતા, બગોદરા નામની જગ્યા છે, તેથી અઠવાડિયામાં બે દિવસ મને ફોન આવતા હતા કે ભાઈ અહીં મોટો અકસ્માત થયો છે,  તેથી હું અશોક ભટ્ટને બોલાવતો અને તે કહેતો કે ઠીક છે, તે થોડા સમય પછી નીકળી જશે, તેની પાસે પોતે વાહન કે કંઈપણ નહોતું, તે લિફ્ટ પકડશે, તે ટ્રકમાં લિફ્ટ પકડશે, તે આખી જિંદગી આ રીતે જ જીવતો હતો.

નિખિલ કામથ - શું તમે પણ કહી રહ્યા છો કે કોઈ પણ યુવકે એવું ન વિચારવું જોઈએ કે તે રાજકારણી બનવા માંગે છે, પરંતુ તેણે વિચાર સાથે આવવું જોઈએ કે રાજકારણી બન્યા પછી તે શું કરશે.

પ્રધાનમંત્રી - એવું છે કે મોટાભાગના લોકો રાજનેતા બનવા નથી માંગતા, તેઓ કહે છે કે મારે ધારાસભ્ય બનવું છે, મારે કોર્પોરેટર બનવું છે, મારે સાંસદ બનવું છે, તે અલગ કેટેગરી છે. રાજકારણમાં આવવા માટે ચૂંટણી લડવી જરૂરી નથી, આ લોકશાહીની પ્રક્રિયા છે, જો તમને તક મળે, ચૂંટણી લડો તો કામ સામાન્ય લોકોના દિલ જીતવાનું છે, ચૂંટણી પાછળથી જીતી લેવામાં આવે છે અને સામાન્ય લોકોના દિલ જીતવા માટે, તેમની વચ્ચે જીવન જીવવું પડે છે, તેમની સાથે જીવન જોડવાનું હોય છે અને આવા લોકો આજે પણ દેશમાં છે.

નિખિલ કામથ – આજના યંગ છે એવા રાજકારણીઓની વાત કરીએ તો તમને લાગે છે કે કોઈનામાં પણ ઘણી ક્ષમતા હોય છે?

પ્રધાનમંત્રી - ઘણા બધા લોકો છે, ઘણા બધા લોકો છે અને તેઓ પોતાના તમામ પ્રયત્નો કરે છે, દિવસ-રાત મહેનત કરે છે, મિશન મોડમાં કામ કરે છે.

નિખિલ કામથ – કોઈ એક માણસ જે તમારા મનમાં હોય.

પ્રધાનમંત્રી - જો હું નામ કહીશ તો તેનાથી ઘણાને અન્યાય થશે, તેથી મારી જવાબદારી છે કે હું કોઈની સાથે અન્યાય ન કરું, જુઓ, મારી સામે ઘણા નામ છે, ઘણા ચહેરા છે, હું ઘણા લોકોની વિગતો જાણું છું.

નિખિલ કામથ - જ્યારે તમે પહેલા લોકો સાથે રહેવા વિશે કહેતા હતા, તેમના પ્રત્યે લાગણી રાખતા હતા, તે સહાનુભૂતિ, સહાનુભૂતિ વિશે, શું તમારા બાળપણમાં એવી કોઈ વસ્તુઓ હતી જેણે તમને આવી બનાવી દીધી હતી.

પ્રધાનમંત્રી - મતલબ.

નિખિલ કામથ - મારો કહેવાનો અર્થ એ છે કે તમે જેમ કહેતા હતા કે જ્યારે તમે રાજકારણી બનવા માંગો છો ત્યારે તે તમારા વિશે નથી, તમે ગૌણ છો, જે લોકો માટે તમે રાજકારણી છો તે તમારી પ્રથમ પ્રાથમિકતા બની જાય છે. તમારા બાળપણમાં આવું કંઈક હતું?

પ્રધાનમંત્રી -  એ વાત સાચી છે કે મેં મારું જીવન નથી બનાવ્યું, સંજોગોએ બનાવ્યું છે. નાનપણથી હું જે જીવન જીવ્યો છું તેના ઊંડાણમાં જવા નથી માગતો, કારણ કે મારું બાળપણ જુદું જ રહ્યું છે. પરંતુ તે જીવન મને ઘણું બધું શીખવે છે, અને કદાચ તે એક રીતે મારી સૌથી મોટી યુનિવર્સિટી હતી. મુશ્કેલી એ મારા માટે એક યુનિવર્સિટી છે જે મને શીખવે છે, અને શક્ય છે કે હું મુશ્કેલીને પ્રેમ કરવાનું શીખી ગયો છું, જેણે મને ઘણું શીખવ્યું છે. હું એવા રાજ્યમાંથી આવું છું જ્યાં મેં જોયું છે કે માતાઓ અને બહેનો તેમના માથા પર ઘડા લઈ જાય છે અને પાણી ભરવા માટે બેથી ત્રણ કિલોમીટર ચાલે છે. ત્યારે મને લાગે છે કે આઝાદીના 75 વર્ષ પછી શું હું પાણી આપી શકું છું, તેથી મારી આ પ્રવૃત્તિ તે લાગણીઓમાંથી જન્મે છે. પહેલા પણ યોજનાઓ બની હશે, યોજનાઓનો હું દાવો નથી કરતો, લોકોએ પહેલા પણ સપના જોયા હશે, પરંતુ હું તે સપનાઓ માટે મારી જાતનું બલિદાન આપું છું. કોઈ પણ સપનું હોય, પરંતુ જો એ સપનું સાચું હોય તો દેશનું કંઈક બહાર આવે એ માટે મારી જાતને કુરબાની આપવી એ મારું કામ છે. જ્યારે હું મુખ્યમંત્રી બન્યો ત્યારે મેં ભાષણ આપ્યું હતું અને મેં સ્વયંભૂ કહ્યું હતું કે હું મહેનત કરવામાં કોઈ કસર છોડીશ નહીં, બીજું કે હું મારા માટે કંઇ કરીશ નહીં, અને ત્રીજું હું એક માણસ છું, હું ભૂલો કરી શકું છું પરંતુ હું ખરાબ ઇરાદાથી ખોટું નહીં કરું અને મેં આને મારા જીવનના મંત્રો બનાવ્યા છે. ભૂલો થશે, હું પણ ભૂલો કરીશ, હું પણ માણસ છું, હું ભગવાન નથી. જો તમે માણસ છો, તો ભૂલો થાય છે, હું ખરાબ ઇરાદાઓ સાથે ખોટું નહીં કરું, આ હંમેશાં મારી માન્યતા રહી છે.

નિખિલ કામથ - શું તમને લાગે છે કે તમારી અંદર જે તમારી માન્યતા પ્રણાલી છે, જે તમારા માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે, તે માન્યતાઓ જે તમે 20 વર્ષ પહેલા વિચારી હતી, જો તે આજે બદલાય છે, તો તે સારી વસ્તુ છે કે ખરાબ વસ્તુ.

પ્રધાનમંત્રી - જેમ કે શું?

નિખિલ કામથ - ઉદાહરણ તરીકે, કલ્પના કરો કે આજે હું 38 વર્ષનો છું, જ્યારે હું કદાચ 20 વર્ષનો હતો, ત્યારે હું વિચારતો હતો કે મૂડીવાદ એ વિશ્વની સાચી રીત છે અને હવે જ્યારે હું 38 વર્ષનો થઈ ગયો છું, ત્યારે કદાચ હું મારો વિચાર બદલવા માંગું છું, તેના વિશે મારો વિચાર બદલવા માંગું છું જે લોકો તમને 20 વર્ષ પહેલાં જે કહ્યું હતું તે તરફ રાખે છે પરંતુ મને લાગે છે કે તે ફક્ત ઉત્ક્રાંતિ છે અને આ સંક્રમણ છે વધુ માહિતી સાથે, લોકો જે વિચારતા હતા તે પહેલાં તેમના મનમાં પરિવર્તન લાવે છે, હું હજી પણ મૂડીવાદમાં માનું છું, હું આ ઉદાહરણ તે જ રીતે આપું છું, પરંતુ શું તમારી પાસે આવી કોઈ માન્યતાઓ છે જે તમે 10 કે 20 વર્ષ પહેલાં માનતા હતા અને તમે આજે તેમાં માનતા નથી.

પ્રધાનમંત્રી - બે વાત છે, એક તો કેટલાક લોકો એવા છે જે પસાર થતા વાહનની જેમ રંગ બદલતા રહે છે, હું તે વ્યક્તિ નથી. હું એક વિચાર સાથે મોટો થયો છું અને જો મારી વિચારધારાને ખૂબ જ ઓછા શબ્દોમાં વ્યક્ત કરવી હોય તો તે નેશન ફર્સ્ટ છે. જો મારી ટેગલાઇન નેશન ફર્સ્ટ છે, તો પછી તેમાં જે પણ ફિટ થાય છે, તે મને વિચારધારાના બંધનમાં બાંધતું નથી, પરંપરાઓની બેડીઓમાં મને બાંધતું નથી, જો મને આગળ વધારવાની જરૂર હોય તો હું તે કરું છું. જો મારે જૂની વસ્તુઓ છોડવી હોય તો હું તેને છોડવા તૈયાર છું, હું નવી વસ્તુઓ સ્વીકારવા તૈયાર છું, પરંતુ માપદંડ નેશન ફર્સ્ટ છે. મારું પ્રમાણ એક છે, હું માપપટ્ટી બદલતો નથી.

નિખિલ કામથ - જો હું તેને થોડું આગળ લઈ જઉં તો શું તે રાજકારણીની વિચારધારા છે જેના કારણે તેને ફોલોઅર્સ મળે છે, શું તે સમાજની વિચારધારા છે જેની નકલ રાજકારણી કરે છે અને જેના કારણે તેને ફોલોઅર્સ મળે છે.

પ્રધાનમંત્રી - વિચારધારા કરતા આદર્શવાદ વધુ મહત્વનો છે. હું એમ નથી કહેતો કે વિચારધારા વિના રાજકારણનું અસ્તિત્વ હોઈ શકે, પરંતુ આદર્શવાદની ખૂબ જ જરૂર છે. ઉદાહરણ તરીકે, આઝાદી પહેલાની વિચારધારા શું હતી, આઝાદીની ચળવળ હતી. આઝાદી જ એકમાત્ર વિચારધારા હતી, ગાંધીજીનો માર્ગ અલગ હતો, વિચારધારા આઝાદી હતી. સાવરકરનો માર્ગ જુદો હતો.

નિખિલ કામથ - લોકોનું કહેવું છે કે રાજનેતા બનવા માટે જાડી ત્વચાની જરૂર પડે છે. કોઈ આને કેવી રીતે વિકસિત કરે છે? લોકો ટ્રોલ કરશે, જાહેરમાં તમારા વિશે ખરાબ વાતો કહેશે, તમારા વિશે વાર્તાઓ બનાવશે. સામાન્ય વ્યક્તિ માટે આ એક નવો અનુભવ છે. કોઈ આ કેવી રીતે શીખી શકે?

પ્રધાનમંત્રી- રાજનીતિમાં સંવેદનશીલ લોકોની જરૂર હોય છે. આપણને એવા લોકોની જરૂર છે જે કોઈની સાથે કંઈક સારું થાય તો ખુશી અનુભવે. બીજો મુદ્દો આક્ષેપો અને પ્રતિઆક્ષેપોનો છે. લોકશાહીમાં તમારે એ સ્વીકારવું જોઈએ કે તમારી સામે આક્ષેપો થશે, અનેક પ્રકારના આક્ષેપો થશે, પરંતુ જો તમે સાચા હશો, તમે કશું ખોટું કર્યું નથી, તો તમારે ક્યારેય કોઈ સમસ્યાનો સામનો કરવો પડશે નહીં.

નિખિલ કામથ - અને સર, તમે સોશિયલ મીડિયા પહેલાના રાજકારણમાં સીએમ રહી ચૂક્યા છો અને તમે પોસ્ટ-સોશિયલ મીડિયા પોલિટિક્સમાં પીએમ છો. આ સમય દરમિયાન, તમે જોયું કે રાજકારણ કેવી રીતે બદલાઈ ગયું છે, પહેલાનો સમય અને આજનો સમય બંને જ્યારે સોશિયલ મીડિયા એટલું મહત્વનું નહોતું અને આજે જ્યારે તે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ બની ગયું છે. જો તમે રાજકારણી બનવા માંગતા યુવકને આ વિશે થોડી સલાહ આપી શકો છો, તો તેનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો.

પ્રધાનમંત્રી - તો ક્યારેક લોકો મને પૂછે છે કે, જ્યારે હું નાના બાળકોને મળું છું, ત્યારે તેઓ મને આ સવાલ પૂછે છે, મને પણ તેમની સાથે ચેટિંગ કરવું ગમે છે, ક્યારેક 8માં-9 ધોરણના બાળકો મને મળવા આવે છે, તેઓ કહે છે સાહેબ, ક્યારેક એક બાળક મને પૂછે છે કે જ્યારે તમે તમારી જાતને ટીવી પર જુઓ છો ત્યારે તમને કેવું લાગે છે, કેટલાક બાળકો આવીને મને પૂછે છે કે તમારી સાથે દિવસ-રાત ખૂબ જ દુર્વ્યવહાર થાય છે,  તમને કેવું લાગે છે, પછી હું તેમને એક મજાક કહું છું, હું કહું છું કે હું અમદાવાદી છું અને અમારા અમદાવાદી લોકોની એક અલગ ઓળખ છે, તેમની પાસે ઘણા લોકપ્રિય જોક્સ છે. મેં કહ્યું કે એક અમદાવાદી સ્કૂટર પર જઈ રહ્યો હતો અને તે કોઈની સાથે ટકરાયો, સામેવાળાને ગુસ્સો આવ્યો અને દલીલ શરૂ થઈ ગઈ, તેણે ગાળો બોલવાનું શરૂ કરી દીધું. આ અમદાવાદી પોતાના સ્કૂટર સાથે ઉભો રહ્યો, અન્ય વ્યક્તિ ગાળો બોલતો રહ્યો, આ દરમિયાન કોઈએ આવીને કહ્યું કે મિત્ર તમે કેવા પ્રકારની વ્યક્તિ છો, તે ગાળો આપે છે અને તમે બસ આ રીતે ઉભા છો. ત્યારે તેમણે કહ્યું કે, જે બીજી વ્યક્તિ ગાળો આપી રહી છે તે કંઇ લેતો નથી, આ ટિપિકલ અમદાવાદી છે. તેથી મેં પણ મન બનાવી લીધું કે ઠીક ભાઈ તે ગાળો આપે છે, તેની પાસે જે હશે તે આપી દેશે, મારી પાસે જે હશે તે આપીશ. પરંતુ તમારે સત્યના આધારે હોવું જોઈએ, તમારા હૃદયમાં કોઈ પાપ ન હોવું જોઈએ.

જો તમે, નહિતર મને કહો, તમે રાજકારણમાં નથી, તમે ઓફિસમાં કામ કરો છો, શું તે ઓફિસમાં આવું નથી થતું ? મોટા પરિવારમાં પણ જો બે ભાઈઓ વચ્ચે થોડો તણાવ હોય, થાય કે ન થાય તો આવું જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં થાય છે, ઓછાવત્તા અંશે થાય છે, પરંતુ એવું થાય જ છે અને તેથી, આપણે તેના આધારે જાડી ચામડી રાખવાનું વિચારવું જોઈએ નહીં. વ્યક્તિએ અત્યંત સંવેદનશીલ હોવું જોઈએ, જાહેર જીવનમાં સંવેદનશીલતા વિના, તમે લોકોનું ભલું ન કરી શકો. અને હું માનું છું કે સોશિયલ મીડિયા એ લોકશાહીની એક મહાન શક્તિ છે. પહેલા માત્ર થોડા લોકો જ તમને જાણ કરતા હતા, તમે માનતા હતા કે સત્ય હોવું, તો પણ તમે ફસાઈ ગયા હતા. તમારી પાસે એ ચકાસવાનો સમય નહોતો કે જો કોઈએ કહ્યું કે 1 લાખ લોકો મૃત્યુ પામ્યા છે, તો તમે માનતા હતા કે 100,000 લોકો મૃત્યુ પામ્યા છે. આજે તમારી પાસે એક વૈકલ્પિક છે, તમે ચકાસી શકો છો કે જો આ સમાચાર આવ્યા છે, તો પછી તે ક્યાંથી આવ્યા છે? તમારા મોબાઇલ ફોનમાં બધું જ ઉપલબ્ધ છે. થોડું ધ્યાન આપો, સત્ય સુધી બહુ સરળતાથી પહોંચી શકો છો અને એટલે જ લોકતંત્રને મજબૂત કરવાનું કામ સોશિયલ મીડિયાના માધ્યમથી થઈ શકે છે. જેઓ વિકૃતિઓને કારણે આજે કંઈક ખોટું કરી રહ્યા છે. સમાજમાં આવી સામાન્ય પરિસ્થિતિમાં પણ મને યાદ છે કે જ્યારે હું સંગઠનનું કામ કરતો હતો, પછી ભલે તે ગમે તે હોય, આપણે જનસંઘના લોકો, હું તે સમયે રાજકારણમાં ન હતો, અમે કશું જ ન કરીએ તો પણ અપશબ્દો બોલતા હતા. દુષ્કાળ પડ્યો ત્યારે પણ રાજકારણીઓને ગાળો ભાંડી હતી. આમ તો એ જમાનામાં પણ આવું જ થતું હતું, પરંતુ જ્યારે પ્રિન્ટ મીડિયા થતું ત્યારે તેમાં એટલી તાકાત હતી. આજે સોશિયલ મીડિયા થોડું પહેલાં પણ હતું, આજે પણ છે, પરંતુ આજે પણ તમારી પાસે સત્ય શોધવા માટે ખૂબ મોટો કેનવાસ ઉપલબ્ધ છે, ઘણા વૈકલ્પિક માર્ગો ખુલ્લા છે અને આજના યુવાનો મોટે ભાગે આ બાબતોની ચકાસણી કરે છે.

જુઓ, જ્યારે હું આજના બાળકોને મળું છું, ત્યારે મને આશ્ચર્ય થાય છે કે તેઓ અવકાશમાં ખૂબ જ રસ દાખવે છે. ચંદ્રયાનની સફળતાએ મારા દેશના યુવાનોમાં એક નવો જુસ્સો પેદા કર્યો છે. હું ઘણા બાળકોને મળું છું જે ગગનયાનના સમયપત્રક વિશે જાણે છે. મેં સોશિયલ મીડિયાની તાકાત જોઈ છે, ગગનયાન સાથે શું થઈ રહ્યું છે, અવકાશયાત્રીઓ સાથે શું થઈ રહ્યું છે, જેમની ટ્રેનિંગ ક્યાં ચાલી રહી છે, 8માં અને 9માં ધોરણના બાળકો આ વિશે જાણે છે, તેને ફોલો કરે છે. આનો અર્થ એ છે કે નવી પેઢી માટે સોશિયલ મીડિયા ખૂબ મોટી શક્તિ બની રહ્યું છે અને હું તેને ઉપયોગી માનું છું. હું રાજકીય ક્ષેત્રે હજી હમણાં જ પ્રવેશી હતી ત્યારે હું ખૂબ જ નાનો હતો એટલે મારી સાથે દુર્વ્યવહાર થવાનો સવાલ જ ઊભો થતો નહોતો, પણ હું વાહિયાત વાતો સાંભળતો હતો એટલે હું વિચારતી હતી કે લોકો આવું શા માટે કહે છે, આવું શા માટે કરે છે તો ધીમે ધીમે મને સમજાઈ ગયું કે આ ફિલ્ડ આવું છે, તારે એમાં જ રહેવું પડશે.

નિખિલ કામથ- આજકાલ ઘણા બાળકો કહી રહ્યા છે કે તેમને ચિંતા છે, મને પણ છે, ચિંતા મારા જીવનમાં પોતાને રજૂ કરે છે જેમ કે હું બેઠો છું અને તમારી સાથે વાત કરી રહ્યો છું હું નર્વસ અનુભવું છું હું બેચેની અનુભવું છું મને લાગે છે કે મને ખબર નથી કે હું શું કહીશ, તમને કેવું લાગશે અને તમે જાણો છો કે મારા માટે વાતચીત કરવી મુશ્કેલ છે. ઘણા બાળકો ચિંતાની વાત કરતા હોય છે, તે તમારા જીવનમાં પણ આવે છે અને જ્યારે તે તમારા બાળપણમાં આવ્યું ત્યારે તમે તેની સાથે શું કર્યું.

પ્રધાનમંત્રી - તે ત્યાં જ હોવું જોઈએ, એવું નથી કે ભગવાને મારા માટે કેટલાક દરવાજા બંધ રાખ્યા છે. એ બધાને જે કંઈ આપે છે એ મને પણ આપ્યું હશે. જુઓ, આ વસ્તુઓને મેનેજ કરવા માટે દરેકની ક્ષમતાઓ અને વિવિધ શૈલીઓ હોય છે.

નિખિલ કામથ- જો મારે તમારી પાસેથી આ શીખવું છે, તો હું તે કેવી રીતે કરવા માંગુ છું.

પ્રધાનમંત્રી - થિસિસના રૂપમાં કંઇ પણ કહેવું ખૂબ જ મુશ્કેલ છે. પરંતુ હું એવી સ્થિતિમાં છું કે મારે મારી લાગણીઓ અને મારી સ્વાભાવિક માનવીય વૃત્તિથી દૂર રહેવું પડે છે, મારે આ બધાથી ઉપર રહેવું પડશે. 2002ની ગુજરાતની ચૂંટણીઓ મારા જીવનની સૌથી મોટી કસોટી હતી, તે જ રીતે મારા જીવનમાં પણ મને ચૂંટણી જીતવાની ઘણી તકો મળી છે, હું જ્યારે લડ્યો હતો અને જ્યારે મેં બીજાને લડાવ્યા હતા ત્યારે પણ. તેથી મારી જિંદગીમાં મેં ક્યારેય ટીવી જોયું નથી, પરિણામ નથી આવી રહ્યું, કંઇ નથી આવી રહ્યું. રાત્રે 11-12 વાગ્યે, મારા ઘરની નીચે સીએમ બંગલાની બહાર ડ્રમ્સનો અવાજ આવવા લાગ્યો અને મેં લોકોને કહ્યું કે રાત્રે 12:00 વાગ્યા સુધી મને કોઈ માહિતી ન આપો. પછી અમારા ઓપરેટરે પત્ર લખીને કહ્યું કે સાહેબ, તમે બે તૃતીયાંશ બહુમતીથી આગળ ચાલી રહ્યા છો. તેથી હું માનતો નથી કે મારી અંદર કશું જ બન્યું ન હોત, પરંતુ મને થોડો વિચાર આવ્યો હતો જેણે તેને કાબૂમાં કરી લીધું હતું, તેથી તેને બેચેની કહો, તેને ચિંતા કહો, તે અલગ થઈ ગયું. એ જ રીતે મારા વિસ્તારમાં પાંચ જગ્યાએ બોમ્બ બ્લાસ્ટ થયા, તમે કલ્પના કરી શકો છો કે મુખ્યમંત્રી તરીકેની સ્થિતિ કેવી હશે. તેથી મેં કહ્યું કે મારે પોલીસ કંટ્રોલ રૂમમાં જવું છે, પરંતુ મારા સિક્યોરિટીના લોકોએ એમ કહીને ના પાડી દીધી કે સાહેબ, અમને ખબર નથી કે તમે ક્યાં પડ્યા છો અને ક્યાં જઈ રહ્યા છો. મેં કહ્યું કે જે પણ થશે હું જઈશ, તેઓ ખૂબ જ ચિંતિત હતા, આખરે હું આવીને કારમાં બેસી ગયો, પછી તેઓ ચાલ્યા ગયા. મેં કહ્યું કે પહેલા હું હોસ્પિટલ જઈશ, ના, તેણે કહ્યું કે, હોસ્પિટલમાં પણ સર બોમ્બ ફૂટી રહ્યા છે. મેં કહ્યું કે જે થશે તે હું જઈશ. એટલે તમે એમ કહી શકો કે મારી અંદર બેચેની અને ચિંતા રહેશે, પણ મારો માર્ગ એવો હતો કે હું મારા મિશનમાં સમાઈ જતો હતો એટલે હું એને જુદા જ સ્વરૂપે અનુભવું છું, કદાચ એમાં મને જવાબદારીનો અહેસાસ થાય છે.

હું 24 ફેબ્રુઆરી, 2002ના રોજ જીવનમાં પહેલી વાર ધારાસભ્ય બન્યો હતો. હું 27 ફેબ્રુઆરીએ પહેલી વાર વિધાનસભામાં ગયો હતો. હું ત્રણ દિવસથી ધારાસભ્ય હતો અને અચાનક ગોધરામાં એક મોટી ઘટનાના સમાચાર આવવા લાગ્યા, ટ્રેનમાં આગ લાગી. ધીરે ધીરે સમાચાર આવ્યા, તેથી મેં ખૂબ જ સ્વાભાવિક બેચેની સાથે કહ્યું, મેં જે કંઈ પણ કહ્યું, કારણ કે હું ચિંતિત હતો. હું ગૃહમાં હતો, જેવો હું બહાર આવ્યો, મેં કહ્યું કે ભાઈ મારે ગોધરા જવું છે, તેથી મેં કહ્યું કે અમે અહીંથી બરોડા જઈશું, અમે બરોડાથી હેલિકોપ્ટર લઈશું, પછી તેઓએ કહ્યું કે તેમની પાસે હેલિકોપ્ટર નથી, તેથી મેં કહ્યું કે બીજા કોઈનું હેલિકોપ્ટર શોધો, કદાચ ઓએનજીસી પાસે એક હતું,  તે સિંગલ એન્જિન હતું, તેથી તેઓએ એમ કહીને ના પાડી કે તેઓ વીઆઈપી લઈ શકતા નથી, મેં કહ્યું કે હું વીઆઈપી નથી. હું એક સામાન્ય માણસ છું, જ્યારે હું જઈશ, ત્યારે અમારી વચ્ચે મોટો ઝઘડો થયો હતો, મેં લખ્યું હતું કે હું લેખિતમાં આપીશ કે જે પણ થશે તે મારી જવાબદારી છે, હું સિંગલ એન્જિન હેલિકોપ્ટર દ્વારા જઈશ અને હું ગોધરા પહોંચ્યો, હવે તે પીડાદાયક દ્રશ્ય, આટલા બધા મૃતદેહો, તમે કલ્પના કરી શકો છો, હું પણ એક માણસ છું, હું પણ જે બનવાનું હતું તે બધું જ જોયું પરંતુ મને ખબર હતી કે હું આવી પોસ્ટ પર બેઠો છું કે મારે મારી લાગણીઓ, મનુષ્યો પ્રત્યેની મારી કુદરતી વૃત્તિને આ બધાથી દૂર રાખવી પડશે, મારે દરેક વસ્તુથી ઉપર રહેવું પડશે અને હું જે કંઈ કરી શકું તે કરીને મેં મારી જાતને સંભાળવાનો પ્રયત્ન કર્યો. પરંતુ જ્યારે હું પરીક્ષા પે ચર્ચા માં વિદ્યાર્થીઓ સાથે વાત કરું છું, ત્યારે હું તેમના પાઠને સમજું છું, કે ભાઈ, તમારા મનમાંથી કાઢી નાખો કે તમે કંઈક વિશેષ કરવા જઈ રહ્યા છો, તમે તમારી નિયમિત પ્રવૃત્તિનો એક ભાગ કરી રહ્યા છો, આ રીતે જાઓ. તે દિવસે ખાસ નવા કપડાં પહેરવાનો પ્રયત્ન ન કરો.

નિખિલ કામથ- શું તમે આ રીતે વિચારો છો કે સૌથી ખરાબ કેસ શું હશે, સૌથી ખરાબ સ્થિતિનો અર્થ એ છે કે સૌથી ખરાબ વસ્તુ શું થઈ શકે છે, શું તમે એવું વિચારો છો.

પ્રધાનમંત્રી - ના, મેં ક્યારેય જીવન કે મૃત્યુ વિશે વિચાર્યું નથી. જુઓ, મને લાગે છે કે તે રેકોર્ડ રાખીને જીવન જીવતા લોકો માટે હોઈ શકે છે, તેથી હું કદાચ આનો જવાબ આપી શકીશ નહીં. કારણ કે વાસ્તવમાં હું આજે ક્યારેય અહીં પહોંચ્યો નથી, હું ત્યાં સુધી પહોંચવા માટે ક્યારેય નીકળ્યો નથી. એટલા માટે હું કશું જ જાણતો નથી. જ્યારે હું સીએમ બન્યો ત્યારે મને આશ્ચર્ય થયું હતું કે હું સીએમ કેવી રીતે બન્યો. તેથી આ મારા જીવનનો માર્ગ નહોતો, મને એક જવાબદારી મળી છે, તેથી હું તેને પૂર્ણ કરી રહ્યો છું, મારો ઉદ્દેશ તેને સારી રીતે કરવાનો છે, પરંતુ એવું નથી કે મેં આ કામ માટે નક્કી કર્યું છે. તેથી જ મને તે ગણતરીઓ કરવા મળતી નથી. સામાન્ય જીવનમાં જે થાય છે તેમાં હું કદાચ અપવાદ છું કારણ કે મારી પૃષ્ઠભૂમિ એવી છે કે હું આવું ક્યારેય વિચારી શકતો નથી. એક વખત કોઈએ મને પૂછ્યું, મારી પૃષ્ઠભૂમિ એવી છે કે જો હું પ્રાથમિક શાળાની શિક્ષિકા બની હોત, તો મારી મા પડોશમાં ગોળ વેચી દેત, બધાને ગોળ ખવડાવતી કે મારો દીકરો શિક્ષક બન્યો. તેથી, મારી પાસે તે પૃષ્ઠભૂમિ હતું અને તેથી જ મેં આવા સપના ક્યારેય જોયા ન હતા, તેથી જો આવું ન થાય તો શું થશે, આ બધી બાબતો મારા મગજમાં બહુ આવતી નથી.

નિખિલ કામથ - જેમ કે તમે આજે પહેલા કહ્યું હતું કે આપણે સફળતા કરતાં નિષ્ફળતામાંથી વધુ શીખીએ છીએ, શું તમે આવી કેટલીક નિષ્ફળતાઓ વિશે વાત કરવા માંગો છો?

પ્રધાનમંત્રી- જે દિવસે ચંદ્રયાન-2 લોન્ચ થવાનું હતું, તે દિવસે ઘણા લોકોએ મને કહ્યું કે સર, મારે ન જવું જોઈએ. મેં શા માટે પૂછ્યું, તેમણે કહ્યું સર, આ અનિશ્ચિત છે, વિશ્વનો દરેક દેશ નિષ્ફળ જાય છે, તે ચાર કે છ વખત અજમાવ્યા પછી થાય છે, જો તમે જાઓ છો અને કંઈક થાય છે, તો મેં કહ્યું કે તે શું છે, શું બદનામ થવા માટે હું જવાબદાર નથી? હું ગયો અને જે થયું તે એ હતું કે ચંદ્રયાન પ્રક્ષેપણ દરમિયાન અમે છેલ્લી સેકંડમાં અલગ થઈ ગયા. બહાર બેઠેલા બધા લોકો ચિંતિત હતા, કોઈની હિંમત નહોતી કે તે પ્રધાનમંત્રીને કહી શકે, પરંતુ હું ટેક્નોલોજીને જેટલું સમજું છું, હું જોઈ શકતો હતો કે હા, કંઈક ખોટું લાગે છે, તે કામ કરતું નથી, છેવટે સૌથી વરિષ્ઠ વ્યક્તિએ આવીને મને કહ્યું. મેં કહ્યું ચિંતા ન કરો, મેં નમસ્તે કહીને બધાને શુભેચ્છા પાઠવી હતી. રાત્રે 2:00 વાગ્યે મારો કાર્યક્રમ હતો. હું ગેસ્ટ હાઉસમાં ગયો પણ હું સૂઈ શક્યો નહીં. મેં લગભગ અડધા કલાક પછી ફરીથી બધાને ફોન કર્યો અને કહ્યું, જુઓ, જો આ લોકો થાકેલા નથી તો હું જતા પહેલા સવારે 7:00 વાગ્યે તેમને મળવા માંગુ છું, કારણ કે દેશને એક મોટો ઝટકો લાગ્યો હતો પરંતુ હું એવા લોકોમાંનો એક નથી કે જેઓ આ આંચકો પર રડતા રડતા પોતાનું જીવન વિતાવે છે. મેં કહ્યું કે હું સવારે ગયો હતો અને મેં તમામ વૈજ્ઞાનિકોને કહ્યું હતું કે જો કોઈ નિષ્ફળતા મળે છે તો જવાબદારી મારી છે, મેં પ્રયાસ કર્યો, નિરાશ ન થાઓ અને મેં તેમનામાં શક્ય તેટલો વિશ્વાસ પેદા કર્યો અને ચંદ્રયાન -3 સફળ થયું.

નિખિલ કામથ- આ ઘટનામાંથી કોઈ પણ શીખ કે જેનો તમે આજે ઉપયોગ કરી શકો છો, આ ઘટનામાંથી કોઈ પણ શીખ જેનો તમે આજે રાજકારણમાં ઉપયોગ કરી શકો છો.

પ્રધાનમંત્રી - જુઓ, રાજકારણમાં જોખમ લેવા માટે ઘણી તૈયારીની જરૂર પડે છે. દરેક ક્ષણે જોખમ લેવું એ એક લાખ યુવાનોને આવવાનું કહેવા જેવું છે. અને હું તેમને મારો સમય આપવા માંગું છું કે તેઓ જે ઇચ્છે છે અને મને લાગે છે કે જો દેશને આવા યુવાનો મળશે, તો તેઓ 2047 માટે મારા મનમાં જે સપનું છે તે પૂર્ણ કરશે. હું તેમને મારા માટે કામ કરવા માટે નથી બોલાવી રહ્યો, હું તેમને દેશ માટે કામ કરવા માટે કહી રહ્યો છું.

નિખિલ કામથ- તમે રાજકારણમાં બોલાવી લીધો.

પ્રધાનમંત્રી - પરંતુ તેમને અજાણ્યાનો ડર ન હોવો જોઈએ, તેથી હું તેમની સાથે ઉભા રહેવા માંગુ છું, ચિંતા ન કરો, મિત્રો પર આવો અને કોઈ પણ વિવાદમાં પડવાના ઇરાદાથી ન આવો. લોકશાહીમાં રાજકારણ ખૂબ જ મહત્વનું છે, તેને સન્માન આપો, રાજકારણને જેટલું સન્માન મળશે, તેટલી જ રાજકીય શુદ્ધતા થશે. આપણે તેને નકામું, ગંદુ સમજીએ છીએ, જો તે ગંદો છે, તો તે ગંદો જ રહેશે, આપણે તેને માન આપવું જોઈએ અને સારા માણસોએ આવવું જોઈએ, તેથી આ મારો પ્રયાસ છે.

નિખિલ કામથ- આ એક વાત છે જે હું આજે અહીં કહી રહ્યો છું કે યુવાનોએ રાજકારણમાં જોડાવું જોઈએ. જ્યારે હું મારા વિશે વાત કરું છું, ત્યારે બે વસ્તુઓ હોય છે. પહેલી વાત એ છે કે મને મારી નોકરી ગમે છે. મને કંપનીઓમાં રોકાણ કરવું ગમે છે અને હું 20 વર્ષથી લાંબા સમયથી શેર બજાર કરી રહ્યો છું અને હું ખરેખર મારી નોકરીને ચાહું છું અને માણું છું. અને બીજી વાત એ છે કે દક્ષિણ ભારતીય મધ્યમવર્ગીય પરિવારમાં ઉછરેલી એક વ્યક્તિ તરીકે મને બાળપણથી જ કહેવામાં આવ્યું હતું કે મારી સામે ડૉક્ટર, એન્જિનિયર કે ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ જેવા વિકલ્પો હતા. હવે હું કદાચ તેમાં સ્ટાર્ટઅપ ઉમેરી શકું છું. પરંતુ આપણા બધા માટે રાજકારણ એક ગંદી જગ્યા છે. તે આપણા માનસમાં એટલું બધું ડૂબી ગયું છે કે તેને બદલવું ખૂબ મુશ્કેલ છે. અને જો હું તેના વિશે થોડો વધુ પ્રામાણિક બનીશ, રાજકારણી બન્યા પછી, એક વસ્તુ જે હું બદલવા માંગું છું, તો મને એ પણ ખબર નથી કે તે વસ્તુ શું છે. તો, તમે અમારા જેવા લોકોને શું કહેશો?

પ્રધાનમંત્રી - હું તેને અલગ રીતે જોઉં છું, તમે જે વિશ્લેષણ કર્યું તે અધૂરું છે. તે અધૂરું છે કારણ કે જો તમે જે કહેતા હતા તે તમે હોત, તો તમે આજે અહીં ન હોત. તમારી દરેક મિનિટ પૈસાની રમત છે, તે બધાને બાજુએ મૂકીને, તમે તમારું મન મારી સાથે દિલ્હીની ઠંડીમાં વિતાવી રહ્યા છો, જેનો અર્થ એ છે કે તમે લોકશાહી રાજકારણ સાથે જોડાયેલા છો. રાજકારણનો અર્થ ચૂંટણી નથી હોતો, રાજકારણનો અર્થ વિજય કે પરાજય નથી હોતો, રાજકારણનો અર્થ સત્તા નથી હોતો. તે તેનું એક પાસું છે, દેશમાં કેટલા ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ હશે. ધારો કે 10000 ધારાસભ્યો હશે. 10 કે 20 ની હોઈ શકે, પરંતુ અહીં દરેક જણ નહીં, પરંતુ રાજકારણમાં દરેકની જરૂર હોય છે. બીજું, જો તમે નીતિ ઘડતરમાં હો તો તમે બહુ મોટું પરિવર્તન લાવી શકો છો, તમે તમારી નાની કંપનીમાં સારાં કામો કરીને પરિવર્તન લાવી શકો છો, પરંતુ જો તમારું વ્યક્તિત્વ નીતિ ઘડનારની જગ્યાએ, રાજકારણમાં હોય તો તમે આખા દેશમાં એ પરિવર્તન લાવી શકો છો. તેથી શાસનમાં સૌથી મોટો ફાયદો એ છે કે તમે નીતિઓ બનાવી શકો છો, તમે નીતિઓને અમલમાં મૂકીને પરિસ્થિતિઓને બદલી શકો છો અને જો તમે યોગ્ય દિશામાં છો અને પ્રામાણિકતાથી તે કરો છો, તો તમે પરિણામો જુઓ છો. હવે, જેમ હું તમને કહું છું, આપણા દેશની દરેક સરકાર આદિવાસીઓ માટે કામ કરી રહી છે, પરંતુ આપણા રાષ્ટ્રપતિ દ્રૌપદી મુર્મુજી સમાજના તે વર્ગમાંથી આવે છે, તેથી જ્યારે પણ હું તેમને મળતો હતો, ત્યારે તેઓ ખૂબ જ ભાવુક થઈ જતા હતા. આદિવાસી સમાજમાં પણ અતિ પછાત લોકો સુધી પહોંચનાર કોઈ નથી અને નાના-નાના જૂથો વિખેરાયેલા છે. તેણીએ મને ઘણી વાર કહ્યું કે કંઈક કરવું પડશે. મેં તેમને મને માર્ગદર્શન આપવા કહ્યું, તેથી તેમના માર્ગદર્શન હેઠળ મેં પીએમ જન મન યોજના નામની એક યોજના બનાવી. અત્યારે આ લોકો વધુમાં વધુ 25 લાખ લોકો છે અને તે પણ 250 જગ્યાએ. રાજકારણીઓ માટે તે ઉપયોગી નથી કારણ કે તેમને મત મેળવવાના નથી, કોઈ જીત કે હાર નથી. પરંતુ તે જીવન માટે ઘણું મોટું છે. દ્રૌપદીજી તે સમુદાયને જાણતા હતા, તેમણે મને વિનંતી કરી અને હું પીએમ બન્યો, અને આજે જ્યારે હું સાંભળું છું કે સર, આ પહેલા નહોતું, હવે આ થયું છે, તે ત્યાં નહોતું અને હવે તે બન્યું છે, ત્યારે મને ખૂબ જ સંતોષ થાય છે કે કોઈ જગ્યાનો ઉપયોગ શું હોઈ શકે છે, મને તેની પૂજા કરવાની તક મળી, જેના વિશે કોઈએ પૂછ્યું ન હતું. ત્યારે જો તમે યોગ્ય સમયે કેટલાક સારા નિર્ણયો લેશો તો રાજકારણમાં કેટલું મોટું પરિવર્તન લાવી શકાય છે તેનું આ ઉદાહરણ છે.

|

નિખિલ કામથ - અને સર, હું કોઈ પત્રકાર નથી કે હું કોઈ રાજકીય નિષ્ણાત પણ નથી, જો હું નીતિઓની વાત કરીશ તો હું આના માટે મૂર્ખ જેવો અવાજ કરીશ, કદાચ ઘણા બધા અનુભવી લોકો હશે, પરંતુ જો હું નિષ્ફળતા તરફ પાછો જઈશ તો તમે અમને વધુ કહી શકશો અને તમે તેમની પાસેથી શું શીખ્યા, નિષ્ફળતાઓમાંથી, તે બાળપણમાં પણ હોઈ શકે છે.  છેલ્લા 10 વર્ષમાં મુખ્યમંત્રીના સમય દરમિયાન.

પ્રધાનમંત્રી- ઠીક છે, મને ઘણી અડચણો આવી છે. જ્યારે હું નાનો હતો, ત્યારે હું કદાચ કોઈ પ્રાથમિક શાળામાં ભણતો હતો, મને બરાબર યાદ નથી, અને કદાચ આપણા રાજ્યમાં સૈનિક શાળા શરૂ કરવામાં આવી હતી. મને છાપાં વાંચવાની ટેવ હતી એટલે છાપાં વાંચવા એટલે જાહેરખબરો પણ વાંચવી, એટલે મારા ગામમાં લાઇબ્રેરી હતી, હું લાઇબ્રેરીમાં જતો હતો એટલે સૈનિક સ્કૂલ વિશે વાંચ્યું એટલે કદાચ એ વખતે મેં એક રૂપિયાનો મની ઓર્ડર મોકલ્યો અને એ બધું જ મંગાવ્યું, એ બધું જ આટલા મોટા ઇંગ્લિશમાં હતું.  મને કંઈ ખબર નહોતી એટલે એક રશ્બિહારી મણીયાર હતો જે એક હાઈસ્કૂલનો પ્રિન્સિપાલ હતો, પણ તે મારા ઘરથી 300-400 મીટર દૂર રહેતો હતો, તેથી હું જતી વખતે તેનું ઘર જોતો હતો અને બાળપણમાં તે મને ખૂબ જ મોટો લાગતો હતો, તેથી એક દિવસ હું તેના ઘરે પહોંચ્યો, મેં કહ્યું કે મને આ સમજાતું નથી,  જો કોઈ મને તે સમજાવે, તો હવે તે ખૂબ દયાળુ હતો. તેથી તેણે કહ્યું કે બેટા, તું ચિંતા ન કર, હું તારું ધ્યાન રાખીશ. તેથી તેણે આખી વાત જોઈ અને મને કહ્યું કે જુઓ આ સૈનિક સ્કૂલ છે, ઇન્ટરવ્યુ છે, પરીક્ષા છે, પરીક્ષા પાસ કરવી પડે છે વગેરે. પાછળથી મેં મારા પિતાને કહ્યું, અને તેમણે કહ્યું કે ના ના, અમારી પાસે પૈસા નથી, અમારે ક્યાંય જવું નથી, અમારા ગામમાં જ રહેવું છે, હવે મારા મગજમાં આવ્યું કે સૈનિક સ્કૂલ એ દેશ માટે ખૂબ મોટી વસ્તુ છે, હું તે કરી શક્યો નહીં, તેથી મને લાગે છે કે કદાચ તે પહેલો આંચકો હતો જે મને મળ્યો હતો કે હું આ પણ કરી શકતો નથી,  એટલે કે જીવનમાં દરેક વસ્તુને આ રીતે જોવી. મને યાદ છે કે મને એક સંતનું જીવન જીવવાની તીવ્ર ઇચ્છા હતી, પરંતુ હું તે કરી શક્યો નહીં અને મારો પહેલો પ્રયાસ મારી જાતને રામકૃષ્ણ મિશન સાથે જોડવાનો હતો. સ્વામી આત્મસ્થાનંદજી કે જેઓ 100 વર્ષ જીવ્યા અને તાજેતરમાં જ અવસાન પામ્યા, તેમણે મારા માટે ઘણું બધું કહ્યું છે, કારણ કે હું તેમની સાથે રહ્યો પણ રામકૃષ્ણ મિશનના કેટલાક નિયમો હતા, હું તે લાયકાતને પૂર્ણ કરી શક્યો નહીં અને તેથી હું તેમાં ફિટ ન થયો, તેથી મને નકારી કાઢવામાં આવ્યો, પરંતુ હું નિરાશ ન થયો, મારું સ્વપ્ન અધૂરું રહી ગયું,  પરંતુ હું નિરાશ ન થયો, મારા જીવનમાં અડચણો આવી, હું આ રીતે ભટકતો રહ્યો, પછી કેટલાક સંતો અને મહંતોની શોધ કરતો રહ્યો, મને ત્યાં પણ કોઈ સફળતા મળી નહીં, એક રીતે હું કહી શકું છું કે હું પાછો આવ્યો છું, કદાચ નિયતિએ આવું કંઈક વિચાર્યું હશે અને મને આ માર્ગ પર લઈ ગયો હશે,  તેથી જીવનમાં આવી અડચણો આવવાની જ છે.

નિખિલ કામથ - અને આ નિષ્ફળતાઓએ આજે તમારી પાસે જે વ્યક્તિત્વ છે અને તમે તેમની પાસેથી શું શીખ્યા છો તેને આકાર આપવામાં મહત્વપૂર્ણ ભાગ ભજવ્યો છે.

પ્રધાનમંત્રી - તમને જણાવી દઈએ કે જ્યારે હું આરએસએસમાં કામ કરતો હતો, ત્યારે આરએસએસના લોકોએ એકદમ નવી જૂની જીપ ખરીદી હતી, તેથી મને ડ્રાઇવિંગ આવડતું હતું, એટલે કે, હું નવેસરથી ડ્રાઇવિંગ શીખ્યો હતો, હવે હું અમારા આરએસએસના એક અધિકારી સાથે આદિવાસી પટ્ટામાં મુસાફરી કરી રહ્યો હતો, તેથી અમે ઉકાઇ ડેમથી પાછા આવી રહ્યા હતા,  ત્યાં એક સીધો ઢાળ હતો, તેથી મેં વિચાર્યું કે હું પેટ્રોલ બચાવીશ, તેથી મેં વાહન બંધ કર્યું, મને ખબર નહોતી કે આ મને કેવી રીતે મુશ્કેલી ઉભી કરશે, વાહન નિયંત્રણ બહાર ગયું. બ્રેક લગાવ્યા પછી પણ, મુશ્કેલી પડી કારણ કે તેણે અચાનક વધુ ગતિ પકડી લીધી. મશીન બંધ હતું, તેથી કોઈ નિયંત્રણ નહોતું. હું બચી ગયો. પણ મારી આસપાસના લોકોને પણ ખબર નહોતી કે મેં આવું પાપ કર્યું છે, પણ પછી મને ખબર પડી કે ભાઈ, આ રમત રમવાનું બંધ કરો, આપણે દરેક ભૂલમાંથી શીખીએ છીએ, તેથી હું સ્પષ્ટપણે માનું છું કે જીવનમાં આપણા અનુભવોમાંથી આપણે સૌથી વધુ શીખી શકીએ છીએ. અનુભવ દ્વારા વધુ સુધારો પ્રાપ્ત થાય છે અને હું ભાગ્યશાળી રહ્યો છું કે મેં મારું જીવન કમ્ફર્ટ ઝોનમાં વિતાવ્યું નથી, હું હંમેશા કમ્ફર્ટ ઝોનની બહાર રહ્યો છું અને જ્યારે હું કમ્ફર્ટ ઝોનની બહાર, મને ખબર હતી કે તે કેવી રીતે કરવું, કેવી રીતે જીવવું.

નિખિલ કામથ- શું કોઈ ખાસ કારણ છે કે આજે પણ તમે વિચારો છો કે તમારે કમ્ફર્ટ ઝોનમાં રહેવાની જરૂર નથી?

પ્રધાનમંત્રી - મને લાગે છે કે આરામ માટે અયોગ્ય હોવા વિશે મને એવું જ લાગે છે.

નિખિલ કામથ- પરંતુ શું તમે ક્યારેય વિચાર્યું છે કે શા માટે? તમને કેમ લાગે છે કે તમે આરામ માટે અયોગ્ય છો?

પ્રધાનમંત્રી- મેં જે જીવન જીવ્યું છે, એટલા માટે મારા માટે વસ્તુઓ ઘણી મોટી છે. નાની નાની વાતો પણ મારા મનને સંતોષ આપે છે કારણ કે વ્યક્તિનું મન તેના બાળપણથી જ તૈયાર થઈ જાય છે, મોટે ભાગે તેને લાગે છે કે તે સંતુષ્ટ છે. મોટે ભાગે, તેને લાગે છે કે તે સંતુષ્ટ છે.

નિખિલ કામથ- શું તમે પણ અનુભવી શકો છો કે આરામ તમારા અંતિમ લક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરવાના માર્ગમાં આવે છે.

પ્રધાનમંત્રી - મોટે ભાગે, હું માનું છું કે ઘણા લોકો જીવનમાં નિષ્ફળ જાય છે કારણ કે તેઓ તેમના કમ્ફર્ટ ઝોનથી ટેવાઈ જાય છે. એક મોટા ઉદ્યોગપતિ પણ જો જોખમ ન લે, પોતાના કમ્ફર્ટ ઝોનમાંથી બહાર ન આવે, તેના કમ્ફર્ટ ઝોનના લેવલ અલગ હશે, તો તે સમયગાળામાં જ તે ખતમ થઈ જશે. તેણે બહાર આવવું પડશે. અને જે કોઈ પણ વ્યક્તિ જીવનના કોઈપણ ક્ષેત્રમાં પ્રગતિ કરવા માંગે છે, તેણે તેના કમ્ફર્ટ ઝોનની ટેવ પાડવી જોઈએ નહીં. જોખમ લેવાની તેની માનસિકતા હંમેશાં તેની ચાલક શક્તિ હોય છે.

નિખિલ કામથ- અને ઉદ્યોગસાહસિકતામાં પણ આ જ વસ્તુ છે, જે વધુ જોખમ લઈ શકે છે તે વધુ સારું કરે છે ... સર, શું તમારી જોખમ લેવાની ક્ષમતા તમારા જીવનમાં સમય ની સાથે વધી રહી છે?

પ્રધાનમંત્રી - મને લાગે છે કે મારી જોખમ લેવાની ક્ષમતાનો હજુ સુધી સંપૂર્ણ ઉપયોગ થયો નથી, તે ખૂબ જ ઓછો છે. મારી જોખમ લેવાની ક્ષમતા કદાચ અનેકગણી વધારે છે, આનું કારણ એ છે કે મને તેની પરવા નથી. મેં મારા વિશે ક્યારેય વિચાર્યું નથી અને જે વ્યક્તિ પોતાના માટે નથી વિચારતો તેનામાં અમર્યાદિત જોખમ લેવાની ક્ષમતા છે, તે જ મારો કેસ છે.

નિખિલ કામથ- જો તમે આજના દિવસમાં.

પ્રધાનમંત્રી - આજે હું આ નથી, કાલે હું આ નહીં બનું, તો મારી સાથે શું થશે, મારે તેની સાથે કોઈ લેવા દેવા નથી.

નિખિલ કામથ - જો આજે તમારા જમાનામાં કોઈ પણ વસ્તુ વિશે ન વિચારો, શૂન્ય ડરો, કોઈ પણ વસ્તુથી ડરો નહીં અને એવો નિર્ણય લો જે તમે નથી લઈ રહ્યા, અન્યથા સ્ટ્રક્ચરને કારણે સરકાર બનાવો તે બધું જ તે એક વસ્તુ છે.

પ્રધાનમંત્રી - કદાચ મારા અન્ય શૈલીઓ હવે સમાપ્ત થઈ ગઈ છે અને તે એક જીવન એક વિઝન જેવું બની ગયું છે. એટલે જ, પણ એક કામ છે જે હું પહેલાં કરતો હતો જે ક્યારેક મને આજે પણ કરવાનું મન થાય છે. મારો એક પ્રોગ્રામ હતો અને મેં તેનું નામ રાખ્યું હતું કે હું મારી જાતને મળવા જાઉં છું, હું મારી જાતને મળવા જાઉં છું, એટલે કે, કેટલીકવાર આપણે આપણી જાતને મળતા નથી, આપણે દુનિયાને મળીએ છીએ, આપણી પાસે પોતાને મળવાનો સમય નથી હોતો. એટલે હું જે કરતો હતો તે એ હતું કે, હું વર્ષમાં થોડો સમય કાઢીને ત્રણ-ચાર દિવસ માટે જે કંઈ જોઈતું હોય તે લઈને નીકળતો અને એવી જગ્યાએ જઈને રહેતો જ્યાં લોકો ન હોય, જ્યાં પાણી મળતું હોય, જંગલમાં ક્યાંક આવી જગ્યા શોધતો, તે સમયે મોબાઈલ ફોન વગેરે ન હતા.  ત્યાં અખબારો વગેરેનો કોઈ પ્રશ્ન નહોતો, તેથી જીવન મારા માટે એક અલગ આનંદ હતું, હું તેને કેટલીકવાર યાદ કરું છું.

નિખિલ કામથ- અને તે સમય દરમિયાન, જ્યારે તમે તમારી જાત સાથે એકલા હતા, ત્યારે શું તમે તમારા વિશે કંઇક શીખ્યા છો? ફિલોસોફીમાં ઘણા લોકો કહે છે તેમ, જીવનનો સૌથી મહત્ત્વનો રસપ્રદ પ્રશ્ન એ છે કે હું કેમ છું, હું કેમ છું, તમે તે સમયમાં તમારા વિશે કંઈક શીખ્યા કે તમે આવા કેમ છો?

પ્રધાનમંત્રી - પોતાનામાં ખોવાઈ જવું એ માત્ર એક વાત છે. જે બન્યું તેનું એક ઉદાહરણ હું તમને આપું છું. 80નો દાયકો હશે, મેં નક્કી કર્યું હતું કે હું રણમાં રહીશ, તેથી મેં શરૂ કર્યું, પરંતુ હું રણમાં ભટકતો રહ્યો, પરંતુ મેં એક લાઇટ જોઇ પણ હું તેના સુધી પહોંચી શક્યો નહીં, પછી હું ઊંટ પર કોઈને મળ્યો, તેણે કહ્યું ભાઈ તમે અહીં શું કરી રહ્યા છો, મેં કહ્યું ભાઈ મારે રણની અંદર જવું છે,  તેણે કહ્યું કે આ કરો, હવે મારી સાથે આવો, આગળ જે પ્રકાશ દેખાય છે તે છેલ્લું ગામ છે, હું તમને ત્યાં છોડી દઈશ, ત્યાં રાત રોકાઈશ અને સવારે જો કોઈ તમને ત્યાંથી મળે છે, તો તે મને લઈ ગયો. ગુલબેક નામનો એક મુસ્લિમ સજ્જન હતો, તે મને તેની જગ્યાએ લઈ ગયો. હવે જ્યારે નાનું ગામ ધોરડો જે પાકિસ્તાનની સરહદે ભારતનું છેલ્લું ગામ છે અને ત્યાં ૨૦-૨૫ ઘરો છે અને બધા મુસ્લિમ પરિવારો છે, આપણા દેશમાં આતિથ્ય છે, તેમના ભાઈઓ અને બાળકોએ મને આવવાનું આમંત્રણ આપ્યું હતું પરંતુ મેં ના પાડી મારે જવું પડશે, ત્યારે તેઓએ મને કહ્યું કે હું રાત્રે રણમાં જઈ શકું નહીં કારણ કે અત્યારે તાપમાન માઇનસ રહેશે. તમે ત્યાં કેવી રીતે રહેશો, આજે રાત્રે જ અહીં જ સૂઈ જાઓ, અમે તમને સવારે બતાવીશું. ખેર, હું રાત્રે તેના ઘરે રોકાયો, તેણે મને ખવડાવ્યું, મેં કહ્યું ભાઈ મારે એકલા રહેવું છે, મારે કંઈ જોઈતું નથી, તેણે કહ્યું કે તું એકલી રહી શકતી નથી, અમારે અહીં એક નાનકડી ઝૂંપડી છે, તું ત્યાં રહે અને તું તે દિવસે રણમાં જઈ શકે છે અને રાત્રે પાછો આવી શકે છે, હું ત્યાં ગયો હતો, તે સફેદ રણ હતો અને કલ્પના કરો કે બહારનું એક દૃશ્ય મારા હૃદયને સ્પર્શી ગયું હતું,  હિમાલયના જીવનમાં મેં જે વસ્તુઓનો અનુભવ કર્યો હતો, બરફના ખડકો વચ્ચે જીવન વિતાવ્યું હતું, તે જ દશ્ય હું અહીં અનુભવી રહ્યો હતો અને મને આધ્યાત્મિક અનુભૂતિ થતી હતી. પરંતુ તે દ્રશ્ય જે મારા મનમાં હતું, જ્યારે હું મુખ્યમંત્રી બન્યો ત્યારે મેં રણ ઉત્સવનો એક મોટો કાર્યક્રમ બનાવ્યો અને આજે તે પર્યટન માટે ખૂબ મોટું સ્થળ બની ગયું છે અને હવે તેને વૈશ્વિક સ્તરે શ્રેષ્ઠ ટૂરિસ્ટ વિલેજ માટે વિશ્વમાં નંબર વનનો એવોર્ડ મળ્યો છે.

નિખિલ કામથ- કલ્પના કરો કે આવતી કાલે તમારા જીવનમાં આવી ઘટના બને છે જે તમને સૌથી વધુ ખુશી આપે છે, તો પછી તમારો પહેલો કોલ કોની પાસે જશે?

પ્રધાનમંત્રી - એવું છે કે જ્યારે હું શ્રીનગરના લાલ ચોકમાં તિરંગો ફરકાવવા ગયો ત્યારે પંજાબના ભાગવાડા પાસે અમારા સરઘસ પર હુમલો થયો, ગોળીઓ ચલાવવામાં આવી, ઘણા લોકો માર્યા ગયા, પાંચ કે છ લોકો ઘાયલ થયા, તેથી આખા દેશમાં તણાવ હતો કે જો અમે શ્રીનગર લાલ ચોક જઈશું તો શું થશે,  ત્રિરંગો ધ્વજ ફરકાવવો ખૂબ જ મુશ્કેલ હતો, લાલ ચોકમાં ત્રિરંગો ધ્વજ સળગાવવામાં આવ્યો હતો. ત્રિરંગો ઝંડો ફરકાવ્યા પછી અમે જમ્મુ આવ્યા, જમ્મુથી મારો પહેલો ફોન મારી માતાને આવ્યો, તે મારા માટે ખુશીની ક્ષણ હતી અને બીજો વિચાર મારા મનમાં હતો કે, માતાને ચિંતા થવી જોઈએ કે ગોળીઓ ચલાવવામાં આવી છે અને તે ક્યાં ગયા છે, તેથી મને યાદ છે કે મેં મારી માતાને પહેલો ફોન કર્યો હતો.  આજે હું તે કોલનું મહત્ત્વ સમજું છું, મેં બીજે ક્યાંય પણ એવું અનુભવ્યું નથી.

નિખિલ કામથ - માતા-પિતાને ગુમાવવા માટે, જેમ કે તમે તાજેતરમાં જ માતાને ગુમાવ્યા હતા, મેં તાજેતરમાં જ મારા પિતાને ગુમાવ્યા હતા, તમે મને એક પત્ર પણ લખ્યો હતો, ખૂબ જ માયાળુ આભાર. તમારા મગજમાં સૌથી પહેલી વાત શું આવે છે, જેમ કે જો હું મારો દાખલો આપું, જ્યારે મેં મારા પિતાને ગુમાવ્યા, ત્યારે મારા મનમાં પહેલો વિચાર એ હતો કે મેં આવું કેમ ન કર્યું, મેં શા માટે ન ગયા અને તેમની સાથે વધુ સમય પસાર ન કર્યો, મેં શા માટે કદાચ કામ પસંદ કર્યું, કદાચ આ, તે અને તેમના પર બીજું... જ્યારે આ ઘટના તમારા જીવનમાં બની ત્યારે તમે શું વિચાર્યું હતું.

પ્રધાનમંત્રી-  એવું છે કે, મારા જીવનમાં એવું નથી, કારણ કે મેં બાળપણમાં જ ઘર છોડી દીધું હતું, તેથી ઘરના લોકોએ પણ સ્વીકાર્યું કે આ અમારું નથી. મેં એ પણ સ્વીકાર્યું કે હું ઘર માટે નથી. એટલે મારું જીવન એવું જ રહ્યું. તેથી, કોઈને પણ આ પ્રકારનો આસક્તિ અનુભવવાનું કોઈ કારણ નહોતું, પરંતુ જ્યારે અમારી માતા 100 વર્ષની થઈ, ત્યારે હું માતાના પગને સ્પર્શ કરવા ગયો. મારી મા ભણેલી-ગણેલી નહોતી, એણે કંઈ વાંચ્યું નહોતું, એને પત્રોનું જ્ઞાન નહોતું એટલે જતી વખતે મેં કહ્યું કે મા, મારે જવું પડશે, મારું કામ મારા માટે કંઈક છે, મને નવાઈ લાગી, મારી માએ બે વાક્યો કહ્યાં, બહુ મોટું, એટલે કે, એક જેણે ક્યારેય શાળાનો દરવાજો જોયો નથી,  કે માતાએ કહ્યું કે "બુદ્ધિથી કામ કરો, શુદ્ધતા સાથે જીવન જીવો". હવે તેના મોઢામાંથી નીકળતું આ વાક્ય મારા માટે મોટું હતું, એટલે કે એક રીતે તે ખૂબ મોટો ખજાનો હતો, બુદ્ધિથી કામ, તે ગુજરાતીમાં કહી રહી હતી, પરંતુ તેનો અર્થ એ હતો કે બુદ્ધિથી કામ કરવું, શુદ્ધતા સાથે જીવન જીવવું. તેથી હું વિચારતો હતો કે ભગવાને આ માતાને શું નથી આપ્યું, તેની કઈ વિશેષતાઓ હોઈ શકે છે, પછી ક્યારેક મને લાગે છે કે જો હું ક્યારેય તેની સાથે રહ્યો હોત તો મને આવી ઘણી બધી વસ્તુઓ મળી શકી હોત, હું તેમને ઓળખી શક્યો હોત, તેથી મને અભાવ લાગે છે કે મારી આવી વાતચીત ખૂબ જ ઓછી થઈ છે,  કારણ કે હું વર્ષમાં એક કે બે વાર તેની પાસે જતો હતો, સારું મા ક્યારેય બીમાર પડી ન હતી, અને તે પછી પણ હું તેની પાસે જતો હતો, તે મને કહેતી હતી, કે તારે થોડું કામ હોવું જોઈએ, ઝડપથી જા, આ તેનો સ્વભાવ હતો.

નિખિલ કામથ - તો સર, હું રાજકારણમાં પાછો આવી રહ્યો છું. પહેલા તમે કહ્યું કે રાજકારણ ગંદુ નથી, ઇતિહાસ આપણને કહે છે કે રાજકારણીઓ કદાચ રાજકારણને ગંદુ બનાવે છે અને આ હજી પણ વિચારધારાવાળા લોકો માટે તે સ્થાન છે જો તેઓ બદલવા માંગતા હોય, ઇકોસિસ્ટમ બદલવા માંગતા હોય તો ... બીજો સવાલ રાજકારણમાં પૈસાનો છે, જો આપણે દેશના યુવાનોને કહીએ કે આપણે રાજકારણમાં જોડાઈએ છીએ, તો બીજી સમસ્યા જે તેમના મનમાં આવે છે તે એ છે કે આના માટે ઘણા પૈસાની જરૂર છે અને અમારી પાસે નથી, શું તમે મારા જીવનમાં, સ્ટાર્ટઅપ ઉદ્યોગમાં જ્યાં હું કામ કરું છું ત્યાં તેના વિશે કંઈક કહેવા માંગો છો?  જ્યારે આપણને કોઈ વિચાર આવે છે, ત્યારે આપણે મિત્રો અને પરિવાર પાસેથી પૈસા લઈએ છીએ, આપણે આને બીજ રાઉન્ડ કહીએ છીએ, રાજકારણમાં આવું કેવી રીતે થશે.

પ્રધાનમંત્રી- મને બાળપણની એક ઘટના યાદ આવે છે. મારા ગામમાં એક ડૉક્ટર વસંત ભાઈ પરિખ હતા. તે આંખના સારા ડોક્ટર હતા અને તેમની પાસે સેવાની ભાવના હતી. તેઓ એક સારા વક્તા પણ હતા અને હિન્દી સારી રીતે બોલતા હતા. તેઓ ગુજરાતી પણ સારી રીતે બોલતા હતા. તેમણે એક વખત સ્વતંત્ર રીતે ચૂંટણી લડવાનો નિર્ણય કર્યો હતો અને અમે સૌ વાનર સેના, જેને બાલ સેના પણ કહેવામાં આવે છે, ઝંડા સાથે ફરતા હતા. મને લગભગ યાદ છે. તેમણે ચૂંટણી લડવા માટે લોકો પાસેથી એક રૂપિયો લીધો હતો અને પછી તેમણે જાહેર સભામાં હિસાબ આપ્યો હતો કે તેમને કેટલા રૂપિયા મળ્યા છે અને કદાચ બસો પચાસ રૂપિયા ખર્ચાયા છે. તેઓ ખૂબ જ ઓછા મતોથી ચૂંટણી જીત્યા હતા, પરંતુ તેઓ જીતી ગયા હતા. તેથી એવું નથી કે સમાજને સત્યની ખબર નથી. તમારે ધૈર્યની જરૂર છે, તમારે સમર્પણની જરૂર છે. બીજું, જો હું આટલું બધું કરું તો મને મત મળવા જોઈએ એવી કૉન્ટ્રૅક્ટની ભાવના ન હોવી જોઈએ. તો પછી તમે જીવનમાં સફળ થતા નથી. એટલા માટે મેં કહ્યું કે આ ચૂંટણીમાંથી રાજનીતિને બહાર લાવવી જોઈએ, ધારાસભ્યો અને સાંસદો જે આની સાથે જોડાયેલા છે.

સામાજિક જીવન સાથે સંબંધિત કોઈપણ કાર્ય જે આપણે કરીએ છીએ તે રાજકીય અસર પેદા કરે છે. કોઈ નાનો આશ્રમ ચલાવે, છોકરીઓને ભણાવવાનું કામ કરે, પોતે ચૂંટણી ન લડે, પરંતુ તેના પ્રયત્નોનું પરિણામ એ આવે છે કે રાજકીય પરિણામો બહાર આવે છે. અને એટલે જ રાજકારણને ખૂબ મોટા કેનવાસ પર જોવાની જરૂર છે અને ક્યારેક હું કહું છું કે લોકશાહીમાં મતદાતા પોતે એક રીતે રાજકારણી છે. જ્યારે તે પોતાનો મત આપે છે, ત્યારે તે પોતાના મનને લાગુ કરે છે, તેણે આ વ્યક્તિને મત આપવો જોઈએ કે નહીં, તે વ્યક્તિને મત આપવો જોઈએ કે નહીં, તેને તે વ્યક્તિ માટે થોડી લાગણી છે, તેને તે વ્યક્તિ માટે લાગણી છે, તેથી લોકશાહીમાં મારા કિસ્સામાં, મને લાગે છે કે હું રાજકારણમાં છું તેમ છતાં, હું કહેવાતો રાજકારણી નથી જે હું છું. મારે આ રાજકીય ભાષણો માત્ર ચૂંટણી દરમિયાન જ આપવાના હોય છે, તે મારી મજબૂરી છે, મને તે ગમતું નથી, પરંતુ મારે તે કરવાનું છે, આ એક એવી મજબૂરી છે કે મારો આખો સમય ચૂંટણી સિવાય શાસન પાછળ પસાર થાય છે, સિવાય કે ચૂંટણી દરમિયાન અને જ્યારે હું સત્તામાં ન હતો, ત્યારે મારો આખો સમય સંગઠન, માનવ સંસાધન વિકાસ પર પસાર થતો હતો,  હું મારા કામદારોના જીવનને આકાર આપવામાં ખર્ચ કરતો હતો. ભાષણો કેવી રીતે કરવા, પ્રેસ નોટ્સ કેવી રીતે લખવી, સામૂહિક એકત્રીકરણ કેવી રીતે કરવું, હું દરેક વસ્તુમાં વ્યસ્ત રહેતો હતો. હું આવું કહેવાની ઝંઝટમાં સામેલ ન થયો, તેથી અને અહીં પણ તમે જોયું હશે, જ્યારે હું ગુજરાતમાં હતો. જેમ કે હું જ્યારે નવો મુખ્યમંત્રી બન્યો ત્યારે મારી સામે એક કામ ભૂકંપનું હતું એટલે હું ભૂકંપગ્રસ્ત વિસ્તારમાં ગયો. મેં અધિકારીઓ સાથે બેઠક યોજી તેમને પૂછ્યું, મેં કહ્યું, ત્યાં સુધીમાં તો ભૂકંપને નવ મહિના થઈ ગયા હતા, હું ઓક્ટોબર મહિનામાં ગયો હતો, તેથી તેઓએ કહ્યું સાહેબ, આ માર્ચ મહિના સુધીમાં થઈ જશે, મેં કહ્યું ભાઈ, માર્ચ મહિનો તમારા મનમાં છે, સરકારી વર્ષમાંથી બહાર નીકળી જાઓ,  બજેટને કારણે નાણાકીય વર્ષ, મને કહો કે તમે 26 જાન્યુઆરી પહેલાં શું કરશો, કારણ કે દેશ આવશે અને 26 જાન્યુઆરીએ જોશે કે એક વર્ષમાં શું થયું. તો અમારું લક્ષ્ય, તેથી મેં કહ્યું કે મને ડિસેમ્બર એન્ડનો ટાર્ગેટ આપો, પછી અધિકારીઓ પછી મેં કહ્યું કે, ઠીક છે ભાઈ ત્યાં 43 તાલુકા છે, મેં કહ્યું કે દરેક અધિકારી એક તાલુકાનો હવાલો સંભાળે છે અને તમે તે બ્લોકના મુખ્યમંત્રી છો, જાઓ અને મને ત્યાં કરેલું કામ બતાવો. તમારે શુક્રવારે જવાનું છે, હું સોમવારે પૂછીશ કે તમે શું કર્યું? બધા ગયા અને પાછા આવ્યા, પહેલી મીટિંગ થઈ. મીટિંગમાં તેઓએ કહ્યું કે સર, આવું ન થઈ શકે. મેં કહ્યું કેમ? તેઓએ કહ્યું કે સાહેબ આ નિયમ એવો છે કે... મેં કહ્યું કે નિયમ કોણે બનાવ્યો? તેઓએ કહ્યું કે અમે તેને બનાવ્યું છે. મેં કહ્યું કે હવે તમે તે મેદાનમાં ગયા, પછી તમને ખબર પડી કે સામાન્ય માણસની સમસ્યા શું છે. મેં કહ્યું કે હવે નિયમો બદલો અને બધા નિયમો એક જ લોકો દ્વારા બદલવામાં આવ્યા અને કામ ઝડપથી કરવામાં આવ્યું અને જાન્યુઆરી મહિનામાં જ્યારે દેશ-દુનિયાના મીડિયા ત્યાં ગયા તો તેમને લાગ્યું કે હું ત્યાં રાજનીતિ નથી કરી રહ્યો. હું દરેકને ટીમની ભાવનાથી પ્રેરણા આપતો હતો અને પરિણામ તરફ લઈ જતો હતો. હું અનુભવી નહોતો, હું નવો હતો. મને સરકાર ચલાવવાનું કોઈ જ્ઞાન નહોતું.

હું જ્યારે અહીં દિલ્હી આવ્યો ત્યારે એક દિવસ મેં મારા સેક્રેટરીઓને ફોન કર્યો. મેં કહ્યું કે મારી એક ઇચ્છા છે, તમે કંઈક કરશો? તેઓ સાહેબ, તમે મને કહો કે શું... મેં કહ્યું કે તમે બધા તમારા પરિવાર સાથે બે-ત્રણ દિવસની રજા લો. તેથી તેઓએ વિચાર્યું કે આ શું છે ? મેં કહ્યું પણ રજા દરમિયાન એક કામ કરવાનું હોય છે, જ્યારે તું આઈએએસ ઓફિસર બન્યો હોય અને તેં પહેલું કામ કર્યું હોય, ત્યારે તે ગામમાં જા. ત્યાં બે રાત રોકાઇ જાવ, તમારા બાળકોને સાથે લઇ જાઓ અને તમારી પત્ની અને બાળકોને કહો કે ભાઇ હું આ ઓફિસમાં બેસતો હતો, અહીં પંખો નહોતો, એક જ એમ્બેસેડર કાર હતી અને ચાર લોકો જતા હતા, બધું બતાવતા હતા અને પછી અમે આવીને વાત કરીશું. બધાં ગયાં, પાછાં આવ્યાં... મેં કહ્યું સાહેબ, તમે આવ્યા? તેઓએ કહ્યું કે હા સાહેબ, હું આવ્યો! શું તમે વૃદ્ધ લોકોને મળ્યા છો? તેઓએ કહ્યું કે હું મળ્યો છું! મેં કહ્યું કે મારે તમારા માટે એક ખૂબ જ ગંભીર પ્રશ્ન છે, તમે જ્યાં ગયા હતા, તમે તમારી નોકરી ક્યાંથી શરૂ કરી હતી, 25 વર્ષ પહેલાં, 30 વર્ષ પહેલાં, તમે ત્યાંથી અહીં પહોંચ્યા છો, શું ગામ તે જ છે જે 25 વર્ષ પહેલાં હતું કે પછી બદલાઈ ગયું છે? તે બધાને ઈજા થઈ, તેઓએ વિચાર્યું કે હા સર, તે પહેલા જેવો જ છે! મેં કહ્યું કે મને કહો કે જવાબદાર કોણ છે? તેથી મેં તેમને કશું જ ખરાબ નથી કહ્યું, મેં તેમને પ્રેરિત કર્યા, વાસ્તવિકતાનો પરિચય આપ્યો. હું તેમને 25 વર્ષ પહેલાં તે દુનિયામાં પાછો લઈ ગયો હતો, તેથી મારી કામ કરવાની રીત... મારે ક્યારેય કોઈને ગાળો આપવી પડતી નથી. મારે કોઈને ઠપકો આપવાની જરૂર નથી. હું આ રીતે કામ કરું છું.

નિખિલ કામથ - અને જો તમે સંસ્થાઓની વાત કરો, તો ઉદ્યોગસાહસિકતાના સ્ટાર્ટઅપ બિઝનેસમાં જ્યારે ચક્ર સારી રીતે ચાલી રહ્યું હોય, ત્યારે લોકો ઘણા લોકોને નોકરી પર રાખે છે. પછી બજાર ધીમું પડે છે અથવા ચક્ર બદલાય છે અને તેઓએ ઘણા લોકોને છૂટા કરવા પડે છે. તમે હંમેશાં કહ્યું છે કે મિનિમમ ગવર્મેન્ટ મેક્સિમમ ગવર્નન્સ, શું આ અમારી સરકાર છે કે આપણે તેને અમુક ચોક્કસ સ્વરભાર સુધી પ્રાપ્ત કરી શક્યા છીએ? કેવું ચાલે છે?

પ્રધાનમંત્રી - તમને તે યોગ્ય લાગશે! આપણા દેશમાં કેટલાક લોકોએ સમજણના અભાવે પોતાની રીતે મિનિમમ ગવર્નમેન્ટ મેક્સિમમ ગવર્નન્સનું અર્થઘટન કર્યું છે. કેટલાક લોકોએ વિચાર્યું કે મંત્રીઓની ઓછી સંખ્યા એટલે મિનિમમ ગવર્નમેન્ટ, કેટલાક લોકોએ વિચાર્યું કે કર્મચારીઓની ઓછી સંખ્યા એટલે મિનિમમ ગવર્નમેન્ટ, મેં ક્યારેય આની કલ્પના પણ નહોતી કરી. આ ઉપરાંત, હું ત્યાં આવ્યો અને એક અલગ કૌશલ્ય મંત્રાલય, એક અલગ સહકારી મંત્રાલય, એક અલગ મત્સ્યપાલન મંત્રાલય બનાવ્યું. તો દેશના તમામ ફોકસ એરિયા માટે ... જ્યારે હું કહું છું કે લઘુતમ સરકાર મહત્તમ શાસન, અહીં જે પ્રક્રિયા ચાલે છે તે લાંબી છે, જો તમારે મંજૂરી મેળવવી હોય, તો તે છ મહિના લે છે. કોર્ટ કેસ ચાલે છે એટલે સો વર્ષ જૂના કેસ હજુ પેન્ડીંગ છે. તો અમે જે કર્યું, અમે લગભગ 40000 કમ્પ્લાયન્સ કાઢી નાખ્યા, નહીં તો આ વિભાગ તમારી પાસે આ વસ્તુ માંગશે, તમારી બાજુમાં રહેલો ભાઈ પણ આ જ વસ્તુ માંગશે, ત્રીજો પણ તે જ વસ્તુ માંગશે. ભાઈ, એકે માગ્યું છે, તમે તેનો ઉપયોગ કરો! 40000 અનુપાલન, તમે કલ્પના કરી શકો છો કે ભારતમાં એક સામાન્ય માણસે કેટલો ભાર સહન કરવો પડે છે. મેં લગભગ 1500 કાયદા નાબૂદ કર્યા છે. મેં ગુનાહિત બાબતોથી સંબંધિત કાયદાઓ બદલ્યા છે. તેથી લઘુતમ સરકાર મહત્તમ શાસનનું મારું વિઝન આ છે અને આજે હું જોઉં છું કે આ બધી બાબતો થઈ રહી છે.

નિખિલ કામથ : સર, ઇન્ડિયા સ્ટેક, જેમ કે અમે તેના સીધા લાભાર્થી છીએ, યુપીઆઈ, ઇકેવાયસી આધાર, શું તમે વિચાર્યું હતું કે જ્યારે તેની કલ્પના કરવામાં આવી હતી કે તે જે રીતે કામ કરશે તે રીતે કામ કરશે?

પ્રધાનમંત્રી - આજે હું 30 સેકન્ડમાં 10 કરોડ ખેડૂતોના ખાતામાં સીધા પૈસા મોકલી શકું છું. આજે હું 13 કરોડ ગેસ સિલિન્ડર ગ્રાહકોને એક ક્લિકથી 30 સેકન્ડમાં સબસિડીના પૈસા મોકલી શકું છું. કેમ? જનધન ખાતાઓને કારણે. દેશના કરોડો રૂપિયાનું લિકેજ થયું, જે ભ્રષ્ટાચાર થતો હતો, તે જતો રહ્યો છે અને ટેક્નોલોજીને તેનો ઉપયોગ મળી ગયો છે. હવે તમે યુપીઆઈ જુઓ, તે આખી દુનિયા માટે એક અજાયબી છે, જ્યારે વિશ્વના મહેમાનો આવે છે, ત્યારે તેઓ પૂછે છે કે યુપીઆઈ કેવી રીતે કામ કરે છે? હું તેમને વિક્રેતા પાસે જવાનું કહું છું! ફિનટેકની દુનિયામાં ભારતે વિશ્વ સમક્ષ એક ઉદાહરણ સ્થાપિત કર્યું છે અને કેવી રીતે ટેકનોલોજીનું લોકશાહીકરણ કરવામાં આવે છે. આજે દેશના યુવાનોના ખિસ્સામાં મોબાઈલ ફોન હોય તો તેમને કશી જરૂર નથી અને મારા દેશના યુવાનોને એક દિવસ યાદ હશે કે જ્યારે આખી દુનિયા મારા ખિસ્સામાં હતી, મારા મોબાઈલમાં હતી ત્યારે એક સરકાર હતી. આ ટેકનોલોજી આધારિત સદી છે, દેશે અલગ ઇનોવેશન માટે એક કમિશન બનાવ્યું છે. મેં નવીનતા માટે એક અલગ ભંડોળ ઉભું કર્યું છે. યંગસ્ટર્સે રિસ્ક લેવું જોઈએ, તેમને એવું લાગવું જોઈએ કે જો હું નિષ્ફળ જઈશ તો પણ હું ભૂખથી મરીશ નહીં, કોઈ મારું ધ્યાન રાખશે.

હું એકવાર તાઇવાન ગયો હતો! મારો સ્વભાવ એક વિદ્યાર્થીનો છે, મારી અંદર એક ગુણ છે, તેથી હું કહી શકું છું કે એક વિદ્યાર્થી મારી અંદર જીવંત છે. તેથી હું ત્યાંના બધા નેતાઓને મળ્યો અને હું એટલો ખુશ હતો કે તેમના બધા નેતાઓમાંથી, જો કોઈ પરિવહન પ્રધાન હોય, તો તેમણે વિશ્વની શ્રેષ્ઠ યુનિવર્સિટીમાંથી પરિવહનમાં પીએચડી કર્યું હતું. એનો અર્થ એ થયો કે તેઓ જે વિષયમાં મંત્રી હતા તે વિષયમાં પીએચડી ધારક હતા, જે ટોચની યુનિવર્સિટીમાંથી આવ્યા હતા. આ વસ્તુએ મારા મન પર મોટી અસર કરી. મારા દેશમાં પણ હું એવા યુવાનો ઇચ્છું છું જે દેશને એ સ્તરે લઈ જઈ શકે. જ્યારે હું તાઇવાન ગયો, ત્યારે મારી પાસે એક દુભાષિયા હતો. તે એક લાયક ઇજનેર અને સારી રીતે શિક્ષિત હતો. તેથી ત્યાંની સરકારે તેમને મારી સાથે દુભાષિયા તરીકે નિયુક્ત કર્યા હતા અને મારે 10 દિવસનો તાઇવાનનો પ્રવાસ હતો. હું તે સરકારનો મહેમાન હતો. આ પણ હું મુખ્યમંત્રી બન્યો તે પહેલાંની વાત છે, તેથી છેલ્લા કેટલાક દિવસોમાં તેમણે મને પૂછ્યું કે સાહેબ, મારે એક વાત પૂછવી છે, જો તમને વાંધો ન હોય તો? ના ના, મેં કહ્યું ભાઈ, તમે આટલા દિવસથી સાથે રહો છો, તેનાથી શું દુઃખ થાય, તમારે પૂછવું જોઈએ! ના ના, તેણે કહ્યું કે તને ખરાબ લાગશે, તે ટાળતો રહ્યો, મેં કહ્યું કે આ ન કર ભાઈ, તારા મનમાં કંઈક છે, તારે પૂછવું જોઈએ? તો તેણે મને પૂછ્યું કે સર, શું ભારતમાં હજી પણ કાળો જાદુ ચાલે છે? ભારતમાં હજી પણ સાપના ચાર્મર્સ છે? તે ગરીબ વ્યક્તિના મનમાં ભારતની આ છબી હતી. હું તેમની સાથે આટલા દિવસ રહ્યો, હું ટેક્નોલોજીની ચર્ચા કરતો હતો, તેમ છતાં તેમના મનમાં આ વાત હતી. મેં તેને મજાક તરીકે લીધો, મેં કહ્યું કે જુઓ ભાઈ, હવે આપણા પૂર્વજો સાપ સાથે રમતા હતા, અમે રમી શકતા નથી, હવે અમે ઉંદર સાથે રમીએ છીએ અને મેં કહ્યું કે મારા દેશનો દરેક બાળક ઉંદર સાથે રમે છે. મેં કહ્યું કે મારા દેશની તાકાત તે ઉંદરમાં છે. સાપના આકર્ષણનું એ ભારત જુદું જ હતું.

નિખિલ કામથ - એક વાત સાથે સૌ સહમત છે કે ઉદ્યોગસાહસિકતામાં ભારત વિશેની ધારણા પણ સામાન્ય છે કે માર્કેટિંગ એ કંપની બનાવવાનો ખૂબ મોટો ભાગ છે. તમે ભારતની બહાર ભારતની દ્રષ્ટિને ઘણી બદલી નાખી છે. શું તમે આ વિશે કેટલીક ટીપ્સ આપી શકો છો જે કોઈ ઉદ્યોગસાહસિક શીખી શકે છે?

|

પ્રધાનમંત્રી - સૌથી પહેલાં તો હું બદલાઈ ગયો છું એવો દાવો કરવો યોગ્ય નથી. મારો મત હંમેશાથી એવો રહ્યો છે કે જે પણ દુનિયામાં જાય છે, સરકાર દ્વારા મોકલવામાં આવેલી વ્યક્તિ એમ્બેસેડર છે. જે જાય છે તે રાષ્ટ્રીય રાજદૂત છે. જો આપણે તેમને બોર્ડ પર લઈ જઈશું, તો આપણી તાકાત અનેકગણી વધી જશે. તો તમે જોયું હશે કે અમે નીતિ આયોગની રચના કરી છે, અમારો એક પ્રારંભિક ઉદ્દેશ સમગ્ર વિશ્વમાં ફેલાયેલા ભારતીય સમુદાયની શક્તિને જોડવાનો છે, આ લખ્યું છે. તેથી મારો સુવિચારિત દૃષ્ટિકોણ એ છે કે વિશ્વની બધી શક્તિઓને જોડવી જોઈએ. બીજું, હું મુખ્યમંત્રી બન્યો તે પહેલાં જ હું વિદેશ પણ ઘણો ગયો હતો અને પછી હું સંગઠનના લોકોની વચ્ચે રહેતો હતો, હું તેમની વચ્ચે જતો હતો, તેથી હું તેમની શક્તિથી પરિચિત હતો અને મારા સંપર્કો પણ હતા. એકવાર હું અટલજીની સૂચના પર એક કામ માટે ગયો હતો, અને તેમાં હું ખૂબ જ સફળ રહ્યો હતો. આ શક્તિનો ઉપયોગ પહેલા નહોતો થયો, પરંતુ જ્યારે મેં તેને ચેનલાઇઝ કરવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે વિશ્વના રાજકારણીઓને પણ લાગવા લાગ્યું કે આ એક ખૂબ મોટી તાકાત છે, ખૂબ મોટી શક્તિ છે. બીજું, તેઓએ જોયું કે જો ક્યાંય પણ ઓછામાં ઓછો ગુનો થાય છે, તો તે ભારતીયોમાં છે. જો તેઓ સારી રીતે શિક્ષિત છે, તો તેઓ ભારતીય છે. જો કાયદાનું પાલન કરનારા લોકો હોય તો તેઓ ભારતીય છે. તેથી માલિકીની ભાવના વધવા લાગી. આ બધાની એકત્રિત અસર થઈ છે અને તેના કારણે, દેશની પ્રોફાઇલ આજે વધી રહી છે.

નિખિલ કામથ - અને હું આ વાત એ રીતે નથી કહેતો સર! હું જ્યારે નાનો હતો ત્યારે 14.15.16.20.25 વર્ષ પહેલાં બેંગ્લોરમાં ભણતો હતો ત્યારે એવું લાગતું હતું કે જે માણસ કૉલેજમાં ગયો, અમેરિકા ગયો, પીએચડી કર્યું અને માઈક્રોસોફ્ટ કે એવી કોઈ કંપનીમાં કામ કરતો હોય, એ જ ખાસ વાત હતી, અમારા માટે એનાથી મોટું કશું જ નહોતું. પરંતુ હું કહી શકું છું કે આજે જ્યારે હું 18 વર્ષના છોકરાઓને મળું છું, ત્યારે તેઓ એવા નથી હોતા. આ લોકો ભારતના નિર્માણની વાત કરી રહ્યા છે. આ લોકો વિદેશમાં જઈ રહ્યા છે અને કોલેજો વિશે બહુ ઓછી વાતો કરે છે, તેની સરખામણીમાં, તેથી આ મોટું પરિવર્તન છે અને મેં આ જોયું છે અને સર, જો તમે ફરીથી ઉદ્યોગસાહસિકતા વિરુદ્ધ રાજકારણનું ઉદાહરણ લો છો, તો સ્પર્ધા એ મારા વિશ્વમાં એક સારી બાબત છે, શું સ્પર્ધા તમારા વિશ્વમાં પણ સારી બાબત છે?

પ્રધાનમંત્રી - હું તમને આ વિશે બે-ત્રણ જુદી જુદી વાતો કહેવા માગું છું. હું જાહેરમાં કહેતો હતો કે જો તમે ભારત પાછા નહીં ફરો તો તમને પસ્તાવો થશે, ઓછામાં ઓછું શક્ય તેટલી વહેલી તકે ત્યાં પગ મુકો, યુગ બદલાવાનો છે, હું આ કહેતો હતો અને મને યાદ છે કે જ્યારે તમે મને આંચકો વિશે પ્રશ્ન પૂછ્યો હતો, ત્યારે હું ડેમોક્રેટિક ચૂંટાયેલી સરકારનો મુખ્યમંત્રી હતો અને અમેરિકન સરકારે મને વિઝા આપવાની ના પાડી દીધી હતી. મારા અંગત જીવનમાં, અમેરિકા જવું એ મારા માટે કોઈ મોટી વાત નહોતી, હું પહેલા પણ ત્યાં ગયો હતો, કોઈએ મને વધારે કહ્યું ન હતું... પરંતુ એક ચૂંટાયેલી સરકાર અને રાજ્યનું અપમાન, આ દેશનું અપમાન, હું આ અનુભવતો હતો અને મારા હૃદયમાં એક વેદના હતી કે શું થઈ રહ્યું છે? કેટલાક લોકો જુઠ્ઠાણા ફેલાવે છે, આ નિર્ણયો દુનિયામાં લેવામાં આવ્યા છે, આ રીતે જ દુનિયા કામ કરે છે, મારા મનમાં એક લાગણી હતી. પરંતુ તે દિવસે મેં પ્રેસ કોન્ફરન્સ કરી અને મેં કહ્યું કે આજે અમેરિકન સરકારે મારા વિઝા રદ કરી દીધા છે. મારે જે કહેવાનું હતું તે મેં કહ્યું પરંતુ મેં એક વાત કહી, મને કેટલાક પ્રશ્નો પૂછવામાં આવ્યા, મેં કહ્યું, જુઓ, મને હવે એવું ભારત દેખાય છે કે આખું વિશ્વ વિઝા માટે લાઇનમાં ઉભું રહેશે. આ મારું 2005નું નિવેદન છે અને આજે આપણે 2025 સુધી પહોંચી રહ્યા છીએ અને હું બોલી રહ્યો છું. તેથી હું એ પણ જોઉં છું કે હવે ભારતનો સમય છે. મારી યુવાની મારા દેશનો સામાન્ય માણસ છે. હું તાજેતરમાં કુવૈત ગયો હતો, હું ત્યાંની મજૂર વસાહતમાં ગયો હતો. તેથી હું બધા મજૂર પરિવારોને મળી રહ્યો હતો. આ મજૂરો એવા છે જેઓ 10-10, 15-15 વર્ષ પહેલા ત્યાં ગયા હતા. તેથી હવે તેઓ લગ્ન માટે ઘરે આવી રહ્યા હશે, તેમનામાં તેનાથી વધુ કોઈ કનેક્શન નથી. એક મજૂરે મને કહ્યું, તે ખૂબ જ આંતરિક વિસ્તારમાં હતો. તેમણે કહ્યું કે અહીં આંતરરાષ્ટ્રીય એરપોર્ટ ક્યારે હશે? કુવૈતમાં મજૂર તરીકે કામ કરવા માટે 15 વર્ષ પહેલાં ભારત છોડનાર એક વ્યક્તિ તેના જિલ્લામાં આંતરરાષ્ટ્રીય વિમાનમથકનું સપનું જુએ છે. આ મહત્વાકાંક્ષા મારા દેશને 2047માં વિકસિત કરશે. આજે ભારતના દરેક યુવાનની આ આકાંક્ષા છે.

નિખિલ કામથ - લાગે છે કે આજે આખું વિશ્વ યુદ્ધ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે. ઉદાહરણ તરીકે યુક્રેન અને રશિયાની જેમ. જ્યારે આવા દેશોમાં ભારતીય નાગરિકો હોય અને તમે એક રીતે ભારતના પ્રધાનમંત્રીના હોદ્દા દ્વારા તેમના માટે જવાબદાર છો, ત્યારે તમે તેના વિશે કંઈક કહી શકો છો જેમ કે તમે આના પર નિર્માણ કરી શકો છો, આ પરિસ્થિતિઓમાં શું થાય છે, શું થઈ રહ્યું છે, શું આપણે ચિંતા કરવી જોઈએ કે વિશ્વમાં શું થઈ રહ્યું છે?

પ્રધાનમંત્રી - દુનિયાને આપણામાં વિશ્વાસ છે. કારણ શું છે, આપણે દંભી નથી બની રહ્યા! આપણે જે કહીએ છીએ તે સ્પષ્ટ રીતે કહીએ છીએ. જેમ કે આ કટોકટી વખતે, આપણે સતત કહ્યું છે કે આપણે તટસ્થ નથી. હું સતત કહું છું કે આપણે તટસ્થ નથી. જેઓ કહે છે કે આપણે તટસ્થ છીએ, હું તટસ્થ નથી. હું શાંતિની તરફેણમાં છું, મારું વલણ શાંતિ છે અને તે માટે જે પણ પ્રયત્નો કરવામાં આવશે તેનું હું સમર્થન કરીશ. હું રશિયાને પણ આ વાત કહું છું, આ વાત હું યુક્રેનને પણ કહું છું, આ વાત હું ઈરાનને પણ કહું છું, પેલેસ્ટાઈનને પણ આ વાત કહું છું, હું ઈઝરાયેલને પણ આ વાત કહું છું અને તેમને મારા શબ્દોમાં વિશ્વાસ છે કે હું જે કંઈ પણ કહું છું તે સત્ય છે. અને તેના કારણે ભારતની વિશ્વસનીયતા વધી છે. તો જેમ દેશવાસીઓ માને છે કે જો સંકટ આવશે તો મારો દેશ ચોક્કસ મારી કાળજી લેશે. એ જ રીતે દુનિયા માને છે કે જો ભારત ભાઈ કહે છે તો તેનો અર્થ છે કે તે માને છે. જુઓ, જ્યારે કોરોનાની સ્થિતિ આવી ત્યારે આપણા ભારતના યુવાનો એ જ જગ્યાએ હતા જ્યાં આ ઘટના પહેલા બની હતી. હવે તેમને પાછા લાવવાના હતા, તેથી મેં એરફોર્સના લોકોને કહ્યું કે આ મુશ્કેલ કામ છે. જે લોકો સ્વેચ્છાએ આગળ આવશે તેમને હું કામ આપીશ. સેનાના બધા જ લોકો આગળ આવ્યા, એટલે કે આ તો મૃત્યુ સાથે ચાલવા જેવું હતું. તેઓ તેમને પાછા લાવ્યા, ભગવાનની કૃપાથી કોઈ નુકસાન થયું ન હતું. તેઓ પાકિસ્તાન, નેપાળ, બાંગ્લાદેશથી પણ લોકોને લાવ્યા હતા. તો મારી લાગણી એવી છે કે જો મારો દેશવાસી મુશ્કેલીમાં હશે તો તેની ચિંતા કોણ કરશે?

મને આ ઘટના સ્પષ્ટપણે યાદ છે, મેં સાંભળ્યું છે કે નેપાળમાં ભૂકંપ આવ્યો હતો, ભૂકંપને પહોંચી વળવા માટે લોકોને અહીંથી નેપાળ મોકલવામાં આવ્યા હતા. કોઈએ મને કહ્યું કે ત્રણ-ચાર દિવસ પછી જ્યારે વિમાન નેપાળથી લોકોને ભારત લાવી રહ્યું હતું, કારણ કે તે સામાન લઈને જતું હતું અને લોકો સાથે પાછું આવતું હતું, ત્યારે અમે પણ એવું જ કર્યું. તો પ્લેનમાં એક સજ્જન ઊભો રહ્યો, આખું પ્લેન ભરાઈ ગયું હતું. તેમણે કહ્યું કે હું ડોક્ટર છું, હું આખી જિંદગી સરકારને ગાળો આપતો રહું છું, જે પણ સરકાર હોય, હું દરેક સરકારને ગાળો આપું છું, સરકાર આ ટેક્સ લે છે, ઇન્કમ ટેક્સ લે છે, આ લે છે અને તે, મેં કહ્યું કે જ્યાં પણ મને બોલવાની તક મળી, હું બોલતો રહ્યો. પરંતુ આજે મને સમજાયું કે તે કરની કિંમત શું છે. આજે હું જીવતો પાછો જાઉં છું.

જ્યારે તમે વિશ્વમાં ક્યાંય પણ તમારા દેશવાસીઓની સેવા કરો છો, ત્યારે તેમના હૃદયમાં દેવતા જાગૃત થાય છે. તેઓ પણ કંઈક સારું કરવા માંગે છે અને હું તેનો અનુભવ કરી રહ્યો છું. હવે તમે મને અબુ ધાબી લઈ જાઓ અને હું ત્યાંના ક્રાઉન પ્રિન્સને કહું છું કે તમે મને મંદિર માટે જગ્યા આપો તો સારું. એક ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા વગર મને ઇસ્લામિક દેશમાં મંદિર બાંધવાની પરવાનગી આપવી જોઈએ. આજે કરોડો હિન્દુઓ એટલા બધા ખુશ છે કે ચાલો, આપણે આપણા દેશવાસીઓની સેવા કરીએ...

નિખિલ કામથ - જેમ કે આપણે બીજા દેશોની વાત કરી રહ્યા છીએ. જો હું થોડું ડિગ્રેશન કરીને મારું મનગમતું ખાવાનું પૂછું, તો તમે પૂછો તો તે પિઝા છે અને પિઝા ઇટાલીના છે અને લોકો કહે છે કે તમે ઇન્ટરનેટ પર ઇટાલી વિશે ઘણું બધું જાણો છો. શું તમે તેના વિશે કંઈક કહેવા માંગો છો? તમારા આ મીમ્સ જોતાં નથી?

પ્રધાનમંત્રી - ના, આ એક નિયમિત વાત છે, હું તેમાં મારો સમય બગાડતો નથી. હું તે નથી જેને લોકો ફૂડી કહે છે.

નિખિલ કામથ - જરાય નહીં?

પ્રધાનમંત્રી - બિલકુલ નહીં! એટલા માટે જે પણ પીરસવામાં આવે છે, હું જે પણ દેશમાં જાઉં છું, તે ખૂબ જ ઉત્સાહથી ખાઉં છું. પણ હું એટલો કમનસીબ છું કે જો તમે મને આજે કોઈ રેસ્ટોરન્ટમાં લઈ જાઓ અને મેનુ આપો અને મને સિલેક્ટ કરવાનું કહો તો હું એમ નહીં કરી શકું.

નિખિલ કામથ  - સર, તમે રેસ્ટોરાંમાં જઈ શકશો?

પ્રધાનમંત્રી - હું હજુ સુધી જઈ શક્યો નથી. હું હજી ગયો નથી.

નિખિલ કામથ : કેટલાં વર્ષ થયાં?

પ્રધાનમંત્રી - આ વાતને ઘણાં વર્ષો થઈ ગયાં!

નિખિલ કામથ - જ્યારે તમે બહાર હોવ ત્યારે...

પ્રધાનમંત્રી - અગાઉ જ્યારે હું સંગઠન માટે કામ કરતો હતો, ત્યારે આપણા અરુણ જેટલીજી એક મહાન ફૂડી હતા. ભારતના કયા શહેરમાં કઈ રેસ્ટોરન્ટમાં કઈ વાનગી શ્રેષ્ઠ છે તે જાણવાનો તે જ્ઞાનકોશ હતો. તેથી, જ્યારે અમે બહાર જતા, ત્યારે અમે તેની સાથે કોઈ રેસ્ટોરન્ટમાં એક સાંજ પસાર કરતા. પરંતુ આજે જો કોઈ મને મેનુ આપે અને હું તેને સિલેક્ટ કરવાનું કહું તો હું તે કરી શકું તેમ નથી કારણ કે ક્યારેક હું જે નામ વાંચું છું અને જે ડિશ છે તે જ વસ્તુઓ હોય છે. મારી પાસે જ્ઞાન નથી, હું અજ્ઞાની છું. કારણ કે મેં એ વૃત્તિ વિકસાવી નથી. તેથી, હું તે બહુ સમજી શકતો નથી. એટલે હું હંમેશાં અરુણજીને કહેતો હતો કે ભાઈ અરુણજી, તમે ઓર્ડર કરો. મારે તો ફક્ત શાકાહારી જ જોઈતું હતું.

નિખિલ કામથ - મેં તમારા કેટલાક મિત્રો સાથે વાત કરી... મિત્રો અથવા લોકો જે તમને 10-20 વર્ષથી વધુ સમયથી ઓળખે છે. અને મેં તેમને આવી વસ્તુઓ કહેવા કહ્યું જે સાર્વજનિક ડોમેનમાં નથી. હું તેમનાં નામ નહિ લઉં. તેઓએ મને એક ફોટો મોકલ્યો, જ્યાં મુખ્યમંત્રીનો શપથવિધિ સમારોહ ચાલી રહ્યો છે. કેટલાક વરિષ્ઠ રાજકારણીઓ ખુરશી પર બેઠા છે, તમે નીચે બેઠા છો. જ્યારે મેં પણ 38 વર્ષની ઉંમરે તે ફોટો જોયો હતો, ત્યારે મને તે સમય જ યાદ છે જ્યારે તમે પ્રધાનમંત્રી કે ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી હતા. તે પહેલાંના સમયની કોઈ કલ્પના મારા મગજમાં આવતી નથી, તેથી જ્યારે મેં ચિત્ર તરફ જોયું, ત્યારે હું તેને વારંવાર જોતો હતો. જો તમે એમ કહી શકો કે ત્યાંથી અહીં આવેલા આ ફેરફારનો અર્થ એ થાય કે તમને કોઈ 'તુ' કહી શકે નહીં, તો કદાચ તમારા શિક્ષકોમાંના કોઈ જેના વિશે તમે વાત કરી છે. આવું કેવી રીતે બને છે? જેમ કે હું છું...

પ્રધાનમંત્રી - હું એમ નથી કહેતો કે મને કોઈ 'તુ' કહીને સંબોધિત ન કરી શકે

નિખિલ કામથ - કોઈ કહેતું નથી પણ

પ્રધાનમંત્રી - હા, કોઈ નહીં પરંતુ એ અનુમાન લગાવવું યોગ્ય નથી કે મને કોઈ 'તુ' સંબોધન કરી શકશે નહીં.

નિખિલ કામથ - સાચું છે! સાચું છે!

પ્રધાનમંત્રી - પણ મને એ ક્યારેય સાંભળવા મળતું નથી, કારણ કે જીવન આવું બની ગયું છે. બીજું, સ્થિતિ બદલાઈ ગઈ હશે, સંજોગો બદલાયા હશે, વ્યવસ્થાઓ બદલાઈ હશે, મોદી એ જ વ્યક્તિ છે જે ક્યારેક નીચે બેસતા હતા. અને એટલે જ મને બહુ ફરક પડતો નથી. અને હું માત્ર આ જ નથી કહી રહ્યો. આ વાસ્તવિકતા છે, તેનાથી મને કોઈ ફરક પડતો નથી.

નિખિલ કામથ - અને સર જો તમને યાદ હોય તો ગયા વર્ષે વાઇબ્રન્ટ ગુજરાતમાં જ્યારે તમે પણ ત્યાં હતા ત્યારે મેં તમારી સામે સ્પીચ આપી હતી. મેં એટલું ખરાબ કામ કર્યું કે તે પછી મેં એક સ્પીચ કોચ રાખ્યો અને એક વર્ષથી હું શીખી રહ્યો છું, ક્લાસમાં જઈ રહ્યો છું અને મારા એક શિક્ષક છે. તમે તેને આટલી સારી રીતે કેવી રીતે કરો છો? શું તમે કેટલીક ટીપ્સ આપી શકો છો? જેમ કે આ કંઈક એવું છે જે દરેક વ્યક્તિ શીખવા માંગે છે.

પ્રધાનમંત્રી - બે-ત્રણ અલગ અલગ બાબતો છે. એક તો મને વારંવાર પૂછવામાં આવે છે કે તમે ગુજરાતી છો? તમે હિન્દી કેવી રીતે બોલો છો? પહેલાં જ્યારે હું સંઘ માટે કામ કરતો હતો ત્યારે ઘણા લોકો એવું માનતા હતા કે હું ઉત્તર ભારતનો છું, પરંતુ હું ગુજરાતમાં રહું છું. આનું કારણ એ હતું કે અમે રેલવે સ્ટેશન પર ચા વેચતા હતા. તો મારું ગામ મહેસાણા, મહે એટલે ભેંસ! મહેસાણા એટલે ભેંસ! તેથી મારા ગામની ભેંસ દૂધ આપવા લાગી ત્યારે તેઓ તેને મુંબઈ લઈ જતા હતા અને મુંબઈમાં તેઓ દૂધનો ધંધો કરતા હતા. તેઓ ગામમાં પાછા આવતા હતા. તો વેપાર કરતા આ લોકો ઉત્તર પ્રદેશના હતા. તેથી તેઓ જ્યારે આવતા ત્યારે માલગાડીની રાહ જોતા હતા. ત્યારબાદ માલગાડી મળ્યા બાદ તેમાં ઘાસ ભરીને તેની અંદર ચાર ભેંસ ઉભી રહે તેવી વ્યવસ્થા કરતા હતા. તો આવા 30-40 લોકો હંમેશા રેલવે પ્લેટફોર્મ પર જ રહેતા હતા. હું ચા વેચતો હતો, હું તેમને ચા આપવા જતો હતો, તેથી મારે બાળપણમાં તેમની સાથે વાત કરવી પડતી હતી, તેમની સાથે વાત કરતી વખતે મેં હિન્દી શીખી લીધું હતું. ભેંસનો વેપાર કરવા આવતા આ લોકો પણ મજૂર હતા, પરંતુ સાંજે તેઓ ભજન અને કીર્તન ગાતા હતા. તેઓ ચા મંગાવતા હતા, અમે ચા પીતા હતા, અને હું હિન્દી બોલતા પણ શીખી ગયો હતો.

નિખિલ કામથ- શું આ બહુ અલગ છે સર! જેમ કે તમે ગુજરાતમાં મોટા થયા છો. આજે તમે દિલ્હીમાં રહો છે. શું આ બંને શહેરોમાં રહેવું એ તમારા માટે વ્યક્તિગત રૂપે ખૂબ જ અલગ છે?

પ્રધાનમંત્રી - શું આપણે કોઈ શહેરમાં રહીએ છીએ, ભાઈ? અમે ફક્ત અમારા ઘરના એક ખૂણામાં રહીએ છીએ. આપણે ઘરથી માંડીને ઑફિસ અને ઑફિસથી માંડીને ઘર સુધી અને બહારની દુનિયાથી વિખૂટા પડી જઈએ છીએ. જ્યારે સરકારી તંત્ર આવું હોય ત્યારે એક શહેર અને બીજા શહેર વચ્ચેનો તફાવત પારખવો ખૂબ જ મુશ્કેલ હોય છે.

નિખિલ કામથ - અને આ મારો છેલ્લો પ્રશ્ન છે સર, મેં તમને કેટલાક પ્રશ્નો પૂછ્યા છે...

પ્રધાનમંત્રી - પરંતુ તમારો બીજો પ્રશ્ન વકતૃત્વ વિશેનો હતો...

નિખિલ કામથ - મારે જે શીખવું છે તે સુધારી લઉં!

પ્રધાનમંત્રી - મને લાગે છે કે તમારે જોવું જોઈએ, ધારો કે કોઈ લડાઈ થઈ છે અથવા ક્યાંક કંઈક થયું છે, અને ત્યાં ચાર સંપૂર્ણપણે અભણ લોકો છે. કોઈ મહિલા, વૃદ્ધ વ્યક્તિ હોઈ શકે છે અને તમે માઈક લઈને ઉભા રહો છો, તેઓ ઝડપથી કહેવા લાગે છે, આવું થયું, આવું થયું, આગ આ રીતે ફાટી નીકળી, આવું થયું... તમે જોયું જ હશે કે આવા સરસ શબ્દો છે, સરસ હાવભાવ છે, સરસ કથન છે, કેમ? તે સ્વ-અનુભવ છે. જ્યારે તમારી અંદરથી વસ્તુઓ બહાર આવે છે. ડિલિવરીની સ્ટાઇલ શું છે, તમે ડાયલોગ કેવી રીતે પહોંચાડો છો, તે મહત્વનું નથી. તમે જે કહો છો કે નહીં તેમાં અનુભવની કોઈ શક્તિ છે? તમારી જાતને કહેવાની તમારી અંદર કોઈ સગવડ છે કે નહીં?

નિખિલ કામથ - જ્યારે તમે કોઈ દુ:ખદ વસ્તુ વિશે વાત કરો છો ત્યારે તમને અંદરથી તે લાગણી થાય છે, શું તમને તે વસ્તુથી દુ:ખ થાય છે?

પ્રધાનમંત્રી - હા! તમે નોંધ્યું હશે કે ઘણા લોકોને મારા માટે ખરાબ લાગે છે, પરંતુ મોટે ભાગે જ્યારે હું ગરીબોની વાત કરું છું, ત્યારે મારે મારી જાતને સંયમમાં રાખવી પડે છે, હું ભાવુક થઈ જાઉં છું. અખબારોમાં મારી ઘણી ટીકા થાય છે, પરંતુ હું મારી જાતને રોકી શકતો નથી. જ્યારે હું સામાજિક જીવનમાં આવી પરિસ્થિતિઓ જોઉં છું, જ્યારે હું તેમને યાદ કરું છું, ત્યારે તે ભાવના મારા મનમાં સ્વાભાવિક રીતે ઉદ્ભવે છે.

નિખિલ કામથ - અને સર, જો તમે તમારા જીવનમાં જે કંઈ પણ શીખ્યા હો, તમારી પાસે આટલો બધો અનુભવ હોય, જો આ જ્ઞાનથી તમે તમારા 20 વર્ષ જૂના વર્ઝનને એક વાત કહી શકો, તો પછી તમે શું કહેશો?

પ્રધાનમંત્રી - હું મારી જાતને યુવાનોને ઉપદેશ આપવા માટે લાયક નથી માનતો અને મને ઉપદેશ આપવાનો કોઈ અધિકાર નથી, પરંતુ હું કહીશ કે મને મારા દેશના યુવાનો પર ખૂબ વિશ્વાસ છે. ગામડાનો છોકરો, હું નોકરી નહિ કરું, હું સ્ટાર્ટઅપ કરીશ! ત્રણ સ્ટાર્ટઅપ્સ નિષ્ફળ જશે, મને યાદ છે કે મેં પહેલી સ્ટાર્ટઅપ કોન્ફરન્સ કરી હતી, તે સમયે આપણા દેશમાં સ્ટાર્ટઅપ શબ્દ પણ નવો હતો. પરંતુ મને ખબર હતી કે તેની તાકાત શું છે, તેથી મેં એક દીકરીને પૂછ્યું જેણે થોડા સ્ટાર્ટઅપ્સ શરૂ કર્યા હતા, તેમના અનુભવો જણાવો, પછી એક પુત્રી ઊભી થઈ, તેણે કહ્યું કે હું તમને મારો અનુભવ કહીશ. તેણે કહ્યું કે તે બંગાળી છે, કલકત્તાની છે. તેણે સ્ટાર્ટઅપ શરૂ કર્યું, પછી તે તેની માતાને મળવા ગઈ અને તેને કહ્યું કે તેણે નોકરી છોડી દીધી છે. તો તેણે કહ્યું કે તું શું કરીશ? તો તેણીએ કહ્યું કે મેં સ્ટાર્ટઅપ શરૂ કર્યું છે? આપત્તિ છે! તેણે તેને આવી નાટકીય રીતે રજૂ કર્યું. એક સમય હતો જ્યારે બધા સ્ટાર્ટઅપ્સનો અર્થ આપત્તિ હતો! આજે, સ્ટાર્ટઅપ્સે એક પ્રતિષ્ઠા મેળવી છે, એક વિશ્વસનીયતા પ્રાપ્ત કરી છે અને તેથી હું માનું છું કે જો નાના ગામમાં નિષ્ફળતા આવે તો પણ, લોકો તેને આદર્શ માનશે, તે એક પ્રતિભાશાળી બાળક છે અને કંઈક કરી રહ્યો છે.

|

નિખિલ કામથ - અને સર, જો હું તમને એક પ્રશ્ન પૂછી શકું કે પ્રધાનમંત્રી તરીકે તમારો બીજો કાર્યકાળ પ્રથમ ટર્મથી કેવી રીતે અલગ હતો અને તમારો ત્રીજો કાર્યકાળ બીજા ટર્મથી કેવી રીતે અલગ છે?

પ્રધાનમંત્રી - પ્રથમ કાર્યકાળમાં લોકોએ મને સમજવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો અને હું પણ દિલ્હીને સમજવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો હતો. પહેલા અને બીજા કાર્યકાળમાં હું ભૂતકાળના સંદર્ભમાં વિચારતો હતો કે પહેલા આપણે અહીં હતા, હવે આપણે અહીં જઈશું. પહેલા આવું થતું હતું, હવે આપણે આટલું કરીશું. ત્રીજા કાર્યકાળમાં મારા વિચારનો અવકાશ બદલાઈ ગયો છે. મારી હિંમત વધુ મજબૂત બની છે. મારાં સ્વપ્નો વિસ્તર્યાં છે. મારી ઈચ્છાઓ વધી રહી છે. મારો કહેવાનો અર્થ એ છે કે મારે 2047 સુધીમાં વિકસિત ભારત જોઈએ છે, તેનો અર્થ ભાષણો નથી, પરંતુ દરેક વસ્તુ માટે સમસ્યાઓથી મુક્તિ છે. શૌચાલય 100 ટકા, વીજળી 100 ટકા, નળનું પાણી 100 ટકા હોવું જોઈએ. શું એક સામાન્ય માણસે પોતાની સરકાર પાસે ભીખ માંગવી પડશે કે તે કંઈ પણ માંગે? શું આ કોઈ બ્રિટિશ શાસન છે? તેનો અધિકાર છે! 100 ટકા ડિલિવરી થવી જોઈએ, 100 ટકા લાભાર્થી હોવા જોઈએ, 100 ટકા લાભ તેમના સુધી પહોંચવો જોઈએ. ત્યાં કોઈ ભેદભાવ નહીં હોય અને તે જ સાચો સામાજિક ન્યાય છે, તે જ સાચો સમાજવાદ છે. તેથી હું તે બાબતો પર ભાર મૂકતો રહું છું અને તેનું ચાલકબળ મહત્વાકાંક્ષી ભારત છે, મારા માટે એઆઈ એટલે મહત્વાકાંક્ષી ભારત અને તેથી હવે મને લાગે છે કે જો હું 2047 માં અહીં છું, તો પછી જો હું 2025માં અહીં આવું તો કેટલું બાકી રહે છે? પહેલાં હું વિચારતો હતો કે, મેં પહેલાંથી કેટલી પ્રગતિ કરી છે! હવે હું વિચારું છું કે હું અહીં છું, આવતીકાલ સુધીમાં હું ક્યાં પહોંચીશ? તેથી હવે મારા વિચારો ફક્ત 2047ના સંદર્ભમાં ચાલે છે. તેથી મારો ત્રીજો કાર્યકાળ બે શરતોથી ઘણી વખત અલગ છે, તે એક સંપૂર્ણ પરિવર્તન છે અને તેનું ખૂબ મોટું સ્વપ્ન છે.

નિખિલ કામથ - અને સર, શું તમારા સિવાય કોઈ યોજના છે? શું એવા યુવાનો છે કે જેમને વિશ્વાસ છે કે તમે તાલીમ લઈ રહ્યા છો, આજે નહીં પરંતુ 20 વર્ષ પછી, 30 વર્ષ પછી...

પ્રધાનમંત્રી - હું જોઉં છું કે એવા લોકો છે જેમની પાસે ઘણી સંભાવનાઓ છે. જ્યારે હું ગુજરાતમાં હતો, ત્યારે હું કહેતો હતો કે ભલે હું સરકાર ચલાવું, પણ હું આગામી 20 વર્ષ માટે લોકોને તૈયાર કરવા માંગુ છું અને હું તે કરી રહ્યો છું અને મારી સફળતા એ છે કે હું મારી ટીમને કેવી રીતે તૈયાર કરું છું જે વસ્તુઓને સંભાળી શકે છે, આ મારા માટે મારો માપદંડ છે.

નિખિલ કામથ - અને સર, મારો છેલ્લો પ્રશ્ન એ છે કે રાજકારણી બનવા માટેની લઘુતમ જરૂરિયાતો એટલી ઊંચી નથી. તેમની ઉંમર 25 વર્ષથી વધુ હોવી જોઈએ, બે વર્ષથી વધુની કોઈ માન્યતા ન હોવી જોઈએ, મતદાર આઈડી, આ ખૂબ જ નાની જરૂરિયાતો છે. તો, સર, હું ઈચ્છું છું કે આટલી લાંબી વાતચીત પછી આવા 10,000 યુવાનો ગમે ત્યાંથી આવે, જેમણે રાજકારણમાં જોડાવું જોઈએ, જેમને હું જાણું છું કે તમે મદદ કરશો, શું તમે મને સમાપનમાં આ વિશે કહી શકો છો...

પ્રધાનમંત્રી - જુઓ, તમે જે કહી રહ્યા છો તે ઉમેદવાર બનવાની લાયકાત વિશે છે.

નિખિલ કામથ- હા, બરાબર!

પ્રધાનમંત્રી - તમે રાજકારણી બનવાનું નથી કહેતા

નિખિલ કામથ - સાચું સર!

પ્રધાનમંત્રી - રાજકારણી બનવા માટે તમારે ઘણી લાયકાતોની જરૂર પડે છે. હજારોની આંખો તમને દરેક ક્ષણે જોઈ રહી છે. જો તમારો એક શબ્દ ખોટો હોય તો તમારી 10 વર્ષની તપસ્યા વ્યર્થ જાય છે. તમારે 24x7 સભાન રહેવું પડશે. તમારે તેની સાથે જીવવું પડશે, તમારે એક અનપેક્ષિત ગુણવત્તાની જરૂર છે અને તે લાયકાત છે અને તે યુનિવર્સિટીના પ્રમાણપત્રમાંથી આવતી નથી.

નિખિલ કામથ - જો તમારી પાસે તેમના માટે કોઈ સંદેશ હોય તો, આ શો જોઈ રહેલા તમામ યુવાનોને પાર્ટી સંદેશ તરીકે, બાય મેસેજ તરીકે તમે શું કહેવા માંગો છો...

પ્રધાનમંત્રી - સૌથી પહેલા હું માતાઓ, બહેનો અને યુવતીઓને કહેવા માંગુ છું કે આજે આપણા દેશમાં લગભગ દરેક રાજ્યમાં મહિલાઓ માટે લગભગ 50 ટકા અનામત છે. પંચાયત, ગ્રામ પ્રધાન, નગર પાલિકા, મહાનગર પાલિકામાં તેઓએ સાચા નેતા બનવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ, તેમણે એવું ન વિચારવું જોઈએ કે સ્ત્રીઓની જરૂર છે, તેથી મને નેતા બનાવવામાં આવ્યો છે અને મને પણ... ના, આપણે આપણા સમાજનું નેતૃત્વ કરવું પડશે. પુરુષોએ પણ આગેવાની કરવાની જરૂર છે, તેથી તમારે તે કરવું પડશે. મારી આ માતાઓ અને યુવાન પુત્રીઓએ નેતૃત્વની ગુણવત્તા સાથે ઉભા રહેવું જોઈએ. હું આ એટલા માટે કહી રહ્યો છું કારણ કે ખૂબ જ નજીકના ભવિષ્યમાં ધારાસભ્ય અને સાંસદ વર્ગમાં પણ 30 ટકા અનામત આવવાની છે. ત્યારે આપણને આ પ્રકારના ગ્રુપની ખૂબ જરૂર પડશે એટલે હજુ બે-ચાર વર્ષનો સમય છે. હું તેમને વિનંતી કરીશ કે તેઓ ક્ષેત્રમાં આવે અને પોતાને શક્ય તેટલું સક્ષમ બનાવવા માટે પ્રયત્નો શરૂ કરે. આ સમય છે, આ તમારો સમય છે, આ સમજો.

બીજું, હું દેશના યુવાનોને કહેવા માંગુ છું કે તમે રાજકારણને ખરાબ ન માનો અને ચૂંટણીઓ એ રાજકારણ છે, તેથી ગૌરવપૂર્ણ રીતે મત આપવો યોગ્ય છે. રાજકીય ક્ષેત્ર, જાહેર જીવનમાં એક વખત, કોઈપણ સ્વરૂપે આવો અને આજે દેશને નેતૃત્વની જરૂર છે જે સર્જનાત્મકતાના ગર્ભમાંથી જન્મે છે. ચળવળના ગર્ભમાંથી જન્મેલા રાજકારણીઓ એક અલગ પ્રકારનું મોડેલ બની જાય છે. આઝાદીની ચળવળમાં પણ સર્જનાત્મકતા હતી, તેથી એક અલગ પ્રકારનું ઘણું બધું પ્રાપ્ત થયું. હવે દેશને એવા બહુ મોટા વર્ગની જરૂર છે જે રચનાત્મક રીતે વિચારે, કંઈક નવું કરે, જે પોતાની જાતને તૈયાર કરે, સુખ-દુઃખને સમજે, રસ્તા શોધે, બીજાને નીચું ન લગાડે, પણ દેશ માટે માર્ગ શોધે. હું એમ નથી કહેતો કે તેઓ આજે ત્યાં નથી. નવા લોકોની જરૂર છે અને આજે જે વ્યક્તિની ઉંમર 20-25 વર્ષની છે તે આગળ આવશે તો 2047 સુધીમાં તેની ઉંમર 40-50 વર્ષની થઈ જશે, એટલે કે તે યોગ્ય જગ્યાએ હશે જ્યાં તે દેશ ચલાવી શકે. બીજું, જ્યારે હું દેશના યુવાનોને આગળ આવવાનું કહું છું, ત્યારે કેટલાક લોકો વિચારશે કે મારે ભાજપનો ઝંડો ફરકાવવો છે. હું દેશની રાજનીતિની વાત કરું છું, હું કોઈને પણ નથી કહેતો કે ભારતીય જનતા પાર્ટીમાં જોડાવો કે કોઈ ખાસ પાર્ટીમાં જાઓ કે કોઈ ખાસ પાર્ટીમાં ન જાઓ. હું માત્ર એટલું જ ઇચ્છું છું કે તમામ પક્ષોમાં એક નવો પ્રવાહ આવે, તે તમામ પક્ષોમાં આવે. તે ચોક્કસપણે ભાજપમાં આવવું જોઈએ પરંતુ તે તમામ પક્ષોમાં આવવું જોઈએ જેથી દેશના યુવાનો આગળ આવે જેથી કંઈક નવું શરૂ થાય.

નિખિલ કામથ - અહીં આવવા બદલ મોદીજીનો આભાર...

પ્રધાનમંત્રી - સારું, ખૂબ જ સરસ હતું કે તે મારું પ્રથમ પોડકાસ્ટ હતું.

નિખિલ કામથ - તમે અમને આટલો સમય આપ્યો, તમારો ખૂબ ખૂબ આભાર!

પ્રધાનમંત્રી - મને ખબર નથી કે આ તમારા લોકો, તમારા પ્રેક્ષકો માટે કેવી રીતે ચાલશે!

નિખિલ કામથ - તમે હંમેશની જેમ ખૂબ જ સારી રીતે અને ખૂબ જ માયાળુ વાતો કરી હતી કે તમે આટલો બધો સમય અમને આપ્યો હતો.

પ્રધાનમંત્રી - ચાલો જઈએ! તમારી ટીમ પણ થાકી ગઈ હશે! આ હવામાનનું ધ્યાન રાખજે ભાઈ, અહીં ઠંડી છે.

નિખિલ કામથ - હા!

|

નિખિલ કામથ - અને સર, જો હું તમને એક પ્રશ્ન પૂછી શકું કે પ્રધાનમંત્રી તરીકે તમારો બીજો કાર્યકાળ પ્રથમ ટર્મથી કેવી રીતે અલગ હતો અને તમારો ત્રીજો કાર્યકાળ બીજા ટર્મથી કેવી રીતે અલગ છે?

પ્રધાનમંત્રી - પ્રથમ કાર્યકાળમાં લોકોએ મને સમજવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો અને હું પણ દિલ્હીને સમજવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો હતો. પહેલા અને બીજા કાર્યકાળમાં હું ભૂતકાળના સંદર્ભમાં વિચારતો હતો કે પહેલા આપણે અહીં હતા, હવે આપણે અહીં જઈશું. પહેલા આવું થતું હતું, હવે આપણે આટલું કરીશું. ત્રીજા કાર્યકાળમાં મારા વિચારનો અવકાશ બદલાઈ ગયો છે. મારી હિંમત વધુ મજબૂત બની છે. મારાં સ્વપ્નો વિસ્તર્યાં છે. મારી ઈચ્છાઓ વધી રહી છે. મારો કહેવાનો અર્થ એ છે કે મારે 2047 સુધીમાં વિકસિત ભારત જોઈએ છે, તેનો અર્થ ભાષણો નથી, પરંતુ દરેક વસ્તુ માટે સમસ્યાઓથી મુક્તિ છે. શૌચાલય 100 ટકા, વીજળી 100 ટકા, નળનું પાણી 100 ટકા હોવું જોઈએ. શું એક સામાન્ય માણસે પોતાની સરકાર પાસે ભીખ માંગવી પડશે કે તે કંઈ પણ માંગે? શું આ કોઈ બ્રિટિશ શાસન છે? તેનો અધિકાર છે! 100 ટકા ડિલિવરી થવી જોઈએ, 100 ટકા લાભાર્થી હોવા જોઈએ, 100 ટકા લાભ તેમના સુધી પહોંચવો જોઈએ. ત્યાં કોઈ ભેદભાવ નહીં હોય અને તે જ સાચો સામાજિક ન્યાય છે, તે જ સાચો સમાજવાદ છે. તેથી હું તે બાબતો પર ભાર મૂકતો રહું છું અને તેનું ચાલકબળ મહત્વાકાંક્ષી ભારત છે, મારા માટે એઆઈ એટલે મહત્વાકાંક્ષી ભારત અને તેથી હવે મને લાગે છે કે જો હું 2047 માં અહીં છું, તો પછી જો હું 2025માં અહીં આવું તો કેટલું બાકી રહે છે? પહેલાં હું વિચારતો હતો કે, મેં પહેલાંથી કેટલી પ્રગતિ કરી છે! હવે હું વિચારું છું કે હું અહીં છું, આવતીકાલ સુધીમાં હું ક્યાં પહોંચીશ? તેથી હવે મારા વિચારો ફક્ત 2047ના સંદર્ભમાં ચાલે છે. તેથી મારો ત્રીજો કાર્યકાળ બે શરતોથી ઘણી વખત અલગ છે, તે એક સંપૂર્ણ પરિવર્તન છે અને તેનું ખૂબ મોટું સ્વપ્ન છે.

નિખિલ કામથ - અને સર, શું તમારા સિવાય કોઈ યોજના છે? શું એવા યુવાનો છે કે જેમને વિશ્વાસ છે કે તમે તાલીમ લઈ રહ્યા છો, આજે નહીં પરંતુ 20 વર્ષ પછી, 30 વર્ષ પછી...

પ્રધાનમંત્રી - હું જોઉં છું કે એવા લોકો છે જેમની પાસે ઘણી સંભાવનાઓ છે. જ્યારે હું ગુજરાતમાં હતો, ત્યારે હું કહેતો હતો કે ભલે હું સરકાર ચલાવું, પણ હું આગામી 20 વર્ષ માટે લોકોને તૈયાર કરવા માંગુ છું અને હું તે કરી રહ્યો છું અને મારી સફળતા એ છે કે હું મારી ટીમને કેવી રીતે તૈયાર કરું છું જે વસ્તુઓને સંભાળી શકે છે, આ મારા માટે મારો માપદંડ છે.

નિખિલ કામથ - અને સર, મારો છેલ્લો પ્રશ્ન એ છે કે રાજકારણી બનવા માટેની લઘુતમ જરૂરિયાતો એટલી ઊંચી નથી. તેમની ઉંમર 25 વર્ષથી વધુ હોવી જોઈએ, બે વર્ષથી વધુની કોઈ માન્યતા ન હોવી જોઈએ, મતદાર આઈડી, આ ખૂબ જ નાની જરૂરિયાતો છે. તો, સર, હું ઈચ્છું છું કે આટલી લાંબી વાતચીત પછી આવા 10,000 યુવાનો ગમે ત્યાંથી આવે, જેમણે રાજકારણમાં જોડાવું જોઈએ, જેમને હું જાણું છું કે તમે મદદ કરશો, શું તમે મને સમાપનમાં આ વિશે કહી શકો છો...

પ્રધાનમંત્રી - જુઓ, તમે જે કહી રહ્યા છો તે ઉમેદવાર બનવાની લાયકાત વિશે છે.

નિખિલ કામથ- હા, બરાબર!

પ્રધાનમંત્રી - તમે રાજકારણી બનવાનું નથી કહેતા

નિખિલ કામથ - સાચું સર!

પ્રધાનમંત્રી - રાજકારણી બનવા માટે તમારે ઘણી લાયકાતોની જરૂર પડે છે. હજારોની આંખો તમને દરેક ક્ષણે જોઈ રહી છે. જો તમારો એક શબ્દ ખોટો હોય તો તમારી 10 વર્ષની તપસ્યા વ્યર્થ જાય છે. તમારે 24x7 સભાન રહેવું પડશે. તમારે તેની સાથે જીવવું પડશે, તમારે એક અનપેક્ષિત ગુણવત્તાની જરૂર છે અને તે લાયકાત છે અને તે યુનિવર્સિટીના પ્રમાણપત્રમાંથી આવતી નથી.

નિખિલ કામથ - જો તમારી પાસે તેમના માટે કોઈ સંદેશ હોય તો, આ શો જોઈ રહેલા તમામ યુવાનોને પાર્ટી સંદેશ તરીકે, બાય મેસેજ તરીકે તમે શું કહેવા માંગો છો...

પ્રધાનમંત્રી - સૌથી પહેલા હું માતાઓ, બહેનો અને યુવતીઓને કહેવા માંગુ છું કે આજે આપણા દેશમાં લગભગ દરેક રાજ્યમાં મહિલાઓ માટે લગભગ 50 ટકા અનામત છે. પંચાયત, ગ્રામ પ્રધાન, નગર પાલિકા, મહાનગર પાલિકામાં તેઓએ સાચા નેતા બનવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ, તેમણે એવું ન વિચારવું જોઈએ કે સ્ત્રીઓની જરૂર છે, તેથી મને નેતા બનાવવામાં આવ્યો છે અને મને પણ... ના, આપણે આપણા સમાજનું નેતૃત્વ કરવું પડશે. પુરુષોએ પણ આગેવાની કરવાની જરૂર છે, તેથી તમારે તે કરવું પડશે. મારી આ માતાઓ અને યુવાન પુત્રીઓએ નેતૃત્વની ગુણવત્તા સાથે ઉભા રહેવું જોઈએ. હું આ એટલા માટે કહી રહ્યો છું કારણ કે ખૂબ જ નજીકના ભવિષ્યમાં ધારાસભ્ય અને સાંસદ વર્ગમાં પણ 30 ટકા અનામત આવવાની છે. ત્યારે આપણને આ પ્રકારના ગ્રુપની ખૂબ જરૂર પડશે એટલે હજુ બે-ચાર વર્ષનો સમય છે. હું તેમને વિનંતી કરીશ કે તેઓ ક્ષેત્રમાં આવે અને પોતાને શક્ય તેટલું સક્ષમ બનાવવા માટે પ્રયત્નો શરૂ કરે. આ સમય છે, આ તમારો સમય છે, આ સમજો.

બીજું, હું દેશના યુવાનોને કહેવા માંગુ છું કે તમે રાજકારણને ખરાબ ન માનો અને ચૂંટણીઓ એ રાજકારણ છે, તેથી ગૌરવપૂર્ણ રીતે મત આપવો યોગ્ય છે. રાજકીય ક્ષેત્ર, જાહેર જીવનમાં એક વખત, કોઈપણ સ્વરૂપે આવો અને આજે દેશને નેતૃત્વની જરૂર છે જે સર્જનાત્મકતાના ગર્ભમાંથી જન્મે છે. ચળવળના ગર્ભમાંથી જન્મેલા રાજકારણીઓ એક અલગ પ્રકારનું મોડેલ બની જાય છે. આઝાદીની ચળવળમાં પણ સર્જનાત્મકતા હતી, તેથી એક અલગ પ્રકારનું ઘણું બધું પ્રાપ્ત થયું. હવે દેશને એવા બહુ મોટા વર્ગની જરૂર છે જે રચનાત્મક રીતે વિચારે, કંઈક નવું કરે, જે પોતાની જાતને તૈયાર કરે, સુખ-દુઃખને સમજે, રસ્તા શોધે, બીજાને નીચું ન લગાડે, પણ દેશ માટે માર્ગ શોધે. હું એમ નથી કહેતો કે તેઓ આજે ત્યાં નથી. નવા લોકોની જરૂર છે અને આજે જે વ્યક્તિની ઉંમર 20-25 વર્ષની છે તે આગળ આવશે તો 2047 સુધીમાં તેની ઉંમર 40-50 વર્ષની થઈ જશે, એટલે કે તે યોગ્ય જગ્યાએ હશે જ્યાં તે દેશ ચલાવી શકે. બીજું, જ્યારે હું દેશના યુવાનોને આગળ આવવાનું કહું છું, ત્યારે કેટલાક લોકો વિચારશે કે મારે ભાજપનો ઝંડો ફરકાવવો છે. હું દેશની રાજનીતિની વાત કરું છું, હું કોઈને પણ નથી કહેતો કે ભારતીય જનતા પાર્ટીમાં જોડાવો કે કોઈ ખાસ પાર્ટીમાં જાઓ કે કોઈ ખાસ પાર્ટીમાં ન જાઓ. હું માત્ર એટલું જ ઇચ્છું છું કે તમામ પક્ષોમાં એક નવો પ્રવાહ આવે, તે તમામ પક્ષોમાં આવે. તે ચોક્કસપણે ભાજપમાં આવવું જોઈએ પરંતુ તે તમામ પક્ષોમાં આવવું જોઈએ જેથી દેશના યુવાનો આગળ આવે જેથી કંઈક નવું શરૂ થાય.

નિખિલ કામથ - અહીં આવવા બદલ મોદીજીનો આભાર...

પ્રધાનમંત્રી - સારું, ખૂબ જ સરસ હતું કે તે મારું પ્રથમ પોડકાસ્ટ હતું.

નિખિલ કામથ - તમે અમને આટલો સમય આપ્યો, તમારો ખૂબ ખૂબ આભાર!

પ્રધાનમંત્રી - મને ખબર નથી કે આ તમારા લોકો, તમારા પ્રેક્ષકો માટે કેવી રીતે ચાલશે!

નિખિલ કામથ - તમે હંમેશની જેમ ખૂબ જ સારી રીતે અને ખૂબ જ માયાળુ વાતો કરી હતી કે તમે આટલો બધો સમય અમને આપ્યો હતો.

પ્રધાનમંત્રી - ચાલો જઈએ! તમારી ટીમ પણ થાકી ગઈ હશે! આ હવામાનનું ધ્યાન રાખજે ભાઈ, અહીં ઠંડી છે.

નિખિલ કામથ - હા!